Parafrazowanie poprzez adiektywizację sprawcy czynności

W procesie adiektywizacji sprawcy czynności jego nazwa, ulegając uprzy-miotnikowieniu, zaczyna wskazywać na cechy, które są konstytutywne dla określonej nazwy sprawcy czynności, a konkretne użycie profiluje określoną cechę. Np. derywat matczyny przenosi semantyczne cechy charakterystyczne dla rzeczownika matka, natomiast konkretne użycie przymiotnika matczyny, np. w wyrażeniu matczyny niepokój profiluje jedną z cech matki, którą można wyra-zić za pomocą standardu semantycznego:

NIEPOKOIĆ SIĘ [MATKA, (O) DZIECI]

Dla przymiotników powstałych w drodze adiektywizacji charakterystyczne są formanty: -owy (zamach wojskowy), -ski (wyskoki chuligańskie), -owski

(uczniowski wybryk), -ny (rada familijna), -iczny/-yczny (wybuch wulkaniczny, akcja terrorystyczna), -alny (decyzja kolegialna), -any (siostrzane uczucia),

-iny/-yny (matczyny niepokój, formant paradygmatyczny (śpiew słowiczy, sarnie ślady).

A. Komunikacyjna akceptowalność słowotwórczej parafrazy

Większość przymiotników tej grupy może być parafrazowanych w komuni-kacyjnie akceptowalny sposób, aczkolwiek w niektórych przypadkach pozostaje kwestią wątpliwą, czy derywat i rzeczownik, który był jego źródłem, mogą pełnić w danym wypowiedzeniu funkcje komunikacyjnie ekwiwalentne. Jak wcześniej wspomniałam, derywaty tej grupy stanowią wiązkę cech konstytutywnych dla danego sprawcy czynności, który sam jest uosobioną wiązką tych cech, co z jednej strony pozwala na zastępowanie w wypowiedzi, z drugiej jednak istnie-je ryzyko, że posiadanie wiązki wszystkich cech typowych dla danego sprawcy czynności nie musi w istocie oznaczać bycia nim, co udowadnia przykład zda-nia: Nie był to niewinny uczniowski wybryk, to był akt buntu i świętokradztwa,

które po sparafrazowaniu na wypowiedzenie: Nie był to niewinny wybryk

ucznia, to był akt buntu i świętokradztwa odsłania problem i rodzi pytanie, czy

uczniowski wybryk jest bez wyjątku zawsze wybrykiem ucznia i czy nie zdarza się, by typowy dla ucznia sposób zachowania został przypisany osobie, która w istocie uczniem nie jest. W znaczącej większości aktów komunikacji językowej możliwe jest sparafrazowanie uczniowskiego wybryku na wybryk ucznia, tak jak ilustruje to przykład:

UCZNIOWSKI WYBRYK: WYBRYK UCZNIA

Nie był to niewinny uczniowski wybryk, to był akt buntu i świętokradztwa. Nie był to niewinny wybryk ucznia, to był akt buntu i świętokradztwa.

Podobne wątpliwości budzi wyrażenie wyskoki/wybryki chuligańskie i trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy każdy sprawca wybryku chuligań-skiego jest chuliganem. To nie jedyna wątpliwość, którą nasuwa ten przykład, głębszej analizy wymaga zdanie: Za wybryki chuligańskie związane

z oblewaniem wodą można zostać ukaranym mandatem karnym lub wnioskiem do sądu grodzkiego. Nie ulega wątpliwości, że parafrazą powyższego

wypo-wiedzenia nie może być: Za wybryki chuliganów związane z oblewaniem wodą

można zostać ukaranym mandatem karnym lub wnioskiem do sądu grodzkiego.

Zamiana przymiotnika chuligańskie na rzeczownik chuliganów w tym przypadku

wprowadza dookreślenie dotyczące sprawcy czynności, który przed tą specyfi-kacją roli agensa domyślnie był tożsamy z beneficjentem mającym ponieść karę. W zdaniu Za wybryki związane z oblewaniem wodą można zostać

ukara-nym mandatem karukara-nym lub wnioskiem do sądu grodzkiego nie ma wątpliwości,

że sprawca wybryków jest i tym, który może za nie ponieść karę, taką samą interpretacje narzuca zdanie Za wybryki chuligańskie związane z oblewaniem wodą można zostać ukaranym mandatem karnym lub wnioskiem do sądu grodzkiego, w którym wyrażenie wybryki chuligańskie wskazuje na zachowanie

właściwe chuliganom, a niekoniecznie przez chuliganów dokonane. W tej inter-pretacji nie mieści się już zdanie z wyrażeniem wybryki chuliganów, zatem aby derywat chuligańskie można było sparafrazować w komunikacyjnie akcepto-walny sposób za pomocą rzeczownika od którego się wywodzi należałoby uznać, że komunikacyjnym ekwiwalentem wybryków chuligańskich są wybryki właściwe chuliganom. Przy tym założeniu parafraza zdania Za wybryki

chuli-gańskie związane z oblewaniem wodą można zostać ukaranym mandatem karnym lub wnioskiem do sądu grodzkiego miałaby postać: Za wybryki wła-ściwe chuliganom związane z oblewaniem wodą można zostać ukaranym man-datem karnym lub wnioskiem do sądu grodzkiego. W zdecydowanej większości

przypadków wybryki chuligańskie mogą w zdaniu zostać zastąpione przez

wy-bryki chuliganów, co ilustruje podany niżej przykład:

WYBRYKI CHULIGAŃSKIE: WYBRYKI CHULIGANÓW

Wybryki chuligańskie zdarzają się bardzo rzadko, a kibice wielu krajów

europejskich mogą być zaskoczeni miłą, rodzinną atmosferą i obecnością na trybunach osób obojga płci.

