Parafrazowanie poprzez substantywizację nazw cech (gdy otrzymany rzeczownik nazywa

Od wielu przymiotników w języku polskim powstały nazwy nosicieli cech, np. starzec, obłudnik, niezdara itp. Tego typu derywacji służy bardzo szeroki

repertuar formantów: -ka, -ec (wyścigówka, starzec), -ak, -ik (sztywniak,

roz-pustnik), -izna (zielenizna, starzyzna), -ica (samotnica, niewdzięcznica, obłud-nica), -ik (niewdzięcznik), -ek (burek, łysek, siwek, głupek), -uch, - iś/a (delikat-niś), -och (tłuścioch), -acha (przieciętniacha), -al (brzydal), -as (golas), -ko (ziół-ko), -a m./ż (niezdara, ohyda), -ina (cieśnina), -eń (złocień), a także zmiana paradygmatu.

A. Komunikacyjna akceptowalność słowotwórczej parafrazy

Część derywatów tej grupy można słowotwórczo parafrazować w komuni-kacyjnie akceptowalny sposób, albowiem wyścigówka to samochód wyścigowy,

starzec to człowiek stary. Jednakże większość derywatów oznaczających

Istnieje bowiem poważna wątpliwość, czy zdanie Colin po prostu jest brzyda-lem i boi się porażki mogłoby być zastąpione przez Colin po prostu jest brzydki i boi się porażki oraz czy wypowiedzenie Wiedziałam że jesteś OBŁUDNICĄ! to

jest to samo co Wiedziałam że jesteś OBŁUDNA!

WYŚCIGÓWKA: SAMOCHÓD WYŚCIGOWY

Kiedy później pomykałem wyścigówką wzdłuż owego Hudsonu, zapomi-nałem o wszystkim.

Kiedy później pomykałem samochodem wyścigowym wzdłuż owego Hudsonu, zapominałem o wszystkim.

STARZEC: STARY CZŁOWIEK

Starzec pragnął jak najwięcej dowiedzieć się o Polsce, usłyszeć słowa

ko-chanego, ojczystego i tak długo niesłyszanego języka.

Stary człowiek pragnął jak najwięcej dowiedzieć się o Polsce, usłyszeć

słowa kochanego, ojczystego i tak długo niesłyszanego języka.

SZTYWNIAK: SZTYWNY CZŁOWIEK

Sztywniak z ciebie musi być, skoro się nie wygłupiasz.

Sztywny człowiek z ciebie musi być, skoro się nie wygłupiasz. CHIŃSZCZYZNA: CHIŃSKIE JEDZENIE

Kto zamawiał chińszczyznę? Kto zamawiał chińskie jedzenie?

NIEWDZIĘCZNIK: [CZŁOWIEK] NIEWDZIECZNY

Sprawia on, że czuję, jakim byłem niewdzięcznikiem w stosunku do Cie-bie za całą dobroć i kłopoty, jakie ze mną miałaś, gdy byłem dzieckiem. Sprawia on, że czuję, jaki byłem niewdzięczny w stosunku do Ciebie za całą dobroć i kłopoty, jakie ze mną miałaś, gdy byłem dzieckiem.

DELKATNIŚ: [CZŁOWIEK] DELIKATNY

Można powiedzieć, że różnica zachowań płynie stąd, że ja jestem

delikat-nisiem, a oni nie.

Można powiedzieć, że różnica zachowań płynie stąd, że ja jestem

deli-katny, a oni nie.

PRZECIĘTNIACHA: [CZŁOWIEK] PRZECIĘTNY

Wiedział, że jest przeciętniachą i że w życiu niczego szczególnego nie osiągnie. Popijał codziennie piwko, zamykał się w swoim światku i czuł się szczęśliwy.

Wiedział, że jest przeciętny i że w życiu niczego szczególnego nie osią-gnie. Popijał codziennie piwko, zamykał się w swoim światku i czuł się szczęśliwy.

BRZYDAL: [CZŁOWIEK] BRZYDKI

Colin po prostu jest brzydalem i boi się porażki. Colin po prostu jest brzydki i boi się porażki.

NIEZDARA: [CZŁOWIEK] NIEZDARNY

Jak będziesz o sobie mówić, że jesteś niezdarą, to nią się w końcu sta-niesz.

Jak będziesz o sobie mówić. że jesteś niezdarny, to taki się w końcu sta-niesz.

Możliwości słowotwórczego parafrazowania tego typu derywatów znaczą-co poszerza istnienie formantów synonimicznych. Przy tym typie słowo-twórczego parafrazowania niezwykle istotną rolę pełni synonimia stanowiąca wynik współoddziaływania sufiksacji i substantywizacji.

MALEC: MAŁY

Mały spojrzał ze zrozumieniem (chyba udawanym) na mamusię.

Malec spojrzał ze zrozumieniem (chyba udawanym) na mamusię.

Przed każdym wyjściem z domu na te zajęcia malec płakał, krzyczał, zło-ścił się. Ale tym razem nic nie wywalczył. Musiał się uczyć! ...

Przed każdym wyjściem z domu na te zajęcia mały płakał, krzyczał, złościł się. Ale tym razem nic nie wywalczył. Musiał się uczyć! ...

ŚLEPIEC: ŚLEPY

Niósł ślepy kulawego, dobrze im się działo. Niósł ślepiec kulawego, dobrze im się działo.

