z ogólnym niezrozumieniem świata, którego doświadczenia odbiegają znacznie od tych, jakie znali ich przodkowie16. Ponieważ społeczeństwa na całym globie stały się częścią powiązanego systemu przepływu informacji opartego na wynalazkach elektronicznych, właściwie wszyscy, a szczególnie młodzi muszą stawić czoła nowym wyzwaniom w świecie17, gdzie często nie odnajdą schematów radzenia sobie z charakterystycznymi dla nowoczesności problemami. Oznacza to także nowe trudności z pokonywaniem kryzysów tożsamości i przechodzeniem momentów przełomowych w biografii.
1.2. Przemiany tożsamości ludzi młodych w warunkach nowoczesnej niepewności
W socjologii problematyka budowania tożsamości i prób odpowiedzi na pytanie jednostki: „kim jestem?” jest silnie osadzona w rozważaniach na temat kondycji współczesności i wpływu dynamiki nowoczesnego świata na losy człowieka. Koncepcje Anthonego Giddensa, Zygmunta Baumana czy Ulricha Becka rysują obraz rzeczywistości, w której otoczenie oraz jednostki są poddawane dynamicznym zmianom, doświadczając wielu trudności związanych m.in.: z identyfikacją, budowaniem więzi i utrzymywaniem relacji społecznych, podejmowaniem decyzji i zobowiązań czy radzeniem sobie z wyzwaniami przytłaczającej codzienności, która traci ciągłość w perspektywie upływu czasu. Zygmunt Bauman w jednej z publikacji dotyczących
15 Ibidem
16 Ibidem, s. 94-95.
17 Ibidem
10
ponowoczesnych wzorów osobowych przedstawia ciekawą wizualizację
„epizodyczności” czasów ponowoczesnych, które przypominają format telewizyjnego serialu18. Postacie i zdarzenia, czyli jednostki i sytuacje społeczne w trakcie biografii w tym ujęciu pojawiają się i znikają. Zyskują sens jedynie w ramach konkretnych krótkich epizodów życiowych, które tak jak odcinki seriali, można śledzić, opowiadać i rozumieć nie zachowując ich chronologicznej kolejności – taki obraz braku ciągłości i „kurczenia się horyzontów czasowych działania” przedstawia Bauman. Podkreśla także wszechobecną filozofię „tymczasowości”, która opanowuje każdą sferę naszego życia, ale przede wszystkim dojmująco dotyczy sfery zatrudnienia.
Użyteczność zawodów zmienia się jak w kalejdoskopie, zanikają możliwości realizacji kariery zawodowej w jednej instytucji przez całe życie, rozpowszechniają się doświadczenia prac dorywczych, a zwolnienia można spodziewać się praktycznie w każdej chwili. W konsekwencji „mierzenie tożsamości pozycją zawodową rozsadza raczej niż cementuje”19 jej ciągłość.
Bauman, opisując rzeczywistość i tożsamość Francuzów z początku XXI wieku używa nawet francuskiego pojęcia „precarité” (przywołującego na myśl słowo prekariat oznaczające problemy u źródła rynku pracy), które oznacza niepokój i strach przed niejasnością i kruchością pozycji społecznej oraz niepewność przyszłości i bezpieczeństwa finansowego20. Jak twierdzi autor, najlepiej przystosowane do ponowoczesnych warunków jednostki powinny być tak elastyczne, przyzwyczajone do dynamicznych zmian i gotowe do podejmowania coraz to nowych wyzwań jak rzeczywistość, która je otacza.
Bauman stwierdza także, że osobowość typowo ponowoczesną cechuje raczej brak tożsamości21, która właściwie w swym dialogicznym charakterze w płynnej nowoczesności zostaje niejako odroczona bezterminowo22.
Opisywane przez Baumana zjawisko przedkładania przez młodych ludzi z pokolenia Y swobody i zalet elastyczności na rynku pracy nad stabilność i trwałość zdaje się już zmierzać w kierunku zapowiadanego przez
18 Z. Bauman, Ponowoczesne wzory osobowe, „Studia Socjologiczne” 1(200) 2011, s. 4-31.
19 Ibidem
20 Z. Bauman, O tarapatach tożsamości w ciasnym świecie, ER(R)GO. „Teoria–Literatura–
Kultura” 1(6) 2003, s. 9-25.
