Poczucie włączenia społecznego

Wykluczenie społeczne jest uznawane za poważny i trudny do roz‑

wiązania problem społeczny, stanowiący istotne zagrożenie dla zdrowia psychicznego i fizycznego człowieka. W obszarze badań psychologicznych wykluczenie społeczne ujmuje się jako efekt deprywacji poczucia przyna‑

leżności — jednej z najbardziej fundamentalnych potrzeb człowieka (Bau‑

meister i Leary, 1995).

W obszarze socjologii i ekonomii wykluczenie społeczne definiuje się jako sytuację uniemożliwiającą lub utrudniającą pełnienie ról społecznych oraz korzystanie z dóbr publicznych. Jako grupę zagrożoną wykluczeniem społecznym na pierwszym miejscu wskazuje się dzieci i młodzież pocho‑

dzące ze środowisk zaniedbanych lub wychowujące się poza rodziną.

W amerykańskim raporcie na temat przemocy wśród młodzieży wyka‑

zano, że społeczne wykluczenie jest najsilniejszym predyktorem przemocy wśród nastolatków, o większej sile wpływu niż przynależność do gangu, ubóstwo czy narkomania. Ponadto dowiedziono, że poczucie wykluczenia społecznego powoduje wzrost gniewu i agresji, niskie osiągnięcia szkol‑

ne, redukcję prospołecznych zachowań, autodestrukcyjne poddawanie się nałogom oraz inne przejawy porzucenia samokontroli („przyszłość nie istnieje”). Dramatycznym przejawem poczucia odrzucenia przez nastolat‑

ków są w ostatnich latach akty odwetów — tzw. strzelaniny szkolne (school shooting).

W stawianych pod koniec dwudziestego wieku hipotezach dotyczą‑

cych poczucia wykluczenia społecznego sugerowano, że wywołuje ono natychmiastowe silne i zróżnicowane reakcje emocjonalne. Zostały jednak opublikowane wyniki wskazujące, że u osoby wykluczanej dochodzi raczej do zaniku emocji, obserwuje się stan emocjonalnego odrętwienia, który ogranicza odczuwanie bólu, zarówno psychicznego, jak i fizycznego, oraz obniża szeroko pojętą empatię. Człowiek z poczuciem wykluczenia może uruchomić różne mechanizmy behawioralne: odwet wobec osób będących źródłem wykluczenia, wrogość, złość i agresję wobec innych ludzi, wyco‑

170 11. Poczucie włączenia społecznego — zakończenie

fanie się z kontaktów społecznych, spadek zachowań prospołecznych i em‑

patycznych, ale także wzrost społecznej wrażliwości i podejmowanie prób odnowienia relacji społecznych.

Wyniki badań ukazały, że zagrożona młodzież doświadcza braku po‑

czucia przynależności. Odczuwa zagrożenie wykluczeniem społecznym albo w środowisku rodzinnym, albo w środowisku szkolnym lub/i rówie‑

śniczym. Brak wiary i bezsilność będące konsekwencją dotychczasowych doświadczeń sprawiają, że młodzi ludzie albo dystansują się od swojej potrzeby przynależności, albo ją wyrażają, lecz towarzyszy temu gniew kierowany na zewnątrz.

Rezultaty przeprowadzonych badań ujawniły silny wpływ poczucia przynależności na samoocenę jednostki; samoocena stanowi skuteczny mechanizm monitorowania zagrożenia wykluczeniem społecznym, opisy‑

wany jako „wykrywacz socjometryczny”. Młodzież, która czuje się przy‑

należna, przejawia wyższą samoocenę i inteligencję emocjonalną, zaintere‑

sowanie podejmowaniem strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych, lepiej kontroluje wyrażanie gniewu oraz ma wyższy nastrój. Cechy te uła‑

twiają jednostce funkcjonowanie w środowisku społecznym, podejmowa‑

nie wyzwań i realizowanie celów.

Młodzież, która ma niezaspokojoną potrzebę przynależności, przejawia agresywne zachowania lub izoluje się od innych. Zaskakujące, że w sytu‑

acji odrzucenia przez rówieśników strategie radzenia sobie nie są brane pod uwagę jako sposób na przywrócenie poczucia przynależności.