Wybryki chuliganów zdarzają się bardzo rzadko, a kibice wielu krajów

europejskich mogą być zaskoczeni miłą, rodzinną atmosferą i obecnością na trybunach osób obojga płci.

Tego typy kłopoty pojawiają się nie tylko przy intencjonalnych sprawcach zdarzeń, ale również np. przy derywacie różany. Różany zapach właściwy jest nie tylko różom, ale również przyborom toaletowym, kosmetykom, itp. zatem frazy zapach różany nie można w każdym kontekście wymienić na wyrażenie zapach róży.

Podobnych trudności nie wywołuje derywat wulkaniczny, nie ulega wątpli-wości, że sprawcą wybuchów wulkanicznych (w sensie niemetaforycznym) jest wyłącznie wulkan, zatem wybuchy wulkaniczne mogą być w prosty sposób zastępowane poprzez wybuchy wulkanów, np.

WYBUCHY WULKANICZNE: WYBUCHY WULKANÓW

Dostarczanie gazów przez wybuchy wulkaniczne także mogło się przy-czynić do globalnego podgrzania planety.

Dostarczanie gazów przez wybuchy wulkanów także mogło się przyczy-nić do globalnego podgrzania planety.

W podobny, prosty sposób parafrazowaniu może zostać poddanych bardzo wiele innych derywatów z tej grupy, co ilustrują poniższe przykłady:

AKCJA TERRORYSTYCZNA: AKCJA TERRORYSTÓW

Akcja terrorystów, której ofiarą po raz pierwszy w historii Rosji padły

Akcja terrorystyczna, której ofiarą po raz pierwszy w historii Rosji padły dzieci, wywołała szok.

DECYZJA KOLEGIALNA: DECYZJA KOLEGIUM

Zapowiedział też, że dziś powinna zapaść decyzja kolegialna w sprawie przekazania sprawy posłanki do sądu koleżeńskiego.

Zapowiedział też, że dziś powinna zapaść decyzja kolegium w sprawie przekazania sprawy posłanki do sądu koleżeńskiego.

MATCZYNY NIEPOKÓJ: NIEPOKÓJ MATKI

Towarzystwo ojca jest mu potrzebne, aby pozwolić na doświadczanie ry-zyka i bólu związanego z poznawaniem świata, aby nauczyć odporności

na matczyny niepokój.

Towarzystwo ojca jest mu potrzebne, aby pozwolić na doświadczanie ry-zyka i bólu związanego z poznawaniem świata, aby nauczyć odporności

na niepokój matki.

ŚPIEW SŁOWICZY: ŚPIEW SŁOWIKÓW

Wszędzie rozlegał się słowiczy śpiew. Wszędzie rozlegał się śpiew słowików.

SARNIE ŚLADY: ŚLADY SARNY

Zauważyliśmy też odciśnięte ślady sarny. Zauważyliśmy też odciśnięte sarnie ślady.

A. Przemiany w układach predykatowo-argumentowych

W podanych przykładach określenie sprawcy czynności, wyrażonej w predykacie nieizmorficznym, stanowi predykat sekundarny i przyjmuje postać przymiotnikową (np. matczyny) lub rzeczownikową (np. matki). W przypadku gdy predykat sekundarny wskazuje na sprawcę czynności wyrażonej w predy-kacie, nie istnieje potrzeba werbalizowania argumentu pierwszego, gdyż jego komunikacyjną rolę przejmuje predykat sekundarny, a ponadto werbalizacja tego argumentu byłaby przyczyną komunikacyjnej nieakceptowalności, która wynikałaby z trywialności wyrażeń: matczyny niepokój matki, słowiczy śpiew

słowika itd. Zarówno wyrażenie ze sprawcą czynności wyrażonym w postaci

predykatu sekundarnego przymiotnikowego, jak i rzeczownikowego da się sprowadzić do wspólnej postaci bazowej, w której rzeczownikowy predykat przyjmuje formę najbardziej naturalną, czyli czasownika, a agens – sprawca czynności zajmuje miejsce argumentu pierwszego. Relacje układów predyka-towo-argumentowych, które dotyczą poszczególnych parafraz oraz ich wspólne postacie bazowe ilustrują poniższe przykłady.

matczyny niepokój – niepokój matki

PSEC: MATCZYNY [NPRED: NIEPOKÓJ] = PSEC: MATKI [NPRED: NIE-POKÓJ]

NIEPOKOIĆ SIĘ [NHUM(MATKA)]

akcja terrorystyczna – akcja terrorystów

PSEC: TERRORYSTYCZNA [AKCJA] = PSEC: TERRORYSTÓW [AKCJA] PODEJMOWAĆ [TERRORYSTA, AKCJA]

decyzja kolegialna – decyzja kolegium

PSEC: KOLEGIALNA [DECYZJA] = PSEC: KOLEGIUM [DECYZJA]

PODEJMOWAĆ [NHUM (KOLEGIUM), NABSTR (DECYZJA)]

śpiew słowiczy – śpiew słowików

PSEC: SŁOWICZY [ŚPIEW] = PSEC: SŁOWIKA [ŚPIEW] ŚPIEWAĆ [NVIV (SŁOWIK)]