21 Z. Bauman, Ponowoczesne…, op. cit., s. 441.
22 Z. Bauman, O tarapatach…, op. cit., s. 18.
11
autora wielkiego „wstrząsu” czy „przebudzenia”23. Nieograniczone swobody, mobilność i kredyty na wyciągnięcie ręki zastępuje powoli rzeczywistość wszechobecnej niepewności i nawracających kryzysów gospodarczych i politycznych, które boleśnie dotykają codziennego życia. Jego świat płynnej nowoczesności, pozornie nieograniczonych wyborów i wskazywane przez niego paradoksy dostępności ponownie nasuwają refleksje nad zagubieniem jednostek oraz ich permanentnymi stanami deprywacji i niespełnienia, co dodatkowo zaburza procesy konstruowania i ugruntowania identyfikacji, zwłaszcza ludzi młodych. Diagnozy tego autora znów ukierunkowują myślenie o identyfikacji młodych kobiet i mężczyzn na doświadczenia kryzysów i trudności, które są punktami zwrotnymi w procesie kształtowania się tożsamości, właściwie burząc jej fundamenty w poszczególnych sferach życia naznaczonego „chorobą niepewności”24.
Ulrich Beck w jednej ze swoich najważniejszych publikacji traktującej o wszechobecnym i nieuchronnym ryzyku, które dominuje współczesność zarówno na poziomie mikro jak i makrostruktur, zaznacza istotność procesów indywidualizacji, instytucjonalizacji oraz standaryzacji położeń życiowych i wzorów biografii. Pisząc o pierwszym ze zjawisk również powołuje się w pierwszej kolejności na przemiany w sferze pracy, które ilustrują mechanizm wyswobodzenia z gwarancji zapewnienia bytu25. Proces przemian odnosi się bezpośrednio do społecznych i kulturowych więzi klasowych w ramach produkcji i reprodukcji. Widać go doskonale właśnie w dynamice sfery płci i pracy. W przypadku tej pierwszej Beck podaje za przykład wyparcie koncepcji żywiciela rodziny z jej struktur, zmianę położenia kobiet, wyswobodzenie ich z zabezpieczenia bytu przez małżeństwo, a za tym przemianę rodziny w umowę terminową, możliwą do negocjacji lub odwołania/zerwania. Dodatkowo autor wskazuje, iż charakterystyczny dla współczesnego kapitalizmu wymóg mobilności jest w rzeczy samej „trucizną dla rodziny”26, niszcząc jej struktury od środka, odbierając konstytutywną funkcję pozostawania jej członków w fizycznej bliskości. W sferze pracy upowszechniła się fleksybilizacja i
23 Z. Bauman, Żyjąc w czasie pożyczonym, Kraków 2011, s. 285-286.
24 Ibidem, s. 458.
25 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2002, s. 194-195.
26 Ibidem, s. 121.
12
decentralizacja miejsca pracy co doprowadziło do wkroczenia indywidualizacji w relację między pracodawcą a pracownikiem oraz w tożsamość pracownika w ogóle. Według Becka rytmy przebiegu życia zaczęły zastępować standardowe wzory przebiegu biografii, tworząc np. konstrukt kulturowy „normalnej biografii” kobiety, co może być narzędziem sprawowania kontroli społecznej.