Roy Baumeister i Mark R. Leary (1985) w stworzonej przez nich motywacyjnej teorii przynależności zakładają, że cechą człowieka jest dąże‑

nie do tworzenia i podtrzymywania relacji społecznych z innymi ludźmi. We współczesnych badaniach poświęconych radzeniu sobie znaczącą rolę przy‑

pisuje się ukierunkowaniu jednostki na realizowanie przyszłościowych celów i wzbudzaniu pozytywnych emocji w procesach „reparacyjnych” (Zimbar‑

do, Sword i Sword, 2012). Autorzy badań wskazują, że emocje pozy‑

tywne, towarzyszące poczuciu bycia włączonym, poszerzają zakres uwagi, poznania i działania oraz pomagają budować zasoby fizyczne, intelektual‑

ne i społeczne. Włączenie młodzieży w pozytywne relacje ukierunkowane na doświadczanie przyjemnych przeżyć w teraźniejszości oraz planowanie osiągnięć w przyszłości może przynieść skutek w postaci wzrostu poczucia przynależności — bycia dopasowanym i docenianym przez innych.

Proces budowania relacji z wykorzystaniem scenariuszy interwencyj‑

nych jest przedmiotem prowadzonych aktualnie badań nad budowaniem (odbudowywaniem) poczucia przynależności zagrożonej młodzieży¹.

1 Badania zaprezentowane w niniejszej książce stanowią pierwszą część kierowanego przeze mnie projektu: „Jak młodzież zagrożona wykluczeniem społecznym radzi sobie ze

171

11. Poczucie włączenia społecznego — zakończenie

Inspiracją do utworzenia scenariuszy interwencji psychologicznych i planu ich wdrożenia są założenia motywacyjnej teorii potrzeby poczucia przynależności, zgodnie z którą próba odbudowania społecznych więzi powinna wyeliminować wiele negatywnych aspektów odrzucenia. Poczu‑

cie bycia akceptowanym i włączonym w relację z kimś może pomóc w za‑

hamowaniu agresywnych zachowań jednostki i wzmocnić jej prospołeczne postawy. Zarówno przyjazna społeczna interakcja, jak i wspomnienia o niej redukują poziom agresji po społecznym wykluczeniu. Zaprezentowane w niniejszej książce wyniki badań stanowią podstawę do opracowania, a następnie wdrożenia programu pomocy dla dzieci i młodzieży.

W kontynuowanych badaniach do analiz radzenia sobie młodzieży zo‑

staną wykorzystane pomiary parametrów sercowych, które pozwalają na wgląd w większość procesów psychicznych, poznawczych i emocjonalno‑

‑motywacyjnych człowieka (Sosnowski, 2008). Monitorowanie dynamiki zmian w obrębie parametrów psychologicznych i psychofizjologicznych przed interwencjami psychologicznymi, podczas tych interwencji i po ich zakończeniu pozwoli opisać proces radzenia sobie ze stresem w sytuacji wykluczenie versus włączenie, ale też porównać efektywność poszczegól‑

nych interwencji.

Już wcześniej zauważono, że zastosowanie funkcjonalnego magne‑

tycznego rezonansu jądrowego (fMRI) pozwala zaobserwować interesują‑

ce związki pomiędzy odczuwaniem wykluczenia społecznego a aktywacją obszarów mózgu odpowiedzialnych za ból fizyczny. Studiowano także odpowiedź serca na izolację społeczną u osób depresyjnych². Dane z ba‑

dań psychofizjologicznych wydają się potwierdzać, że obrano właściwy kierunek działań w ramach opracowywania programu pomocy dla dzieci i młodzieży.

W książce ukazano aspekty emocjonalnego funkcjonowania i zacho‑

wania się młodzieży w różnych sytuacjach zagrożenia wykluczeniem społecznym. Wyniki badań wskazały, że spostrzeganie zagrożenia wyklu‑

czeniem wiąże się z niezaspokojoną potrzebą przynależności i niższym poczuciem przynależności. Niższe poczucie przynależności natomiast łą‑

stresem? Dynamika zmian w obrębie symptomów emocjonalnego odrętwienia”, finansowa‑

nego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC ‑2011/01/B/HS6/00455.

2 Odnotowano wzrost zmienności rytmu serca przy podejmowaniu interakcji spo‑

łecznych oraz obniżenie zmienności rytmu serca w sytuacjach odizolowania społecznego (Schwerdtfeger i Friedrich ‑Mai, 2009). Badania psychofizjologów pokazują, że serce i układ krążenia są szczególnie wrażliwe na sytuacje niepewności behawioralnej. Nowa sytuacja zadaniowa lub nowe wyzwanie społeczno ‑poznawcze związane z niepewno‑

ścią powodują wzrost aktywności pracy serca; następnie aktywność serca stopniowo się zmniejsza.

