8.6. Parafrazowanie poprzez adiektywizację czasowników
8.6.4. Parafrazowanie poprzez adiektywizację czasownika (gdy określany rzeczownik występuje
Istnieją w języku polskim i takie przymiotniki, które wywodzą się od nazw czynności, których wykonywanie można wiązać z określonym miejscem lub okresem czasu. Derywowane od takich czasowników nazwy przymiotników stają się określeniami rzeczowników oznaczających miejsce lub czas. Tworze-niu takich derywatów służą formanty: -czy, -niczy (dom wychowawczy, kanał
holowniczy); -ki (grząski grunt), -ni (pokój przechodni); -alny (sala jadalna, pokój sypialny); -ący (miejsce siedzące); -czy (okres twórczy, sezon badawczy); -isty, -ysty (mżysty dzień).
A. Komunikacyjna akceptowalność słowotwórczej parafrazy
W znaczącej większości przypadków słowotwórcze parafrazy derywatów tego typu nie są odpowiednie do zastosowania w naturalnym dyskursie potocz-nym. Trudno sobie wyobrazić sytuację komunikacyjną, w której sformułowanie
grząski grunt mogłoby z powodzeniem zostać zastąpione przez grunt, w którym się grzęźnie. Podobnie ma się sytuacja z wieloma innymi derywatami tego typu,
aczkolwiek np. derywat sypialny może zastąpiony zostać przez omówienie o postaci: w którym się sypia w poniższym zdaniu:
Od momentu dostawienia do niej nowej sofy, po rozłożeniu znajdujących się tu teraz dwóch łóżek, nie da się po prostu ukryć, że jest to pokój, w któ-rym się sypia.
8.6.5. Parafrazowanie poprzez adiektywizację czasownika (gdy określany
rzeczownik nazywa skutek lub przyczynę czynności)
Wiele czynności wywołuje w rzeczywistości istotne dla niej skutki. Gdy skutki te przyjmują postać rzeczownikową, to często określa je przymiotnik, który – w wyniku derywacji – powstał od nazwy czasownika, która oznacza czynność wywołującą skutek nazwany w określanym rzeczowniku. Powstanie tego typu derywatów umożliwiły formanty: -ty (rana cięta); -any (rana szarpana);
-ny (cechy dziedziczne); -czy (wiersze naśladowcze).
Często także istnieje w języku sytuacja odwrotna – czasowniki wiążą się z przyczynami, które nazywa rzeczownik określany przez przymiotnik będący derywatem od czasownika nazywającego czynność związaną z daną przy-czyną. Takie derywaty powstają przy pomocy formantów: -ny (bakterie gnilne);
-ki (cierpkie jagody), -ący (gazy łzawiące).
A. Komunikacyjna akceptowalność słowotwórczej parafrazy
Wiele przymiotników tej grupy nie może być sparafrazowana w komunika-cyjnie akceptowalny sposób, tak będzie np. w przypadku wyrażeń rana cięta,
rana szarpana, leki wykrztuśne. Jednakże istnieje grupa derywatów tego typu,
które można sparafrazować w komunikacyjnie akceptowalny sposób, co ilu-strują poniższe przykłady:
CECHY DZIEDZICZNE: CECHY, KTÓRE SIĘ DZIEDZICZY
Zarówno pochodzenie, jak i wychowanie mają wpływ na późniejsze losy psa i zapewne jak u ludzi są cechy, które się dziedziczy i cechy nabyte. Zarówno pochodzenie, jak i wychowanie mają wpływ na późniejsze losy psa i zapewne jak u ludzi są cechy dziedziczne i cechy nabyte.
BAKTERIE GNILNE: BAKTERIE, KTÓRE POWODUJĄ GNICIE
Natrysk wchłania wodę, rozpuszcza także tłuszcze i zabija bakterie gnilne. Natrysk wchłania wodę, rozpuszcza także tłuszcze i zabija bakterie, które
powodują gnicie.