Współczesne przemiany, szczególnie dotyczące relacji między sferą biografii i pracy sprawiają natomiast, że dawniej aktualne orientacje i schematy biograficzne ulegają przemianom, odkąd dezorganizacji zaczęła ulegać uniwersalna zasada podziału życia na chronologiczne okresy27, co sprawia, że tożsamość traci kolejne podstawy ugruntowania. Problem ten istnieje na poziomie przecięcia się wywodzących się z dwóch sfer mikro – makrostrukturalnej, dwóch porządków– ekonomicznej produkcji i życia jednostek28. Rewolucja dotyka przemian w przebiegu życia, które potęgują wyzwania w sferze integracji różnicujących się dynamicznie we współczesnym świecie celów i karier życiowych (szczególnie w odniesieniu do pracy i rodziny) oraz w sferze społecznego porządkowania nowych form egzystencji jednostek. W przypadku życiowych trajektorii młodych ludzi okazuje się, iż standardowe wzory biografii nadal wydają się jedynie teoretycznym punktem odniesienia, który okazuje się nieaktualny dla nich w praktyce, gdy muszą zmierzyć się z problemami nakazującymi przedefiniować typowy porządek życia. Jolanta Grotowska-Leder podsumowuje opisywane powyżej problemy określając je „dechronolizacją, destandaryzacją i deinstytucjonalizacją ścieżek życiowych”29.
Podobnie do Baumana i Becka do problemu tożsamości ustosunkowuje się Anthony Giddens, który pisze o niepokoju egzystencjalnym i utracie bezpieczeństwa ontologicznego, pomagającego przechodzić przez kryzysy i trudności, wyposażającego w schematy działania i rutyny30 zaczerpnięte z przeszłych doświadczeń. Problem dotyczy w tym względzie przede wszystkim trudności z udzieleniem odpowiedzi na pytania egzystencjalne, które stawia
27M. Kohli, The Institutionalization of the Life Course: Looking Back to Look Ahead,
“Research in Human Development” 3(4) 2007, s. 253-271.
28 Ibidem, s. 256.
29 J. Grotowska-Leder, Praca czy rodzina? Aktywność zawodowa młodych kobiet na etapie wchodzenia w dorosłość, „Rocznik Lubuski” 46(2) 2020, s. 252.
30 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość: „Ja" i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa 2010, s. 57-61
13
samo życie w ciągu jego biegu. W jego koncepcji kwestia przekształceń tożsamości stanowi jeden z filarów dialektyki między lokalnością i globalnością, któremu poświęca bardzo dużo miejsca w opisach mechanizmów nowoczesności. Dodatkowo problematyczność tożsamości jednostki ukazuje jako obraz radykalnej różnicy między społeczeństwami tradycyjnymi i nowoczesnymi, kreśląc ramy świata, w którym jeden z systemów eksperckich, jakim jest terapia i doradztwo to lek na powszechne osamotnienie, brak wsparcia i bezpieczeństwa31. W rozważaniach Giddensa na temat nowych mechanizmów tożsamościowych kreowanych przez nowoczesność istotne okazują się również problemy związane z intensywnymi przemianami na rynku pracy. Wobec niepewności i konieczności ciągłego podejmowania decyzji kluczowymi według Giddensa kategoriami stają się ryzyko i zaufanie32. Zjawisko niepewności na rynku pracy może szczególnie zaburzać osiąganie giddensowskiego pierwotnego bezpieczeństwa ontologicznego niezbędnego do zbudowania zaufania, które jest kluczowe w procesie rozwoju tożsamości człowieka. Co ważne, brak gwarancji w sferze zatrudnienia skutecznie blokuje refleksyjne planowanie życia, czyli w istocie główny czynnik strukturacji tożsamości jednostki. Nowoczesność wytwarza i reprodukuje w ten sposób indywidualne poczucie bezsensu, które może skutkować izolacją egzystencjalną od zasobów moralnych koniecznych do osiągania satysfakcji i pełni. Natomiast brak wyznaczonych rytuałów przejścia, obecnych i usankcjonowanych w społeczeństwach tradycyjnych, niejednoznaczność i niedokończoność identyfikacji społecznej oraz niewyraźne granice między dorastaniem a dorosłością szczególnie dotykają ludzi młodych w momencie tworzenia refleksyjnych projektów swojego przyszłego życia. Życiu w takich warunkach może towarzyszyć permanentny lęk, niepewność i niebezpieczeństwa, które są przyczyną wielu sytuacji kryzysowych w procesie kształtowania tożsamości. Kryzys staje się wręcz permanentnie utrzymującym się stanem rzeczy, nie zaś nietypową okolicznością komplikującą codzienność..
