Konsekwencją rozważań teoretycznych zaprezentowanych w powyższym podrozdziale będzie przyjęcie takiej perspektywy poszukiwania i analizy kobiecości i męskości w biografiach młodych pracowników, jaka pozwoli jak najdokładniej i najgłębiej uchwycić oraz rozpoznać relacje między kategoriami płci i pracy. Owe relacje postrzegam jako procesualne, emergentne oraz zapośredniczone przez proces refleksyjnego namysłu nad przebiegiem własnego życia jednostek. Kobiecość i męskość oraz bycie pracownikiem w tym przypadku traktuję przede wszystkim jako treści odpowiedzi na pytania o tożsamość, pytanie: „kim jestem?”. Ponadto ujmuję te kategorie jako swego rodzaju części życiowych projektów, jakimi są biografie lub ich poszczególne etapy (zwłaszcza w aspekcie losów ludzi młodych). Wobec tego kluczowe w
37 A. Golczyńska-Grondas, Biografie dorosłych wychowanków domów dziecka – próba analizy socjologicznej, „Acta Universitatis Lodziensis Folia Sociologica” 41/2012, s. 5-21.
38 K. Kaźmierska, Biografia i pamięć. Na przykładzie pokoleniowego doświadczenia ocalonych z zagłady, Kraków 2008, s. 29.
39 M. Kohli, The Institutionalization…, op. cit. , s. 253-271.
16
analizie relacji między procesem kształtowania kobiecej i męskiej tożsamości a byciem młodym człowiekiem wkraczającym na rynek pracy okazuje się w tym kontekście rozpoznanie sposobów i strategii „poszukiwania dobrego życia”40 w toku trwania biografii. Co ważne dla rozpoznania i przybliżenia konsekwencji metodologicznego porządkowania podejmowanego przeze mnie tematu, będę ujmować zawarte w wywiadach biografie jako historie, które są opowiadane za pomocą narracji, co zauważa i podkreśla filozof Marek Drwięga, omawiając kwestię tożsamości narracyjnej i powołując się na myśl Paula Ricoeura41. Tożsamość, jaką ujawnia się w tych opowieściach można poznać za pomocą odczytywania pewnej zawartej w nich fabuły porządkującej wydarzenia, prezentowanej z użyciem współczesnych środków narracyjnych42. Przy czym szczególny charakter tej koncepcji wyłania się z braku możliwości rozwiązania pewnych trudności pojawiających się w rozważaniach na temat tożsamości osoby, natomiast pozwala oddalić się od spekulacji na jej temat, a przybliżyć się do doświadczenia życia. Dostrzeżenie i zgłębianie narracyjności tożsamości w holistycznym podejściu do przebiegu życia pozwala w pewnym sensie odkryć jej złożoność i jednocześnie dostrzec dwa jej oblicza (osobiste i społeczne) jako części jednej całości, bowiem, jak twierdzi Drwięga „życia jednostki nie da się wyizolować od życia we wspólnocie”43. Zawarta w narracjach o tożsamości ciągłość doświadczeń i zdarzeń życiowych potrafi być jednocześnie spójna i logiczna, a przy tym, wciąż jest konfrontowana z zagrożeniami, poddawana próbom i kwestionowana (czy poddawana ciągłej refleksyjnej weryfikacji, jak mogłaby powiedzieć Margaret Archer), co stanowi jedno z głównych zagadnień koncepcji tożsamości narracyjnej Ricoeura
Istotne dla badacza w tym punkcie wydaje się spojrzenie na całość historii życia, poszukując w niej sposobów określania celów i znaczących spraw, ale także dróg dążenia do ich realizacji. Interesować mnie będą poszukiwania kategorii płci, pracy i młodej dorosłości jako refleksyjne
40 M. Archer, Jak porządek społeczny wpływa na ludzkie sprawstwo? Refleksyjność jako mechanizm pośredniczący między strukturą a sprawstwem [w:] „Sprawstwo. Teorie, metody, badania empiryczne w naukach społecznych”, A. Mrozowicki, O. Nowaczyk, I Szlachcicowa (red.), Kraków 2013, s. 28.
