EUROPEJSKI OBSZAR WIEDZY
1.5. Perspektywy rozwoju polskiej gospodarki a struktura absolwen tów szkół wyższych
1.5. Perspektywy rozwoju polskiej gospodarki a struktura absolwen
tów szkół wyższych
Swoistym weryfikatorem korzyści wynikających z wykorzystania wiedzy staje się rynek pracy, na którym każda osoba podejmująca pracę czerpie korzyści z jej użycia. W rzeczywistości na rynku pracy najważniejszym produktem jest ujawniana i wykorzy‐ stywana wiedza, mająca konkretną wartość użytkową dla kupującego, tj. pracodawcy. Pracobiorca występuje w roli sprzedającego swoją wiedzę (wykształcenie, kwalifikacje, umiejętności) oraz czas jej trwania (czas pracy). Kwalifikacje wraz z czasem pracy stają się podstawą do szacowania wymiennej wiedzy ujętej w stawkach płacy. Przeprowadzone w 2004 roku badanie Głównego Urzędu Statystycznego „Ścieżki edukacyjne Polaków”, którego celem było zebranie informacji między innymi o czynni‐ 109 Szkoły wyższe i ich finanse w 2007 roku, op. cit., s. 29. 110 Ibidem, s. 29.
kach determinujących i warunkujących przebieg „karier edukacyjnych” Polaków wyka‐ zało, iż wykształcenie jest traktowane jako inwestycja, która może zapewnić satysfak‐ cjonujące wynagrodzenie i perspektywy rozwoju zawodowego, zmniejszyć ryzyko bez‐ robocia oraz podnieść prestiż społeczny. Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia zwiększa się możliwość uzyskania pracy i wyższych płac, a także rośnie mobilność za‐ wodowa pracowników. Wszystko to sprawia, iż odsetek młodzieży podejmującej studia nieustannie wzrasta od początku lat dziewięćdziesiątych do chwili obecnej.111
Zbiorowość aktywnych zawodowo tworzą pracujący i bezrobotni. Do pomiaru ak‐ tywności zawodowej służy współczynnik aktywności zawodowej, wyrażający udział osób aktywnych zawodowo w liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej. Poziom aktywno‐ ści zawodowej kobiet jest niższy niż mężczyzn. Najwyższym poziomem aktywności za‐ wodowej charakteryzują się kobiety oraz mężczyźni z wykształceniem wyższym. Należy zwrócić uwagę, iż współczynnik aktywności zawodowej dla populacji kobiet posiadają‐ cych wykształcenie wyższe jest równie wysoki jak dla mężczyzn (wykres 11).
Wykres 11. Współczynniki aktywności zawodowej ludności według płci i poziomu wykształcenia w 2008 roku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Aktywność ekonomiczna ludności Polski III kwartał 2008, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, s. 108.
Kolejnym weryfikatorem atrakcyjności posiadanych kwalifikacji popartych wyż‐ szym wykształceniem na rynku pracy jest poziom współczynnika osób pozostających
111 Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 roku, op. cit., s. 17. 77,8% 67,4% 58,6% 42,2% 53,1% 14,5% 81,7% 77,8% 73,2% 53,7% 73,0% 29,8% 0,0% 20,0% 40,0% 60,0% 80,0% 100,0% wyższe policealne średnie zawodowe średnie ogólnokształcące zasad nic ze zawo do we gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe kobiety mężczyźni
bez pracy. Wykres 12 przedstawia stopę bezrobocia w Polsce według płci i poziomu wy‐ kształcenia w III kwartale 2008 roku. Wykres 12. Stopa bezrobocia w Polsce według płci i poziomu wykształcenia w 2006 roku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Aktywność ekonomiczna ludności Polski III kwartał 2008, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, s. 108.