172 11. Poczucie włączenia społecznego — zakończenie

czy się z obniżoną samooceną, brakiem wiary we własne umiejętności ro‑

zumienia i kontrolowania emocji, pogorszonym nastrojem oraz ze wzro‑

stem agresywnych zachowań. Młodzież, która nie ma poczucia, że pasuje do innych, że jest ważna i doceniana, gorzej spostrzega swoje zasoby, co następnie wpływa na jej funkcjonowanie, a zwłaszcza podejmowanie stra‑

tegii radzenia sobie.

Uzyskane w toku badań rozstrzygnięcia teoretyczne pozwalają spojrzeć szerzej na złożoną problematykę radzenia sobie młodzieży, choć ukazują także słabości badań prowadzonych w obszarze zagrożenia wykluczeniem społecznym. W większości jednak porządkują wiedzę na temat funkcjono‑

wania młodzieży zagrożonej wykluczeniem, co pozwala na zaprojektowa‑

nie dalszych badań oraz wdrożenie i zweryfikowanie skuteczności inter‑

wencji psychologicznych mających na celu „włączanie” młodzieży.

Aneksy

175

Aneksy

Aneks 1 Opis analizowanych w ramach SEM modeli Typ modelu według zmiennych egzogenicznychOznaczenie modelu*Opis modeluGrupa badawcza Modele uwzględniają‑ ce czynniki SZWS jako zmienne egzogeniczne

1.0_allanaliza konfirmacyjnawszystkie osoby badane 1.1_alleksploracja na podstawie MI oraz redukcja nieistot‑ nych ścieżekwszystkie osoby badane Modele z tylko jedną zmienną egzogeniczną: SPP ‑A 2.0_allmodel powstał na podstawie wersji konfirmacyjnej, po usunięciu czynników SZWS i uwzględnieniu MIwszystkie osoby badane 2.0_gr0ten sam model co 2.0 obliczony w celu ustalenia, czy uwzględnienie podgrup według analizy skupień SZWS wymaga modyfikacji modelu

wszystkie osoby badane, z uwzględnieniem podgrup według analizy skupień 2.0_gr1ten sam model co 2.0grupa osób bez zagrożeń 2.0_gr2ten sam model co 2.0 grupa osób z problemami w nauce i stosu‑ jących używki 2.0_gr3ten sam model co 2.0 grupa osób z problemami rodzinnymi 2.0_gr4ten sam model co 2.0 grupa osób z problemami w nauce i z ró‑ wieśnikami 2.1_gr1eksploracja modelu 2.0 na podstawie MI oraz reduk‑ cja nieistotnych ścieżekgrupa osób bez zagrożeń 2.1_gr2eksploracja modelu 2.0 na podstawie MI oraz reduk‑ cja nieistotnych ścieżekgrupa osób z problemami w nauce i stosu‑ jących używki 2.1_gr3eksploracja modelu 2.0 na podstawie MI oraz reduk‑ cja nieistotnych ścieżekgrupa osób z problemami rodzinnymi 2.1_gr4eksploracja modelu 2.0 na podstawie MI oraz reduk‑ cja nieistotnych ścieżekgrupa osób z problemami w nauce i z ró‑ wieśnikami * Modele różniące się w oznaczeniu jedynie cyfrą po kropce to modele zagnieżdżone (np. model 1.1_all jest modelem zagnieżdżonym w stosunku do 1.0_all); pogrubioną czcionką oznaczono modele, które zostały poddane szczegółowej interpretacji.