41 M. Drwięga, Życie jako opowieść, czyli rzecz o tożsamości narracyjnej, Teofil, 1(18) 2019, s. 142-154.
42 Ibidem, s. 148.
43 Ibidem, s. 151.
17
projekty będące częścią projektów życiowych szerszego zasięgu, ujawniające się w biografiach badanych jako powiązane ze sobą fragmenty tożsamości. Co wynika z rozważań zaprezentowanych we wcześniejszych akapitach niniejszej pracy, w warunkach późnej nowoczesności i wszechobecnej niepewności, w jakich uchwyceni zostali badani, należałoby zwrócić szczególną uwagę na momenty przełomów i kryzysów, jakie są nieodłączną częścią doświadczeń jednostek. Konsekwencją przyjęcia takiego sposobu myślenia o poszukiwaniu relacji między kobiecością, męskością, zatrudnieniem i dorosłością również będzie przyjęcie takich sposobów analizy, jakie pozwolą na rzetelną eksplorację podjętego tematu w duchu socjologii relacyjnej, której perspektywę myślenia o człowieczeństwie i podmiotowości jednostek przyjmuję. Koncepcji analizy materiału badawczego poświęcę jeden z podrozdziałów mojej dysertacji. Natomiast w tym miejscu skupię uwagę na przedstawieniu idei analizy tematu odczytywania kategorii kobiecości i męskości w autobiografiach młodych pracowników w perspektywie socjologii relacyjnej.
Podążając za Zygmuntem Baumanem, który twierdzi, iż „z odkryciem tożsamości przychodzi na świat podmiotowość refleksyjna”44, przejdę od krótkiej refleksji nad kwestią przemian tożsamości w nowoczesnym świecie do rozważań problematyki podmiotowości refleksyjnej. Jak pisze Margaret Archer, reakcje podmiotów na pojawiające się ograniczenia lub możliwości są zróżnicowane45. Występują formy zarówno podporządkowania się do nowych sytuacji, ale także unikania oraz działania strategicznego. Możemy mieć do czynienia także z działaniem o pewnym charakterze „wywrotowym”46, co z pewnością stanowi przejaw odwagi w podejmowaniu decyzji i aktywności w przeciwstawianiu się trudnościom lub podejmowaniu wyzwań. W takim razie budowanie typologii działań jednostek w sytuacjach kryzysów czy momentów przełomowych w biografii w odniesieniu do teorii sprawstwa może w pewnym zakresie okazać się zasadne. Zwłaszcza, że według Archer sytuacja występowania jednocześnie wszystkich reakcji w warunkach tych samych
44 Z. Bauman, O tarapatach…, op. cit., s. 18.
45 M Archer, Jak porządek…, op. cit., s. 23.
46 Ibidem.
18
ograniczeń i możliwości jest spotykana niezwykle rzadko, mimo iż podmioty potrafią niezwykle kreatywnie kształtować własne reakcje nawet wobec sytuacji znanych. Ostateczny wybór czy zbudowanie obranej strategii działania zależy od wielu czynników, w tym od: osobistych trosk, stopnia zaangażowania, kosztów realizacji według kalkulacji pokonywania trudności, gotowości do skorzystania z możliwych opcji. Zatem interesujące dla badacza może okazać się w szczególności odczytywanie dyspozycji do podejmowania konkretnych decyzji o działaniach oraz przebiegu procesu ich wyboru, co właściwie było realizowane podczas przeprowadzania narracyjnych wywiadów biograficznych oraz ich analizy. Rekonstrukcje przebiegu życia wywoływane w trakcie rozmowy badacza z informatorem są okazją do wyłapania i opisania unikalnego i ulotnego momentu, kiedy odsłania się biografia jako projekt refleksyjny ukazujący pewien etap kształtowania siebie w relacji do otoczenia społecznego. W tym ujęciu uzasadniona staje się definicja refleksyjności jako osobistej własności i siły, autorstwa Archer, która stwierdza, że: „refleksyjność jest regularną realizacją zdolności mentalnej, podzielanej przez wszystkich normalnych ludzi, do postrzegania siebie w relacji do ich (społecznych) kontekstów”47. Procesy namysłu nad własnym losem i miejscem w rzeczywistości społecznej oraz budowania odpowiedzi na pytanie: „kim jestem?” zdają się być powiązane nie tylko z sytuacjami społecznymi, z jakimi mierzą się jednostki oraz z warunkami kulturowymi, strukturalnymi, szansami życiowymi, ale także z osobistymi zdolnościami do refleksji nad nimi48. Archer twierdząc, że refleksyjność jako każdy przejaw wewnętrznych konwersacji jest odpowiedzią na pytanie o sposób zapośredniczenia „sił przyczynowych form społecznych” przez sprawstwo człowieka49, ukierunkowuje refleksje nad poszukiwaniami relacji między indywidualnym przebiegiem biografii a okolicznościami społecznymi, właśnie na badanie owych przejawów. To dzięki oddzieleniu, a raczej dostrzeżeniu odrębności podmiotu i przedmiotu działań jest możliwe zrozumienie zdolności do krytycznej refleksji i kreatywności wobec warunków otoczenia czy kontekstów społecznych50. Tylko w tej