Na powyższym wykresie widać wyraźnie rysującą się korelację pomiędzy posiada‐ nym wykształceniem a ilością osób pozostających bez pracy. W warunkach gospodarki rynkowej wyraźnie zwiększa się zapotrzebowanie na usługi kształceniowe, co należy wiązać z potrzebą zdobycia wiedzy. Wiedza w warunkach gospodarki rynkowej i zmie‐ niającego się rynku pracy stała się przepustką do kariery, czynnikiem warunkującym sukces życiowy.112 Absolwenci szkół wyższych szybciej niż inni znajdują pracę113, a od‐ setek osób z wyższym wykształceniem wśród bezrobotnych jest relatywnie niewielki. Pomimo tego problem zatrudnienia absolwentów uczelni narasta, gdyż praca, którą po‐
112 W 1995 roku 78% badanych było przekonanych, iż wykształcenie ma duży wpływ na powodzenie w życiu. W 1999 roku wskaźnik ten wzrósł o 12 punktów procentowych, do poziomu 90%. [M. Falkowska, Hierarchia zawodów i czynniki życiowego sukcesu, w: Nowa rzeczywistość. Oceny i opinie,
19891999, red. K. Zagórski, M. Strzeszewski, Centrum Badania Opinii Społecznej, Wydawnictwo Akade‐
mickie Dialog, Warszawa 2000, s. 162].
113 W III kwartale 2008 roku wskaźnik zatrudnienia (procentowy udział pracujących danej kategorii w ogólnej liczbie ludności danej kategorii) absolwentów szkół wyższych kształtował się na poziomie 73,4%. Dla absolwentów szkół średnich zawodowych wskaźnik ten wyniósł 56,6%, dla absolwentów szkół średnich ogólnokształcących – 34,6%, natomiast dla absolwentów szkół zasadniczych zawodo‐ wych 48,7% [Por. Aktywność ekonomiczna ludności Polski III kwartał 2008, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, s. 112]. 4,7% 8,6% 7,5% 9,9% 9,5% 10,4% 3,1% 7,1% 4,1% 7,8% 6,2% 10,1% 0,0% 2,0% 4,0% 6,0% 8,0% 10,0% 12,0% wyższe policealne średnie zawodowe średnie ogólnoksz tałcące zasad nic ze zawo do we gimnaz jalne, podstawowe i niepełne podstawowe kobiety mężczyźni
dejmują bardzo często nie wymaga od nich kwalifikacji, które zdobyli na studiach. Dlate‐ go rozwój przedsiębiorczości – w rozumieniu adaptacji do aktualnego stanu rynku pracy – w trakcie studiów i po ich ukończeniu staje się nowym, niezwykle ważnym zadaniem szkoły wyższej.114 Należy promować wszelkie formy partnerstwa z przedsiębiorstwami, poprzez rozwijanie praktyk zawodowych i form wolontariatu. Wśród istotnych działań mających wpływ na realizację wymienionego celu należy wymienić:115
• angażowanie studentów w opłacane zajęcia na rzecz uczelni (praca w bibliotece, przygotowanie materiałów dydaktycznych, udział w targach edukacyjnych),
• pomoc w mobilności studentów i młodych pracowników dla okresowej pracy w kraju i zagranicą,
• powoływanie Uczelnianych Centrów Doradztwa Pracy, których zadaniem byłoby nie tylko rozpoznanie aktualnych form zatrudniania absolwentów danych kierun‐ ków nauczania, ale i prognozowanie zmian, a także utrzymywanie kontaktów z absolwentami w celu pomocy w znajdowaniu zatrudnienia dla nowych absol‐ wentów uczelni,
• popieranie, także z funduszy publicznych, tworzenia tych kierunków i specjalizacji, na które istnieje prognozowane duże zapotrzebowanie na rynku pracy.
W 2007 roku najwięcej osób kształciło się na kierunkach ekonomicznych i admini‐ stracyjnych, społecznych oraz pedagogicznych. Były to również najbardziej popularne kierunki w 2000 roku. W 1990 roku najwięcej osób kształciło się na kierunkach tech‐ nicznych, związanych z biznesem i zarządzaniem oraz pedagogicznych. W 2007 roku w porównaniu z rokiem poprzednim zmalało zainteresowanie kierunkami społecznymi, inżynieryjno‐technicznymi, a także informatycznymi. Większym zainteresowaniem na‐ tomiast cieszyły się kierunki ekonomiczne i administracyjne. Wykres 13 prezentuje udział studentów według grup kierunków studiów w roku akademickim 2007/08 oraz w roku akademickim 1990/91. 114 Strategia rozwoju szkolnictwa …, op. cit. 115 Ibidem.
Wykres 13. Studenci według grup kierunków studiów w roku akademickim 2007/08 oraz w roku akademickim 1990/91 Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2007 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008, s. 23 oraz Szkoły wyższe i ich finanse w 2006 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007, s. 22.
