Płeć jako determinanta intencji przedsiębiorczych

Wiele badań naukowych przeprowadzonych w ostatnich kilkunastu latach potwierdza hipotezę, że mężczyźni wykazują wyższy poziom intencji przedsiębiorczych niż kobiety. Obserwując tę zależność naukowcy starają się znaleźć odpowiedź na pytanie jaka jest przyczyna zaistnienia takiej sytuacji. Jednej z nich doszukuje się w stereotypizacji roli mężczyzny i kobiety w społeczeństwie. Konsekwencją tego jest przypisywanie konkretnych zawodów do określonej płci. Potwierdza to fakt, że ludzie zazwyczaj dążą do wykonywania takiego zawodu, który jest społecznie akceptowany dla ich płci oraz unikają wykonywania zawodowo czynności, które są przypisane do płci przeciwnej (Heilman, 1983).

W historii badań przedsiębiorczości kobiet można wyróżnić trzy etapy. Pierwszy z nich miał miejsce do lat 70-tych XX wieku i charakteryzował się przejściem od sytuacji, w której płeć przedsiębiorcy nie miała znaczenia do podkreślenia specyficznej pozycji mężczyzny-przedsiębiorcy. Naturalnym następstwem było wystąpienie między latami 70-tymi, a 90-tymi XX wieku drugiego etapu, w którym nastąpiła stereotypizacja ról mężczyzny i kobiety w gospodarce. Kobiety-przedsiębiorcy były w tym czasie postrzegane w biznesie przez pryzmat mężczyzn-przedsiębiorców. Ostatni etap pozwolił na odkrywanie odmienności podejścia do biznesu kobiet-przedsiębiorców. Jego postmodernistyczny charakter pozwolił kobietom na określenie tego, w jaki sposób one same widzą się w roli przedsiębiorców i właścicieli firm (Kyrö, 2009).

Naukowcy badający intencje przedsiębiorcze starają się odnaleźć przyczynę występowania różnic w podejściu do realizacji projektów przedsiębiorczych reprezentowanych przez kobiety oraz mężczyzn. Jedną z nich upatrują w reprezentowanych przez daną płeć cechach osobowości. Przedsiębiorczość jest zazwyczaj powiązana z takimi cechami jak: pragmatyczność, kreatywność oraz bycie otwartym na nowe pomysły. Kojarzona jest także z koniecznością podejmowania własnej inicjatywy, potrzebą osiągnięć i skłonnością do podejmowania ryzyka. Te cechy są postrzegane jako domena mężczyzn.

Kobiety zaś utożsamiane są z biernością, umiejętnością adaptacji do zastanej sytuacji oraz elastycznością. To powoduje pojawienie się schematu myślowego, zgodnie z którym kobiecość i przedsiębiorczość należą do dwóch różnych grup znaczeniowych. Konsekwencją tego jest postrzeganie przedsiębiorczości jako sfery przeznaczonej dla mężczyzn (Bruni, Gherardi i Poggio, 2004).

Inni badacze upatrują różnic w poziomie intencji przedsiębiorczych wśród kobiet i mężczyzn jako efekt działania czynników, które motywują ich do założenia własnego przedsiębiorstwa. W myśl tej teorii, mężczyźni skłaniają się do tworzenia nowych podmiotów gospodarczych w wyniku czynników „ciągnięcia” (pull). Zaliczyć do nich można na przykład uzyskanie niezależności w pracy, możliwość sprawowania większej kontroli nad swoją pracą oraz szansę na zarobienie większych pieniędzy, co wpływa na poprawę pozycji społecznej siebie samego oraz całej rodziny. Z kolei na podjęcie decyzji o wejściu do przedsiębiorczości u kobiet, większe znaczenie mają czynniki „popychania” (push). Wśród nich odnaleźć można frustrację lub znudzenie dotychczasową pracą, niebezpieczne warunki pracy, brak chęci pracy pod okiem niekompetentnych kierowników, czy zjawisko „szklanego sufitu”, czyli ograniczoną możliwość awansu. Badania wykazały, że kobiety postrzegają pracę w dużych organizacjach jako bardziej nieprzyjemną niż mężczyźni. Dodatkowo, za jej wykonywanie często otrzymują wynagrodzenie, które jest niższe od kwoty, którą oczekiwałyby za swoją pracę (Buttner i Moore, 1997, s. 35).

Ostatnim czynnikiem, w którym upatrywana jest przyczyna niższego poziomu intencji przedsiębiorczych wśród kobiet jest fakt, że są one bardziej podatne na wpływ różnic kulturowych (Gaweł, 2013a, s. 137). Fakt ten został potwierdzony poprzez badanie przeprowadzone na osobach wywodzących się z dwóch różnych kultur – Amerykanach oraz Hiszpanach. Wykazało ono, że podczas, gdy postawy względem przedsiębiorczości mężczyzn z dwóch różnych kręgów kulturowych są zbliżone do siebie, deklarowane intencje przedsiębiorcze kobiet z tych regionów znacząco różnią się od siebie (Shinnar, Giacomin i Janssen, 2012, s. 468).