47 M. Archer, Making our Way Through the World: Human Reflexivity and Social Mobility, Cambridge 2007, s. 4.
48 M. Archer, Jak porządek…, s. 21.
49 Ibidem, s. 26.
50 Ibidem, s. 20.
19
perspektywie według autorki można wyjaśniać różnice w podejmowanych działaniach przez różnych ludzi znajdujących się w takich samych okolicznościach. Podczas rozmowy na temat przebiegu życia, oczywiście nie możemy dokonać kompletnej rekonstrukcji wewnętrznych konwersacji jednostek, ale z pewnością możemy się dowiedzieć sporo o mechanizmach organizujących doświadczenie oraz nieco o motywach podejmowanych decyzji, które oparte są na hierarchii trosk. W ujęciu socjologii relacyjnej treść tożsamości i poczucie wewnętrznej spójności kształtowane są właśnie w trakcie wewnętrznych konwersacji. Oczywiście dla badacza są one raczej nieuchwytne, ale z pewnością należy poszukiwać możliwości dowiadywania się jak najwięcej o modus vivendi jednostek, czyli sposobach zaangażowania i aktywności w świecie zewnętrznym, otoczeniu. Są one ustanowione w konwersacjach wewnętrznych praktyki oraz podejmowane decyzje i strategie ujawniające się zarówno w działaniach jak i w historiach życia. Za istotny dla moich analiz przyjmuję również postulat zawarty w najnowszej publikacji Margaret Archer wydanej wspólnie z włoskim socjologiem relacyjnym Pierpaolo Donati, w której twierdzą oni, iż poddawana rozważaniom relacja sama w sobie powinna być ujmowana jako emergentna, mająca sprzężone ze sobą konsekwencje zarówno dla jednostkowych stron relacji jak i dla społeczeństwa51. Autorzy tej publikacji dowodzą, iż strony sporu między prymatem jednostki a społeczeństwa to awers i rewers tego samego błędu o charakterze epistemologicznym52. Refleksja na temat tożsamości według Margaret Archer to namysł nad jej zmiennością pod wpływem przebiegu życia oraz kumulowanych wraz z nim zmian. Stawanie się „sobą” to dynamiczny proces, w którym „dzisiejsze ‘ja’ nie jest takie samo jak wczorajsze, zeszłoroczne czy oczywiście z przebytych okresów biografii. Co ważne, te oblicza tożsamości, jakie ujawniają się w poszczególnych momentach wszystkie są rezultatami realnych konwersacji wewnętrznych prowadzonych permanentnie w ciągu życia. Ostatecznie kształt tożsamości i jej zmienność są odbiciem zarówno projektów życiowych jak okoliczności zewnętrznych, aczkolwiek z powodu m.in. dynamiki zmiany społecznej z jednej strony i wewnętrznej refleksji z drugiej nie są jej wypadkową. Widać to np. w
51 P., Donati, M. Archer, The Relational Subject, Cambridge 2015.
52 Ibidem, s. 92.
20
niestabilności świata zewnętrznego i jego okoliczności, jakie dotyczą ludzi młodych, których poczynania i tożsamości trudno już rozważać jednoznacznie w duchu myśli Bourdieu, u którego ów świat był strukturą względnie stabilnej reprodukcji53.
Za Margaret Archer uznaję również tożsamości osobiste, jakie będę się starać odczytywać w ,analizie materiału badawczego za unikalne i niepowtarzalne, radykalnie heterogeniczne jako pochodne jedynej w swoim rodzaju konfiguracji trosk54. Młodych pracowników doświadczających trudności wejścia na rynek pracy traktuję jako osoby dzielące ze sobą obiektywne cechy społeczne, znajdujące się w podobnej sytuacji, jednak mogące różnić się między sobą pod względem celów, podejmowanych decyzji, sposobów dążenia do realizacji własnych projektów i planów życiowych oraz dopasowywania ich do okoliczności. Przyjmuję przy tym, że kolei naszego życia nie można w pełni kontrolować (nie mamy wpływu na warunki, w których przychodzi nam egzystować), to jednak nie znaczy, że jesteśmy w ogóle pozbawieni kontroli nad nimi55. To właśnie strategie, jakie wybieramy, aby aktywnie przejmować tę kontrolę lub się jej poddawać, po prostu dostosowując praktyki i działania do napotkanej sytuacji, są szczególnie warte badawczego zaangażowania, gdyż stanowią o dyferencjacji tożsamości i projektów życiowych jednostek.