W Wielkopolsce funkcjonuje 38 szkół wyższych, które w roku akademickim 2006/07 ukończyło ponad 40 tys. absolwentów. Liczba studentów i absolwentów szkół wyższych systematycznie wzrasta, do czego przyczyniają się wzrastające wymagania rynku pracy oraz rosnące aspiracje edukacyjne młodzieży. Około 15% ogółu absolwen‐ tów w analizowanym roku akademickim stanowiły osoby, które ukończyły studia eko‐ nomiczne na kierunku zarządzanie. Kolejne grupy osób kończących szkoły wyższe sta‐ pedagogiczne; 12,0% humanistyczne; 8,8% społeczne; 13,9% ekonomiczne i administracyjne; 23,0% prawne; 3,1% informatyczne; 4,9% medyczne; 5,8% inżynieryjno‐techniczne; 6,8% usługi dla ludności; 3,7% ochrona środowiska; 1,4% pozostałe kierunki; 16,6% Studenci według grup kierunków studiów w roku akademickim 2007/08 pedagogiczne; 14,0% biznes i zarządzanie; 15,0% medyczne; 10,0% techniczne; 17,0% rolnicze, leśne i rybactwo; 7,0% prawne; 5,0% społeczne; 4,0% przyrodnicze; 3,0% artystyczne; 2,0% teologiczne; 2,0% pozostałe kierunki; 21,0% Studenci według grup kierunków studiów w roku akademickim 1990/91
nowili absolwenci administracji, politologii, pedagogiki, turystyki i rekreacji, ekonomii oraz finansów i bankowości.116
Tabela 7. Absolwenci szkół wyższych rocznik 2006/07 w województwie wielkopol skim117
Lp. Kierunek Liczba absolwentów bezrobotnych Liczba bezrobotnych Odsetek
w tym kobiety w tym kobiety w tym kobiety
1 zarządzanie 5 585 3 527 199 155 3,6% 4,4% 2 pedagogika 3 753 3 439 185 165 4,9% 4,8% 3 administracja 2 840 2 015 72 58 2,5% 2,9% 4 finanse i rachunkowość 2 590 1 968 24 18 0,9% 0,9% 5 politologia 2 352 1 576 74 50 3,1% 3,2% 6 turystyka i rekreacja 1 564 1 046 59 43 3,8% 4,1% 7 ekonomia 1 387 1 017 96 68 6,9% 6,7% 8 filologia 1 373 1 117 31 28 2,3% 2,5% Źródło: Opracowanie na podstawie: Ocena sytuacji absolwentów szkół województwa wielkopolskiego rocz nik 2006/07 na rynku pracy, Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu, Poznań 2008, s. 105‐107.
Chcąc dopasować polski system szkolnictwa wyższego do wymogów krajowego, europejskiego i globalnego rynku pracy, należy dokonać wielu istotnych zmian. Najważ‐ niejsze postulaty w tym zakresie prezentuje tabela 8.
Tabela 8. Determinanty dopasowania systemu szkolnictwa wyższego do wymogów rynku pracy
Powszechność informacji. Należy upowszechniać informacje dotyczące perspektyw zawodowych, jakie niesie za sobą dana uczelnia, kierunek studiów, czy profil kształ‐ cenia.
Monitoring rynku pracy
Z jednej strony same uczelnie powinny stale monitorować, a także kreować rynek pracy, by móc odpowiadać na jego potrzeby. Z drugiej strony państwo powinno uruchomić system solidnego, systematycz‐ nego i pogłębionego badania popytu na pracę oraz upowszechniać wyniki tych badań. Należy dokonać bilansu potrzeb kadrowych Polski w perspektywie kilkuletniej, oraz dotrzeć z tą informacją do młodzieży i rodziców, ale także do osób odpowiedzialnych za ofertę edukacyjną. Powiązanie studiów akade
mickich z pracodawcami
Ważne, by stworzyć system powiązań szkolnictwa wyższego z pracodawcami, związkami i organizacjami zawodowymi. Tworzenie nowych programów kształcenia powinno być wsparte informacją zwrotną i doradztwem ze strony uczestników rynku pracy.
116 Ocena sytuacji absolwentów szkół województwa wielkopolskiego rocznik 2006/07 na rynku pracy, Woje‐ wódzki Urząd Pracy w Poznaniu, Poznań 2008, s. 29‐32 oraz por. Osoby z wyższym wykształceniem na
wielkopolskim rynku pracy, red. R. Suchocka, Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa,
Poznań 2007.