176 Aneksy

Aneks 2 SEM — model 1.1_all: efekty całkowite, bezpośrednie i pośrednie Efekt (kierunek oddziaływania)

Efekt całkowityEfekt bezpośredniEfekt pośredni esty‑ macja

przedział ufności

* pesty‑ macja

przedział ufności

* pesty‑ macja

przedział ufności

* p dolnygórnydolnygórnydolnygórny Inteligencja doświadczeniowa → radzenie sobie0,290,170,400,0020,290,170,400,0020,000,000,00— Inteligencja doświadczeniowa → inteligencja strategiczna₋0,36₋0,51₋0,180,002₋0,36₋0,51₋0,180,0020,000,000,00— Inteligencja doświadczeniowa → gniew wewnętrzny0,190,060,320,0070,190,060,320,0070,000,000,00— Inteligencja doświadczeniowa → gniew zewnętrzny0,06₋0,070,190,3660,160,050,270,004₋0,10₋0,18₋0,040,006 Gniew wewnętrzny → gniew zewnętrzny₋0,55₋0,67₋0,380,003₋0,55₋0,67₋0,380,0030,000,000,00— Samoocena → radzenie sobie₋0,16₋0,28₋0,030,019₋0,16₋0,28₋0,030,0190,000,000,00— Samoocena → inteligencja strategiczna0,180,040,330,0080,180,040,330,0080,000,000,00— Samoocena → ton hedonistyczny0,230,070,370,0020,230,070,370,0020,000,000,00— Potrzeba przynależności → radzenie sobie0,05₋0,010,110,1000,000,000,00—0,05₋0,010,110,100 Potrzeba przynależności → inteligencja doświadczeniowa0,270,150,390,0020,240,110,370,0020,030,000,070,014 Potrzeba przynależności → inteligencja strategiczna₋0,01₋0,100,070,7100,000,000,00—₋0,01₋0,100,070,710 Potrzeba przynależności → gniew wewnętrzny0,050,010,110,0050,000,000,00—0,050,010,110,005 Potrzeba przynależności → gniew zewnętrzny₋0,02₋0,070,030,4170,000,000,00—₋0,02₋0,070,030,417 Potrzeba przynależności → samoocena0,200,070,320,0060,13₋0,020,250,0810,080,010,150,014 Potrzeba przynależności → poczucie przynależności0,180,020,320,0160,180,020,320,0160,000,000,00— Potrzeba przynależności → ton hedonistyczny0,080,040,150,0020,000,000,00—0,080,040,150,002 Poczucie przynależności → radzenie sobie₋0,02₋0,090,050,6160,000,000,00—₋0,02₋0,090,050,616 Poczucie przynależności → inteligencja doświadczeniowa0,160,040,280,0100,160,040,280,0100,000,000,00— Poczucie przynależności → inteligencja strategiczna0,290,150,410,0020,270,120,420,0020,02₋0,070,110,714 Poczucie przynależności → gniew wewnętrzny0,030,010,080,0080,000,000,00—0,030,010,080,008

177

Aneksy

Poczucie przynależności → gniew zewnętrzny₋0,18₋0,28₋0,070,008₋0,19₋0,30₋0,070,0060,01₋0,010,040,237 Poczucie przynależności → samoocena0,420,280,540,0030,420,280,540,0030,000,000,00— Poczucie przynależności → ton hedonistyczny0,290,160,440,0010,200,050,360,0090,100,030,180,002 Zagrożenia rodzinne → radzenie sobie0,280,170,370,0010,240,130,340,0020,040,000,080,052 Zagrożenia rodzinne → inteligencja doświadczeniowa₋0,03₋0,07₋0,010,0060,000,000,00—₋0,03₋0,07₋0,010,006 Zagrożenia rodzinne → inteligencja strategiczna₋0,08₋0,15₋0,040,0010,000,000,00—₋0,08₋0,15₋0,040,001 Zagrożenia rodzinne → gniew wewnętrzny₋0,01₋0,020,000,0070,000,000,00—₋0,01₋0,020,000,007 Zagrożenia rodzinne → gniew zewnętrzny0,030,010,070,0050,000,000,00—0,030,010,070,005 Zagrożenia rodzinne → samoocena₋0,27₋0,39₋0,160,002₋0,20₋0,32₋0,100,001₋0,07₋0,13₋0,020,004 Zagrożenia rodzinne → poczucie przynależności₋0,17₋0,28₋0,060,005₋0,17₋0,28₋0,060,0050,000,000,00— Zagrożenia rodzinne → ton hedonistyczny₋0,10₋0,16₋0,050,0010,000,000,00—₋0,10₋0,16₋0,050,001 Zagrożenia szkolne → gniew wewnętrzny₋0,27₋0,37₋0,160,002₋0,27₋0,37₋0,160,0020,000,000,00— Zagrożenia szkolne → gniew zewnętrzny0,150,080,230,0020,000,000,00—0,150,080,230,002 Zagrożenia szkolne → ton hedonistyczny₋0,16₋0,28₋0,060,002₋0,16₋0,28₋0,060,0020,000,000,00— Zagrożenia indywidualne → radzenie sobie0,01₋0,020,030,5990,000,000,00—0,01₋0,020,030,599 Zagrożenia indywidualne → inteligencja doświadczeniowa₋0,05₋0,11₋0,010,0050,000,000,00—₋0,05₋0,11₋0,010,005 Zagrożenia indywidualne → inteligencja strategiczna0,08₋0,040,200,1940,180,050,290,005₋0,09₋0,18₋0,040,001 Zagrożenia indywidualne → gniew wewnętrzny₋0,01₋0,030,000,0060,000,000,00—₋0,01₋0,030,000,006 Zagrożenia indywidualne → gniew zewnętrzny0,060,020,120,0050,000,000,00—0,060,020,120,005 Zagrożenia indywidualne → samoocena₋0,14₋0,22₋0,070,0020,000,000,00—₋0,14₋0,22₋0,070,002 Zagrożenia indywidualne → poczucie przynależności₋0,33₋0,47₋0,170,002₋0,33₋0,47₋0,170,0020,000,000,00— Zagrożenia indywidualne → ton hedonistyczny₋0,10₋0,18₋0,040,0010,000,000,00—₋0,10₋0,18₋0,040,001 * 95%, uzyskany metodą „bootstrap” (N = 1000; metoda: największej wiarygodności). Objaśnienia: W niektórych wypadkach istotność efektów bezpośrednich może różnić się od istotności ścieżek ze względu na sposób obliczenia staty‑ styk.