W literaturze naukowej odnaleźć można wskazanie na trzy główne bariery, które ograniczają kobietom realizację siebie jako przedsiębiorców. Zalicza się do nich (Shinnar i in., 2012, s. 469-470):

• brak wsparcia – brak podjęcia próby wejścia do przedsiębiorczości może być wywołany trudnościami w uzyskaniu wsparcia instytucjonalnego dla początkującego

przedsiębiorcy. Na wsparcie to składa się wiele czynników: pomoc i akceptacja ze strony rodziny, uzyskanie odpowiednich środków finansowych od kredytodawców, tworzenie sieci relacji z dostawcami oraz stałymi klientami. Pozytywny wpływ na pojawianie się intencji przedsiębiorczych ma także dostęp do wykwalifikowanych konsultantów oraz instrumentów wspierających tworzenie nowych organizacji. Przeprowadzone badania wskazują, że kobiety dużo bardziej niż mężczyźni odczuwają brak wsparcia dla potencjalnych przedsiębiorców. Świadczyć o tym może chociażby mniejsza skłonność innych uczestników rynku do podjęcia współpracy z kobietami-przedsiębiorcami, czy mniejsze limit zdolności kredytowej kobiet w stosunku do mężczyzn przyznawany przez banki,

• strach przed porażką – kobiety odczuwają większy strach przed niepowodzeniem związanym z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Przyczyną tego stanu jest fakt, że prowadzenie własnego biznesu jest zajęciem, które jest społecznie odradzane kobietom. Ponadto, niektóre kobiety posiadają większą awersję do ryzyka, a co za tym idzie do podejmowania samo zatrudnienia,

• brak kompetencji - społecznie postrzegana rola danej płci, stereotypy oraz przypisywanie określonych zawodów kobietom i mężczyznom może wpływać na poziom własnej samooceny danej jednostki. Badania dowodzą, że w Stanach Zjednoczonych pomimo posiadania zbliżonej wielkości kapitału ludzkiego, społecznego oraz finansowego, kobiety o połowę rzadziej deklarują, że byłyby w stanie zostać przedsiębiorcami niż mężczyźni. Dodatkowo, ze względu na fakt, że część zawodów jest utożsamiana z męskim zajęciem, kobiety mogą mieć słabszą intencję do ich realizacji, gdyż czują się w nich mniej kompetentne. Powoduje to, że mężczyźni częściej niż kobiety mają przeświadczenie, że posiadają odpowiednią wiedzę, umiejętności i doświadczenie, aby zostać przedsiębiorcą.

Aktualnie zauważalny jest jednak trend, który powoduje zmniejszenie się różnic pomiędzy występowaniem intencji przedsiębiorczych u kobiet i mężczyzn. W dwudziestym pierwszym wieku świat biznesu przestaje być zdominowany przez mężczyzn. W ostatnich kilkunastu latach nastąpiła znaczna zmiana w liczbie, wielkości oraz rodzajach podmiotów gospodarczych zakładanych i prowadzonych przez kobiety. Prowadzone przez nie organizacje przestają być podmiotami prowadzącymi drobny handel domowymi wytworami.

tworzenia nowych miejsc pracy (F.O. Ugwu i C. Ugwu 2012). Zjawisko to tłumaczone jest teorią, która zakłada, że występowanie intencji przedsiębiorczych jest nie tyle skorelowane z daną płcią, co ze stopniem poczucia maskulinizacji danej osoby. Oznacza to, że kobiety, które uważają, że posiadają więcej cech osobowościowych przypisanych mężczyznom reprezentują wyższy poziom intencji przedsiębiorczych od osób mniej zmaskulinizowanych (Gupta, Turban, Arzu Wasti i Sikdar, 2009).

W Polsce w okresie 1993-2010 można zaobserwować znaczną różnicę w zakresie przedsiębiorczości podejmowanej przez kobiety i mężczyzn. Średnie wskaźniki samozatrudnienia wśród kobiet w sektorze pozarolniczym są zazwyczaj o połowę niższe niż analogiczne wskaźniki u mężczyzn. Ponadto, wielkości te są także bardziej dynamiczne oraz podatne na zmiany zachodzące w ogólnej sytuacji ekonomicznej. Oznacza to, że w czasie ekspansji gospodarczej można zaobserwować szybszy wzrost samozatrudnienia wśród kobiet, zaś w trakcie spowolnienia gospodarczego łagodniejszy trend odpływu mężczyzn-przedsiębiorców z gospodarki. Może być to wynikiem ogólnej roli kobiet w społeczeństwie. W czasie ekspansji gospodarczej jest więcej możliwości biznesowych i łatwiej jest osiągnąć sukces przedsiębiorczy nawet kosztem wykonania niewielkiego wysiłku. Może to zachęcać kobiety do zakładania firm, gdyż prowadzenie działalności gospodarczej w czasach wzrostu jest łatwiejsze. Sytuacja ta pozwala im na łączenie obowiązków rodzinnych i zawodowych. Odwrotnie sytuacja kształtuje się w czasie spowolnienia gospodarczego, gdy prowadzenie działalności jest bardziej wymagające (Gaweł, 2013b, s. 127-128).