117 W tabeli ujęto kierunki studiów w wielkopolskich szkołach wyższych, na których liczba absolwentów w roku akademickim 2006/07 przekroczyła 1 tys. osób.
Tabela 8. (cd.) Determinanty dopasowania systemu szkolnictwa wyższego do wymo gów rynku pracy
Powiązanie stażu z programem nauki
Trzeba poszukiwać rozwiązań pozwalających studentom sprawdzić nabywaną wiedzę teoretyczną i wyuczone umiejętności w praktyce. Należy wspomagać wszelkie formy praktyk, warsztatów, realizowa‐ nych w czasie studiów czy staży tuż po ich ukończeniu. Pozwoli to na lepsze dopasowanie umiejętności i wiedzy absolwentów do oczekiwań rynku pracy.
Zmiany systemu finansowa nia studiów wyższych
Konieczne jest stworzenie takiego systemu finansowania studiów, który zmniejszy barierę finansową w rozwijaniu studiów drogich, tak ze względu na wymagania kierunkowe, jak i jakościowe. Należy zmie‐ nić system finansowania szkół wyższych, tj. dofinansować kierunki studiów, na które będzie zapotrzebowanie. Zmiana oferty kierunków studiów Wychodząc naprzeciw potrzebom rynku i wymaganiom pracodawców, należy położyć nacisk na kształcenie na kierunkach informatycznych, technicznych, matematycznych i fizycznych. Promocja mobilności Uczelnie powinny czynić dalsze wysiłki w kierunku promocji mobilno‐ ści studentów i kadry naukowej poprzez rozszerzenie oferty stypen‐ dialnej i rozpowszechnianie informacji o możliwościach wyjazdu oraz o korzyściach płynących z mobilności w kontekście jednostkowych karier zawodowych oraz systemu nauki. Promocja kształcenia usta wicznego Obecnie rynek pracy staje się coraz bardziej wymagający, a posiadanie dyplomu studiów wyższych nie gwarantuje już znalezienia zadowala‐ jącej pracy, co jest wynikiem nie tylko braku zgodności profilu otrzy‐ manego wykształcenia z potrzebami rynku, co również nasilonej kon‐ kurencji w obrębie osób z wyższym wykształceniem, jak i dewaluacji posiadanej wiedzy i umiejętności. Dokształcanie i podnoszenie swoich kwalifikacji jest niezbędnym elementem konkurencyjności na rynku pracy. W tym kontekście kształcenie ustawiczne nabiera szczególnego znaczenia.
Źródło: M. Zahorska, D. Walczak, Polski system edukacyjny a rynki pracy w UE, Analizy i opinie, Instytut Spraw Publicznych, nr 51, listopad 2005, http://www.isp.org.pl, 10.08.2007.
W tym kontekście należy zwrócić uwagę, iż współpraca z potencjalnymi praco‐ dawcami jest jednym z ważniejszym aspektów funkcjonowania szkół wyższych. Wynika to m.in. z:118
• podniesienia roli weryfikacji jakości kształcenia przez przedsiębiorców i menedżerów,
• ograniczenia znaczenia dyplomu dla uzyskania pracy na rzecz posiadanej wiedzy, umiejętności i postaw rozwijanych przez daną uczelnię,
• podniesienia zainteresowania biznesu studentami i przebiegiem ich studiów w związku z wiodącą rolą kapitału intelektualnego dla sukcesu przedsiębiorstwa oraz niezbędnością kształcenia specjalistycznego przyszłych pracowników,
118 J. Dietl, Przetrwanie i rozwój wyższych uczelni niepaństwowych (perspektywy i uwarunkowania), w: Edu
kacja dla rozwoju innowacyjnego w Polsce, red. J. Szabłowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów
• wzrostu oferty różnych szkoleń uczelni w konsekwencji niezbędności kształcenia ustawicznego i kontrolowanego przez przedsiębiorstwa,
• wkładu praktyki gospodarczej w proces kształcenia poprzez: weryfikację pragma‐ tyczną nabytej wiedzy (np. praktyki studenckie i warsztaty organizowane przez przedsiębiorstwa), stworzenie warunków dla syntezy i uogólnień opartych o materiał empiryczny (np. udostępnienie danych potrzebnych do prac dyplomo‐ wych, czy opracowania przypadków) oraz udział wybitnych praktyków w procesie dydaktycznym,
• podniesienia znaczenia sponsoringu sektora edukacji wyższej przez przedsiębior‐ stwa i samorząd gospodarczy za pośrednictwem: finansowania badań i szkoleń, pomocy stypendialnej oraz różnych form dotacji (coraz większą rolę odgrywać za‐ czynają absolwenci uczelni).