178 Aneksy

Aneks 3 SEM — model 2.0_all: efekty całkowite, bezpośrednie i pośrednie Efekt (kierunek oddziaływania)

Efekt całkowityEfekt bezpośredniEfekt pośredni esty‑ macja

przedział ufności

* pesty‑ macja

przedział ufności

* pesty‑ macja

przedział ufności

* p dolnygórnydolnygórnydolnygórny Inteligencja doświadczeniowa → radzenie sobie0,300,180,410,0020,300,180,410,0020,000,000,00— Inteligencja doświadczeniowa → inteligencja strategiczna₋0,37₋0,53₋0,190,002₋0,37₋0,53₋0,190,0020,000,000,00— Inteligencja doświadczeniowa → gniew wewnętrzny0,170,030,300,0170,170,030,300,0170,000,000,00— Inteligencja doświadczeniowa → gniew zewnętrzny0,07₋0,060,200,2890,160,060,270,004₋0,09₋0,18₋0,030,011 Gniew wewnętrzny → gniew zewnętrzny₋0,54₋0,66₋0,380,003₋0,54₋0,66₋0,380,0030,000,000,00— Samoocena → radzenie sobie₋0,23₋0,34₋0,110,003₋0,23₋0,34₋0,110,0030,000,000,00— Samoocena → inteligencja strategiczna0,160,020,300,0200,160,020,300,0200,000,000,00— Samoocena → gniew wewnętrzny0,050,010,100,0050,000,000,00—0,050,010,100,005 Samoocena → gniew zewnętrzny₋0,03₋0,06₋0,010,0040,000,000,00—₋0,03₋0,06₋0,010,004 Samoocena → ton hedonistyczny0,250,090,390,0030,250,090,390,0030,000,000,00— Potrzeba przynależności → radzenie sobie0,060,010,120,0200,000,000,00—0,060,010,120,020 Potrzeba przynależności → inteligencja doświadczeniowa0,280,150,390,0020,240,110,370,0020,040,010,080,008 Potrzeba przynależności → inteligencja strategiczna₋0,04₋0,120,040,3450,000,000,00—₋0,04₋0,120,040,345 Potrzeba przynależności → gniew wewnętrzny0,060,030,120,0010,000,000,00—0,060,030,120,001 Potrzeba przynależności → gniew zewnętrzny₋0,03₋0,090,010,1620,000,000,00—₋0,03₋0,090,010,162 Potrzeba przynależności → samoocena0,120,040,200,0030,000,000,00—0,120,040,200,003 Potrzeba przynależności → poczucie przynależności0,240,090,360,0040,240,090,360,0040,000,000,00— Potrzeba przynależności → ton hedonistyczny0,080,030,140,0020,000,000,00—0,080,030,140,002 Poczucie przynależności → radzenie sobie₋0,07₋0,150,010,0850,000,000,00—₋0,07₋0,150,010,085 Poczucie przynależności → inteligencja doświadczeniowa0,160,040,280,0100,160,040,280,0100,000,000,00—

179

Aneksy

* 95%, uzyskany metodą „bootstrap” (N = 1000; metoda: największej wiarygodności).