Wobec tego „przeżywanie” i weryfikowanie refleksyjnego projektu, jakim jest biografia, staje się doświadczeniem niezwykle dynamicznym i wymagającym ciągłych redefinicji, co znacznie utrudnia uporządkowanie życia, nawet na
31 Ibidem, s. 48.
32 Ibidem, s. 6.
14
poziomie podejmowania codziennych wyborów, które także stanowią o naszej tożsamości.
Treścią trajektorii tożsamości według Anthonego Giddensa są egzystencjalne pytania o to: kim być, co robić i jak działać, które w istocie dojmująco dotyczą życia każdego człowieka w późnej nowoczesności.
Świadomość istnienia, bycia sobą w danej chwili, jak twierdzi Giddens, stanowi warunek skutecznego planowania. W związku z tym można przypuszczać, że refleksja nad własnym położeniem i próby odpowiedzi na pytania o tożsamość są nieodzowne w procesie podejmowania ważnych decyzji na przełomie kolejnych etapów życia. Co niezwykle ważne, jest to związane z całą autobiografią człowieka oraz projektem związanym z refleksyjnym podejściem do przeszłości i przyszłości zarazem33. Wszak według Giddensa tożsamość wyznacza uwikłane trajektorie życia jednostek, które przecinają nowoczesność w momencie przeżywania (przepracowywania) swojej biografii i starań jej refleksyjnego uporządkowania.
Jak podsumowuje Konrad Piotrowski, powołując się m.in. na teorie wyżej wspomnianych przeze mnie autorów, dla socjologów rozwój tożsamości nie jest bezpośrednio utożsamiany z procesem wkraczania w dorosłość34. Co jednak ważne, jak twierdzi James E. Cote, wybory podejmowane w charakterystycznym czasie przełomu dla kształtowania tożsamości, mają znaczący wpływ na perspektywy przyszłego życia35. Przy tym ciekawe i warte badawczego zaangażowania jest to, iż we współczesnych społeczeństwach problematyzujących tożsamość (paradoksalnie jednocześnie deprecjonując i podnosząc jej znaczenie) nie jest już ona (jak w przypadku porządku opartego na rolach społecznych) jedynie wypadkową zasobów, restrykcji i barier ekonomicznych36. Może istnieć w tym procesie coś więcej, co nakierowuje myślenie o tożsamości na tworzenie pewnych refleksyjnych narracji opartych na namyśle dotyczącym przebiegu biografii i jej momentów przełomowych, związanych z podejmowaniem pewnych decyzji i wyborów. Ponadto z pracą
33 Ibidem, 105.
34 K. Piotrowski, Tożsamość…, op. cit.,, s. 55.
35 J.E. Cote, Youth Development in Identity Societies: Paradoxes of Purpose, Nowy Jork 2019, s. 33.
36 Ibidem.
15
nad tożsamością teoretycy i praktycy metody biograficznej wiążą pracę biograficzną, która jest specyficznym procesem zamykania przeszłości i domykania własnej historii37, a tym samym także radzenia sobie z kryzysami i prób twórczej rekonstrukcji własnego „ja”. Co więcej, te okresy w życiu, gdy konieczne staje się przedefiniowanie własnej tożsamości są następstwem trudnych doświadczeń i to wtedy mamy do czynienia z intensyfikacją „pracy biograficznej”38, a zarazem pracy nad tożsamością. Warto przy tym zaznaczyć, że socjologiczne podejście do kształtowania tożsamości nieodłącznie wiąże się właśnie z dynamiką pokonywania trudności, radzenia sobie z problemami i zażegnywania kryzysów. Zatem w obliczu ponowoczesnych przemian redefiniujących biograficzne standardy przebiegu życia39, można w socjologii traktować proces wkraczania w dorosłość jako szczególnie istotny dla ich badania właśnie ze względu na bogactwo podobnych doświadczeń usytuowanych właśnie w tej fazie egzystencji.