Próbą odpowiedzi na powyższe postulaty jest program rządowy, który zakłada, iż do 2013 roku wydane zostanie 370mln euro, aby zapewnić polskiej gospodarce specjali‐ stów w strategicznych dziedzinach – technicznych, matematycznych i przyrodniczych. Studenci dostaną wysokie stypendia – przekraczające tysiąc złotych miesięcznie – jeśli zdecydują się studiować na kierunkach wskazanych przez rząd. Uczelnie119 otrzymają od rządu specjalne dopłaty – 14 tys. zł rocznie do każdego studenta, który po obronie dyplomu znajdzie zatrudnienie w sektorach uznawanych za istotne. Rozpoczęcie pro‐ gramu pilotażowego, który 15 maja 2008 r. ogłosiło Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, przewidziano na październik 2008 roku. W początkowej fazie jego realizacji obejmie on 3 tys. studentów dziesięciu kierunków – inżynierii biomedycznej, mechatro‐ niki, budownictwa, inżynierii i środowiska, energetyki, elektrotechniki, mechaniki i bu‐ dowy maszyn, automatyki i robotyki, matematyki i biotechnologii.120
119 Uczelnie, które będą kształcić na kierunkach zamawianych, zostaną wyłonione w drodze konkursu. O wyborze uczelni w pierwszej kolejności ma decydować innowacyjność programu nauczania [Rząd za
płaci studentom za studiowanie, Polska Agencja Prasowa, http://www.onet.pl, 15.05.2008].
120 Brak powiązania między rynkiem pracy, gospodarką i uczelniami to największa słabość polskiego szkolnictwa – zwrócono na to uwagę w raporcie OECD za 2007 rok.
Rząd szacuje, iż stypendia otrzyma w roku akademickim 2008/09 1,5 tys. przyszłych inżynierów. W kolejnych latach nawet kilkakrotnie więcej. Według Ministra Nauki na pierwszym roku studiów sty‐ pendium otrzymają osoby, które osiągnęli najlepsze wyniki na świadectwie maturalnym, a w kolejnych latach czynnikiem decydującym będą wyniki nauki na studiach. Takie stypendium jest większe od mie‐ sięcznie wypłacanej raty kredytu studenckiego zaciągniętego w banku (600 zł) i minimalnego wynagro‐ dzenia w kraju (ponad 700 zł netto).
Absolwenci kierunków objętych systemem dopłat nie powinni mieć problemów ze znalezieniem za‐ trudnienia. Według danych GUS pod koniec pierwszego półrocza 2007 r. na rynku było wolnych prawie 31 tys. miejsc pracy dla specjalistów i pracowników technicznych średniego szczebla. Z prognozy TNS OBOP wynika, iż w 2009 r. w gospodarce polskiej brakować będzie 55 tys. inżynierów, a w 2014 r. już 76
Opisywany program stanowi próbę popularyzacji kierunków studiów uznawanych za strategicznie istotne dla gospodarki polskiej, a w ramach których od kilku lat zaob‐ serwować można niewystarczającą liczbę ich absolwentów. Dopasowanie systemu szkolnictwa wyższego w Polsce do wymagań gospodarki krajowej oraz międzynarodo‐ wej gwarantować będzie zharmonizowany rozwój zarówno opisywanego systemu, jak i całej gospodarki. Powoduje to, iż znaczenie, rozwój oraz pogłębianie wiedzy we współ‐ czesnym świcie traktowane powinno być priorytetowa, zarówno z punktu widzenia państwa, jak i jednostek aspirujących do jej pogłębiania.
tys. [J. Ćwiek, M. Kula, Rząd zapłaci za studia inżynierów. Na początek 3 tys. absolwentów, 10 kierunków, Polska Dziennik Bałtycki, http://www.finanse.wp.pl, 30.05.2008].
Rozdział II