131 patrzywszy się temu co mnie oczekiwało, musiałem przyznać słusz

ność fabrykantowi.

Na drugi dzień byłem u fabrykanta robót bawełnianych.

Przyjął mnie bardzo grzecznie, oprowadził po całej fabryce, potem zaprosił mnie na obiad i na nocleg, gdyż pociąg do Mulhuzy wy­

chodził następnego rana. Po obejrzeniu fabryki zapytał mnie czy zrozumiałem mechanizm całej produkcji i bardzo był zdziwiony, gdym ołówkiem narysował wszystkie maszyny, znajdujące się w jego fabryce i sposób ich działania. „Panie, szkoda pańskich zdolności i nauki na tę mechaniczną pracę, którą panu damy, jeżeli pan wstąpisz do nas. Dwa miejsca są tu płatne dobrze: dyrektora

j głównego dozorcy-inżyniera. Obaj jak pan widzi są to ludzie młodzi i jeszcze o śmierci nie myślą, będziesz więc pan musiał zadowolnić się 5— 8 fr. dziennie, bez nadziei jakiegobądź awansu na przyszłość“. Uwagi jego były zbyt słuszne; ale co robić! co robić! było pytanie.

Będąc w Gebwiller odwiedziłem jeszcze jedną fabrykę, w któ­

rej dyrektorem był p. Straszewski, Litwin, bardzo piękny mężczyzna, ożeniony z Francuzką, córką zamożnego tutejszego fabrykanta bawełnianych wyrobów. Zaproszony do niego na obiad przypatry­

wałem się jego pożyciu rodzinnemu. Jest to bardzo majętny czło­

wiek osiedlony tu od r. 1831, ma dwoje dorosłych dzieci i piękną jeszcze żonę. Stosunki między małżonkami bardzo przyjazne, tylko że on zachował wszystkie sympatje dla kraju rodzinnego i do wszystkiego co było z nim w związku, ona zaś niecierpiała Pol­

ski i Polaków i nie taiła się z tern przed nikim. Ja k go to bo­

lało i męczyło można sobie wyobrazić, tern więcej, że wychowa­

nie średniej klasy francuskiej nie grzeszy nauką delikatności. Po obiedzie wyszliśmy do ogrodu otaczającego dom jego wspaniały.

„Wybacz mi pan, jeżeli cię co ubodło w domu moim, rzekł Stra­

szewski do mnie, i ja znoszę te nieprzyjemności od żony w ciągu 20 lat pożycia. Nie żeń się pan z cudzoziemką, bo ona nigdy nie pojmie tego, co nas łączy z sobą i co przywiązuje do naszej bied­

nej Ojczyzny. Dla nich byle znaczny kęs chleba, a zgodzą się zyć nawet w Patagonji, nigdy zaś nie podniosą się na wysokość na której stoją nasze Polki. Nieraz człowiek przeklina chwilę swego ożenienia, a wszakże ją kochałem jako przywiązaną żonę i dobrą matkę moich dzieci i dziś ją kocham,' a przecież nigdy mi ona nie oszczędzi przykrości, wykazując nienawiść do tego wszystkiego co ja kocham i czemu cześć oddaję". 8

8

114

Prawie to samo słyszałem i od innych Polaków, którzy po­

żenili się za granicą.

Po powrocie do Miilhuzy zacząłem namyślać się co począć z sobą, bo środki me pieniężne, pomimo nadzwyczaj oszczędnego życia, a nawet głodzenia się wyczerpały się powoli, a przyszłość malowała się w bardzo ciemnych kolorach. W tych jednak cięż­

kich chwilach życia mego, gdy niepokój o los przyszły odbierał mi sen i apetyt, przekonałem się, że są dobrzy ludzie na świecie.

Najprzód otrzymałem list i 50 rubli od niejakiego Katyńskiego, który był niegdyś rotmistrzem w I. kawaleryjskiej dywizji i któ­

remu w chwili nieszczęścia dałem pomoc pieniężną. „Dopomo­

głeś nam niegdyś w biedzie’, Pułkowniku, teraz my jesteśmy bo­

gatsi od ciebie i dług nasz z wdzięcznością ci zwracamy“, pisał rotmistrz. O długu tym, a nawet o nazwisku dłużnika^ zapomnia­

łem zupełnie, było więc to dla mnie nadzwyczajnie miłą niespo­

dzianką.

Wkrótce potem otrzymałem jeszcze dwa listy, jeden od Her- zena, a drugi od ks. Dołgorukiego, Moskali. Pierwszy przysłał mi rekomendacyjne listyj do różnych przyjaciół swych we Francji,, drugi zaś przysłał mi 1000 franków i list do bar. Dolfusa przeło- ' żonego loży masońskiej w Mulhuzie,* w którym doradzał mu wciągnąć mnie do loży jako zdolnego i uczciwego człowieka. Za list podziękowałem, bo rekomendacje za granicą znaczą wiele, pieniądze jednak odesłałem, nie chcąc nic otrzymać z rąk 'wro­

gów Ojczyzny mojej. Książę Dołgoruki, którego bliżej poznałem w czasie pobytu mego w Genewie, napisał powtórny list w któ­

rym zachęcał mnie do porzucenia Europy i udania się do Am e­

ryki, ofiarując mi pożyczkę na przejazd i na pierwszy rok życia.

Listu do przełożonego masońskiej loży nie oddałem według adresu, a zachowałem sobie, nie lubię bowiem żadnych komeayj z ja- kiemi przyjmują do lóż masońskich i nie cierpię żadnej szarlata- nerji i mistyfikacji otaczających masonów.

Chcąc jak można więcej zarobić, dzień w dzień prawie po­

syłałem korespondencje do Gazety Narodowej, to wstępny arty­

kuł, to feljeton, to wiadomości naukowe, to wyjątki z podróży,, datując te korespondencje z różnych miast Europy. W czasie tej pracy zaczęło we mnie wyrabiać się postanowienie wstąpienia na uniwersytet Strasburski i słuchania tam medycyny, jako nauki najwięcej kosmopolitycznej, która rzadko daje wielkie dostatki, lecz zawsze chroni cd nędzy. To właśnie była okoliczność, że obrałem medycynę, a nie inżynierję, do której daleko więcej

by-115 łem przygotowany, posiadając dobrze matematykę i znając inży- nierję wojskową. Długo jednak walczyłem z sobą, bo myśl iż po­

trzeba będzie poświęcić cztery lub pięć lat życia w największej biedzie studjom nauki do której nie miałem wielkiego pociągu i wtedy gdy liczyłem już 36 lat życia, mocno mię męczyła. Nakoniec nie znajdując żadnego innego wyjścia, zdecydowałem się na to.

Moi znajomi w Mtilhuzie nadawali mi mnóstwo listów rekomen­

dacyjnych, między którymi list Ketnera bardzo mi dał wielkie ko­

rzyści, bo otworzył dom prof. Schiitzenbergera, jednego z najwię­

cej szanowanych ludzi w Strasburgu. Poczciwy flntuszewicz ofia­

rował się sam pojechać ze mną i dopomóc do instalacji w mie­

ście i uniwersytecie, bo żyjąc długo w Strasburgu znał go dosko­

nale i miał wiele znajomych.

8*