Ślepiec usiadł pod murami świątyni. Ślepy usiadł pod murami świątyni. BRODACZ: BRODATY

Brodacz lekko się uśmiechnął.

Brodaty lekko się uśmiechnął.

GARBUS: GARBATY

Garbus uśmiechał się dość rzadko, ale to akurat nikogo nie dziwiło.

Garbaty uśmiechał się dość rzadko, ale to akurat nikogo nie dziwiło.

CHUDZIELEC: CHUDZINA

Chudzielec z krzywymi nogami. A nie żadna laseczka, ot co!

Chudzina z krzywymi nogami. A nie żadna laseczka, ot co!

Taka z ciebie chudzina, takie nic z obłoków, że mi będziesz dobranym to-warzyszem skoków.

Taki z ciebie chudzielec, takie nic z obłoków, że mi będziesz dobranym towarzyszem skoków.

W takie dwu- i wieloczłonowe relacje synonimiczne najczęściej wchodzą nazwy wartościujące lub w jakiś sposób charakteryzujące osoby na podstawie ich cech fizycznych lub psychicznych. Zdecydowanie słabiej reprezentowana jest synonimia atrybutywów osobowych opartych na innych typach cech:

BOGACZ: BOGATY

No, prawie jak w bajce, bo w bajce biedny jest dobry, a bogaty zły, a potem biedak zdobywa bogactwo, a bogaty idzie na żebry.

No, prawie jak w bajce, bo w bajce biedny jest dobry, a bogacz zły, a potem biedak zdobywa bogactwo, a bogacz idzie na żebry.

B. Przemiany w układach predykatowo-argumenowych

Parafrazowanie derywatów tej grupy polega na wymianie formantów synoni-micznych (brodacz-brodaty) albo wiąże się z możliwością wzajemnego zastę-powania w komunikacie derywatu odprzymiotnikowego z konstrukcją składa-jącą się z predykatu sekundarnego i argumentu.

wyścigówka – samochód wyścigowy

N: WYŚCIGÓWKA = PSEC: WYŚCIGOWY [SAMOCHÓD]

starzec – stary człowiek

N: STARZEC = PSEC: STARY [CZŁOWIEK]

sztywniak – sztywny człowiek

N: SZTYWNIAK = PSEC: SZTYWNY [CZŁOWIEK]

chińszczyzna – chińskie jedzenie

N: CHIŃSZCZYZNA = PSEC: CHIŃSKIE [JEDZENIE]

niewdzięcznik – [człowiek] niewdzięczny

N: NIEWDZIĘCZNIK = PSEC: NIEWDZIĘCZNY [CZŁOWIEK]

delikatniś – [człowiek] delikatny

N: DELIKATNIŚ = PSEC: DELIKATNY [CZŁOWIEK]

przeciętniacha – [człowiek] przeciętny

N: PRZECIĘTNIACHA = PSEC: PRZECIĘTNY [CZŁOWIEK]

brzydal: [człowiek] brzydki

niezdara: [człowiek] niezdarny

N: NIEZDARA = PSEC: NIEZDARNY [CZŁOWIEK]

malec – mały

MAŁY [MALEC] MAŁY [MAŁY] mal-EC  PSEC: MAŁY [KTOŚ] mał-Y  PSEC: MAŁY [KTOŚ]

ślepiec – ślepy

ŚLEPY [ŚLEPIEC] ŚLEPY [ŚLEPY] ślepi-EC  PSEC: ŚLEPY [KTOŚ] ślep-Y  PSEC: ŚLEPY [KTOŚ]

starzec – stary

STARY [STARZEC] STARY [STARY] starz-EC  PSEC: STARY [KTOŚ] stary-Y  PSEC: STARY [KTOŚ]

chudzielec – chudzina

CHUDY [CHUDZIELEC] CHUDA [CHUDZINA] chudzi-ELEC  PSEC: CHUDY [KTOŚ]

chudz-INA  PSEC: CHUDY [KTOŚ]

brodacz – brodaty

MIEĆ [BRODACZ, BRODA]  MIEĆ [BRODATY, BRODA]

garbus – garbaty

MIEĆ [GARBUS, GARB]  MIEĆ [GARBATY, GARB]

9.2.3. Parafrazowanie poprzez substantywizację nazw cech (gdy otrzymany

rzeczownik nazywa zjawisko charakteryzujące się obecnością cechy)

Nazwy niektórych chorób, dolegliwości fizycznych w języku polskim po-wstały od przymiotnikowych nazw cech, które należą do objawów danych cho-rób, np. żółtaczka, sinica, krzywica.

B. Komunikacyjna akceptowalność słowotwórczej parafrazy

Derywaty takie jak żółtaczka, sinica czy krzywica nie są podatne na

komu-nikacyjnie akceptowalne słowotwórcze parafrazowanie, gdyż słowotwórcza parafraza wyrazu np. żółtaczka, która mogłaby mieć postać wyrażenia choroba charakteryzująca się występowaniem żółtego koloru skóry nie mogłaby w

spo-sób naturalny zaistnieć np. w zdaniu Papież Zachariasz w liście do Bonifacego,

arcybiskupa Moguncji, stwierdza, że chorzy na żółtaczkę powinni być izolowani, ponieważ jest to choroba zakaźna.