Poczucie przynależności → inteligencja strategiczna0,230,110,340,0020,210,070,340,0060,02₋0,080,120,734 Poczucie przynależności → gniew wewnętrzny0,090,040,150,0010,000,000,00—0,090,040,150,001 Poczucie przynależności → gniew zewnętrzny₋0,21₋0,32₋0,100,003₋0,19₋0,30₋0,070,007₋0,02₋0,060,010,165 Poczucie przynależności → samoocena0,500,370,610,0030,500,370,610,0030,000,000,00— Poczucie przynależności → ton hedonistyczny0,330,190,470,0020,200,060,360,0050,130,050,220,002 Ton hedonistyczny → gniew wewnętrzny0,180,040,310,0090,180,040,310,0090,000,000,00— Ton hedonistyczny → gniew zewnętrzny₋0,10₋0,18₋0,030,0050,000,000,00—₋0,10₋0,18₋0,030,005

180 Aneksy

Aneks 4 Porównanie średnich wartości analizowanych zmiennych w grupach klasterowych według SZWS Zmienne

GrupyANOVA (df1 = 3; df2 = 214)Test Tukeya HSD* 1 (N = 77)2 (N = 39)3 (N = 49)4 (N = 53)Fp121314232434 MSDMSDMSDMSD JSR — radzenie sobie (sytuacyjne)9,142,309,152,739,542,858,482,601,4960,217—————— PKIE — inteligencja doświadczeniowa112,9718,27106,5516,28111,2019,09103,0616,633,7720,011——1——— PKIE — inteligencja strategiczna65,5212,0961,9011,0461,1813,6364,0412,211,5230,209—————— SEG — gniew zewnę‑ trzny24,876,7130,057,2025,438,1727,896,775,5180,0011——1—— SEG — gniew wewnę‑ trzny32,646,5628,726,5331,066,9830,386,913,1560,0261————— SES — samoocena29,294,2926,904,4226,884,4927,535,063,9470,00911———— SOBI — poczucie przy‑ należności57,698,7450,7410,5254,418,0651,3210,886,8220,0001—1——— SOBI — potrzeba przy‑ należności 38,645,8436,057,1236,966,9337,235,521,6880,171—————— UMACL — ton hedo‑ nistyczny (TH)29,876,0725,137,2428,005,3928,606,285,1230,0021———1— * „1” oznacza różnicę istotną na poziomie p < 0,05. Objaśnienia:1 — grupa osób bez zagrożeń;  2 — grupa osób z problemami w nauce i stosujących używki; 3 — grupa osób z problemami rodzin‑ nymi; 4 — grupa osób z problemami w nauce i z rówieśnikami; pogrubioną czcionką oznaczono p < 0,05. Aneks 5 Zmienne — ich nazwy, skróty i narzędzia stosowane do pomiaru ZmiennaSkrótNazwa zmiennejNarzędzia zastosowane do pomiaru zmiennej Zagrożenia rodzinneSZWS_C1zagrożenie wykluczeniem społecznymzagrożenia rodzinne (czynnik 1: kon‑ flikty w rodzinie, ubóstwo)Skala ZagrożeniaWyklu‑ czeniem Społecznym (SZWS) Zagrożenia szkolneSZWS_C2zagrożenia szkolne (czynnik 2: opusz‑ czanie szkoły, używki) Zagrożenia indywidualneSZWS_C3zagrożenia indywidualne (czynnik 3: poczucie odrzucenia, problemy w re‑ lacjach rówieśniczych) Potrzeba przynależnościSPP ‑Apotrzeba przynależności: dążenie do bycia docenianym przez in‑ nych i pasowania do nichSkala Poczucia Przynależno‑ ści — Antecedents (SPP‑A) Poczucie przynależnościSPP ‑Ppoczucie przynależności — stan psychologiczny: poczucie bycia docenianym przez innych i pasowania do innychSkala Poczucia Przynależ‑ ności — Psychological State (SPP‑P) SamoocenaSESsamoocena, poczucie własnej wartości jako stan/cechaSkala Samooceny SES Gniew zewnętrznySEG_ZEW nasilenie i ukierunkowanie gniewu na zewnątrz Skala Ekspresji Gniewu — SEGGniew wewnętrznySEG _WEWnasilenie i ukierunkowanie gniewu do wewnątrz Inteligencja doświadcze‑ niowa PKIE_DOSinteligencja emocjonalna doświadczeniowa; obejmuje skale: 1) AKC — akceptowanie, wyrażanie i wykorzystywanie własnych emocji, oraz 2) EMP — empatię, czyli rozumienie i uświadamianie sobie własnych emocji