Koncepcja socjologii relacyjnej rozwijana przez Margaret Archer bywa porównywana do perspektyw personalizmu chrześcijańskiego i traktowana jako stanowisko z nim współbrzmiące56. Teoretycy zajmujący się społecznymi koncepcjami osoby ludzkiej podkreślają, iż ujęcie Archer zwrócone w kierunku struktur wewnętrznych człowieka kładzie nacisk na ważność relacji między prowadzeniem intensywnego życia wewnętrznego (w ustawicznej refleksyjnej konwersacji) oraz uzewnętrznianiem samego siebie w rzeczywistości społecznej. Taka perspektywa, podkreślająca doniosłość oraz potencjał teoretycznego i analitycznego namysłu nad drogą „od osoby ku
53 Zob. P. Bourdieu, J.C Passeron, Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, Warszawa 1990.
54 M. Archer, Jak…, op. cit., s. 34.
55 Ibidem.
56 K. Śledzińska, Odzyskane człowieczeństwo. Teorie społeczne między indywidualizmem a totalizmem. Koncepcje Karola Wojtyły i Margaret S. Archer, „Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne” 10(1) 2015, s. 113-121.
21
społeczeństwu”57, przyczynia się znacznie do zwrócenia uwagi na rozumienie ontologicznego uporządkowania tożsamości jednostek jako prymarnego, służącego odzyskaniu i odbudowie realnego człowieczeństwa w teorii społecznej.
Podejmując kwestię koncepcji tożsamości w rozważaniach Margaret Archer należy również zaznaczyć, iż będące przedmiotem analizy w prezentowanych dalej w niniejszej pracy badaniach narracje biograficzne, to dane o potencjalnie silnym ładunku emocjonalnym. Emocje stanowią jeden z elementów procesu refleksyjności kształtującej podmiotowość, który stanowi u Archer fundament człowieczeństwa58. Same emocje biorą udział w porządkowaniu rzeczywistości i tworzeniu hierarchii trosk, są stałym komentarzem w procesie konwersacji wewnętrznej oraz tym samym biorą czynny udział w podejmowaniu decyzji, zobowiązań itd. To właśnie w nich ujawniają się znaczenia, jakie nadajemy troskom życiowym, zatem mogą być źródłem poszukiwań motywów podejmowanych działań i wyborów życiowych oraz tropem prowadzącym do odpowiedzi na pytanie o tożsamość jednostki na różnych poziomach życia osobistego i społecznego. Owe poziomy stanowią niejako o dwóch aspektach tożsamości (tak często będących ramą dla dociekań naukowych na jej temat, że trudno pominąć to ujęcie). Wymiar osobisty i społeczny tożsamości, choć definicyjnie mają swoje źródło w psychologii społecznej, w przypadku badań biograficznych pozwalają uchwycić dwoistość kondycji ludzkiej człowieka59, co również jest istotne w perspektywie relacyjnej.
Emocje w przeprowadzonych badaniach odsłaniają swoją rolę na trzech poziomach i stanowią tak istotny element, jak w koncepcji Archer – to przede wszystkim bogate w znaczenia komentarze do biografii, ale także to fundament interakcji między badaczem a badanym. Emocje są po pierwsze w samej treść narracji, gdzie mamy do czynienia z nieprzepracowanymi, bolesnymi faktami z historii życia, zwłaszcza w opowieściach o problemach, załamaniach, kryzysach, cierpieniu, które są częścią biografii młodych pracowników
57 Ibidem, s. 114.
58 Ibidem, s. 14.
59 A. Majewska-Karafowska, Narracje biograficzne a poczucie tożsamości kobiet, Katowice 2010.
22
stykających się z trudnościami wejścia na rynek pracy. Po drugie emocje ujawniają się w samej sytuacji wywiadu, gdzie nierzadko może nastąpić odsłanianie lub przesłanianie trudnych wydarzeń lub uczuć. Po trzecie natomiast – co interesuje mnie najbardziej w nawiązaniu do odkrywania zróżnicowania tożsamości – emocjonalne konwersacje i refleksje ujawniają się podczas analizy materiału. Mogą stanowić wytrych do poszukiwań struktur procesowych w biografii (praca biograficzna) i odkrywania powiązań między kategoriami, momentów przełomowych, zwrotów biograficznych, o czym szerzej będę pisać w części metodologicznej.
Rozdział 2.
Relacje między płcią i pracą jako fundamenty porządkowania biografii młodych kobiet i mężczyzn