B. Przemiany w układach predykatowo-argumentowych
Parafrazowanie poprzez adiektywizację czasowników będzie pociągać za sobą inne przemiany w układach predykatowo-argumentowych, gdy określany rzeczownik nazywa skutek, a inne – gdy przyczynę czynności. W drugim
przy-padku czasownik pełniący rolę predykatu prymarnego staje się predykatem sekundarnym. Gdy natomiast określany rzeczownik wskazuje na przyczynę czynności, wówczas mechanizm parafrazy może być znacznie bardziej skom-plikowany. Np. w przypadku konstrukcji bakterie, które powodują gnicie
adiek-tywizacji nie ulega predykat prymarny tej konstrukcji, ale predykat zagnież-dżony gnicie, który tutaj pełni funkcję argumentu: POWODOWAĆ [BAKTERIE, GNICIE]. Będąc argumentem, rzeczownik gnicie jest jednocześnie nieizomor-ficznym predykatem, który otwiera nowy układ predykatowo-argumentowy: GNIĆ [COŚ]
cechy dziedziczne – cechy, które się dziedziczy
P-SEC: DZIEDZICZNE [CECHY]
= PRED: DZIEDZICZYĆ [KTOŚ, CECHY] PRED: DZIEDZICZYĆ [KTOŚ, CECHY]
bakterie gnilne – bakterie, które powodują gnicie
P-SEC: GNILNE [BAKTERIE]
= PRED: POWODOWAĆ [BAKTERIE, GNIĆ [COŚ]] PRED: POWODOWAĆ [BAKTERIE, GNIĆ [COŚ]]
8.6.6. Parafrazowanie poprzez adiektywizację czasownika (gdy określany
rzeczownik nazywa czynność)
Niejednokrotnie jednej czynności dokonuje się poprzez wykonywanie innej, np. mowa powitalna, czyli powitanie poprzez mowę. Od nazw niektórych
czyn-ności, które dzieją się poprzez inne, tworzone są przymiotniki przy pomocy formantów: -liwy (przenikliwy chłód), -czy (praca twórcza); -alny (mowa
powi-talna, błagalne spojrzenie); -acyjny (marsz protestacyjny); -ny (skoczny taniec); -ły (wytrwała praca);-ący (kulejący chód). Tak utworzone przymiotniki stają się
określeniami rzeczowników oznaczających czynności.
A. Komunikacyjna akceptowalność słowotwórczej parafrazy
Większość derywatów tego rodzaju byłoby niezwykle trudno sparafrazo-wać w komunikacyjnie akceptowalny sposób. W przypadku niektórych wyrażeń wydaje się to zupełnie niemożliwe, jest tak np. w przypadku wyrażenia ruch
skrętny, co dobrze można sobie uświadomić, usiłując sparafrazować zdanie
Ruch skrętny w trakcie ćwiczeń wpływa na uelastycznienie bioder i talii. Oczywiście istnieją w tej grupie przypadki, w których możliwe zdaje się słowo-twórcze sparafrazowanie derywatu w taki sposób, aby całość komunikatu brzmiała akceptowalnie. Przymiotnik powitalny może zostać zastąpiony przez wyrażenie na powitanie.
MOWA POWITALNA: MOWA NA POWITANIE
Mowę powitalną wygłosił przewodniczący zarządu DATEV, prof. Dieter
Kempf, który wraz z wybitnymi ekspertami wziął również udział w dyskusji panelowej.
Mowę na powitanie wygłosił przewodniczący zarządu DATEV, prof. Dieter
Kempf, który wraz z wybitnymi ekspertami wziął również udział w dyskusji panelowej.
B. Przemiany w układach predykatowo-argumentowych
Tego rodzaju parafrazowanie poprzez adiektywizację czasownika niezwy-kle kondensuje układy predykatowo-argumentowe. Predykat powitać po prze-mianie w przymiotnik staje się predykatem sekundarnym, który otwiera już miejsce tylko dla jednego argumentu, który wywodzi się także od czasownika, ale dzięki swojej rzeczownikowej postaci nie wymaga dopełniania informacyj-nego argumentami.
mowa powitalna – mowa na powitanie
P-SEC: POWITALNA [MOWA] = P-SEC: NA POWITANIE [MOWA]
PRED: MÓWIĆ [KTOŚ, COŚ] aby PRED: POWITAĆ [KTOŚ, KOGOŚ]