Popularny Kwestionariusz Inteligencji Emocjonalnej (PKIE) Inteligencja strategicznaPKIE_STRinteligencja emocjonalna strategiczna; obejmuje skale: 1) KON — kontrola (także poznawcza) nad własnymi emocjami, oraz 2) ROZ — rozumienie i uświadamianie sobie własnych emocji Ton hedonistyczny UMACL_THton hedonistyczny jako wymiar nastroju na kontinuum: przyjemny — nieprzyjemnyPrzymiotnikowa Skala Nastroju UMACL Radzenie sobieJSRradzenie sobie ze stresem sytuacyjne: aktywne radzenie sobie, kon‑ centracja na emocjach, poszukiwanie wsparcia społecznego Jak Sobie Radzisz? (JSR)

181

Aneksy

Aneks 4 Porównanie średnich wartości analizowanych zmiennych w grupach klasterowych według SZWS Zmienne

182 Aneksy

Aneks 6 Analiza konfirmacyjna (SEM/PA) modelu 1.0_all (współczynniki standaryzowane) χ2 = 146,488 (df = 37; p < 0,001; χ2 / df = 3,959); CFI = 0,743; RMSEA: wart.est. = 0,117; LO 90 = 0,097; HI 90 = 0,137 Przy zmiennych endogenicznych podano procenty wyjaśnionej wariancji.

183

Aneksy

Aneks 7 Wyniki analizy eksploracyjnej (SEM/PA) na podstawie wskaźników modyfikacji (model 1.1_all) (współczynniki standaryzowane) χ2 = 39,954 (df = 37; p = 0,340; χ2 / df = 1,080); CFI = 0,993; RMSEA: wart.est. = 0,019; LO 90 = 0,000; HI 90 = 0,053 Wszystkie współczynniki są istotne statystycznie, bez uwzględnienia metody „bootstrap”. Przy zmiennych endogenicznych podano procenty wyjaśnionej wariacji.

184 Aneksy

Aneks 8 Wyniki analizy eksploracyjnej (SEM/PA) na podstawie wskaźników modyfikacji (model 2.0_all) (współczynniki standaryzowane) χ2 = 24,229 (df = 20; p = 0,233; χ2 / df = 1,211); CFI = 0,986; RMSEA: wart.est. = 0,031; LO 90 = 0,000; HI 90 = 0,069 Wszystkie współczynniki są istotne statystycznie, bez uwzględnienia metody „bootstrap”. Przy zmiennych endogenicznych podano procenty wyjaśnionej wariacji.

Literatura

Alam S.E., Singh R.B., Gupta S., Dherange P., De Meester F., Wilczynska A., Dharwadkar S., Wilson D., Hungin P. (2012): Nutritional aspects of epigenetic inheritance. Canadian Journal of Physiology and Pharmacology, 90, 989—994.

Allen M.T., Crowell M.D. (1989): Patterns of autonomic response during laboratory stres‑

sors. Psychophysiology, 26, 603—614.

American Psychological Association (2013): Warning signs of youth violence. Pozyska‑

no z: http://www.apa.org/helpcenter/warning ‑signs.aspx [19.06.2013].

Anant S.S. (1967): Belongingness and mental health: Some research findings. Acta Psycho-logica, 26, 391—396.

Anant S.S. (1969): A cross ‑cultural study of belongingness, anxiety, and self ‑sufficiency.

Acta Psychologica, 31, 385—393.

Anderson ‑Butcher D., Conroy D.E. (2002): Factorial and criterion validity of scores of measures of belonging in youth development programs. Educational and Psychological Measurement, 62, 5, 857—876.

Andersson H., Bergman L.R. (2011): The role of task persistence in young adolescence for successful educational and occupational attainment in middle adulthood. Develop-mental Psychology, 47 (4), 950—960.

Antonovsky A. (1979): Health, stress and coping. San Francisco: Jossey ‑Bass.

Antonovsky A. (1987): The salutogenic perspective: Toward a new view of health and illness. Advances, 4 (1), 47—55.

Antonovsky A. (1995): Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachoro-wać. Warszawa: Wydawnictwo Fundacja IPN.

Argyle M. (1987): The psychology of happiness. London: Methuen.

Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997): Psychologia społeczna, serce i umysł. Poznań:

Zysk i S ‑ka.

Ayers T.S., Sandier I.N., West S.G., Roosa M.W. (1996): A dispositional and situational assessment of children’s coping: Testing alternative models of coping. Journal of Perso-nality, 64 (4), 923—958.

Band E.B., Weisz J.R. (1988): How to feel better when it feels bad. Children’s perspectives on coping with everyday stress. Developmental Psychology, 24 (2), 247—253.

Bandura A. (1977): Self ‑efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psycholo-gical Review, 84, 191—215.

Bandura A. (1986): Social foundations of thought and action: A social cognitive theory. Engle‑

wood Cliffs, NJ: Prentice ‑Hall.

Barsalou L.W. (1999): Perceptual symbol systems. Behavioral and Brain Sciences, 22, 577—609.

186 Literatura

Bartone P.T. (2006): Resilience under military operational stress: Can leaders influence hardiness? Military Psychology, 18, 131—148.

Baumeister R. (2011): Zwierzę kulturowe. Między naturą a kulturą. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Baumeister R.F., Brewer L.E., Tice D.M., Twenge J.M. (2007): The need to belong:

Understanding the interpersonal and inner effects of social exclusion. Social and Perso-nality Psychology Compass, 1, 506—520.

Baumeister R.F., Campbell J.D., Krueger J.I., Vohs K.D. (2003): Does high self ‑esteem cause better performance, interpersonal success, happiness, or healthier lifestyles? Psy-chological Science in the Public Interest, 4, 1, 1—43.

Baumeister R.F., DeWall C.N., Ciarocco N.J., Twenge J.M. (2005): Social exclusion impairs self ‑regulation. Journal of Personality and Social Psychology, 88, 589—604.

Baumeister R.F., Leary M.R. (1995): The need to belong: Desire for interpersonal attach‑

ments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117, 497—529.

Baumeister R.F., Twenge J.M. (2001): Personality and social behavior. In: N.J. Smelser, P.B. Baltes (eds.): International encyclopedia of the social & behavioral sciences (vol. 16, p. 11276—11281). New York: Elsevier.

Baumeister R.F., Twenge J.M., Nuss C.K. (2002): Effects of social exclusion on cognitive processes: Anticipated aloneness reduces intelligent thought. Journal of Personality and Social Psychology, 83, 817—827.

Beck U. (2004): Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności. Warszawa: Wydaw‑

nictwo Naukowe Scholar.

Becker H.S. (2009): Outsiderzy. Jak być dewiantem. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Beckman L.J. (1981): Effects of social interaction and children’s relative inputs on older women’s psychological well ‑being. Journal of Personality and Social Psychology, 41, 1075—

1086.

Bedyńska S., Książek M. (2012): Statystyczny drogowskaz 3. Praktyczny przewodnik wyko-rzystania modeli regresji oraz równań strukturalnych. Warszawa: Akademickie SEDNO.

Bentler P.M. (1990): Comparative fit indices in structural models. Psychological Bulletin, 2, 238—246.

Berkowitz L. (1989): Frustration ‑aggression hypothesis: Examination and reformulation.

Psychological Bulletin, 106 (1), 59—73.

Berkowitz L. (1993): Pain and aggression: Some findings and implications. Motivation and Emotion, 17, 277—293.

Bernardi L., Sleight P., Bandinelli G., Cencetti S., Fattorini L., Wdowczyc ‑Szulc J., Lagi A. (2001): Effect of rosary prayer and yoga mantras on autonomic cardiovascu‑

lar rhythms: comparative study. British Medical Journal, 323 (7327), 1446—1449.

Bers T.H., Smith K.E. (1991): Persistence of community college students: The influence of student intent and academic and social integration. Research in Higher Education, 32 (5), 539—558.

Bielecka E., Kozdrowicz E. (2012): Uwierzyć w siebie. Wyrównywanie szans dzieci zagrożonych marginalizacją. Chowanna, 1 (38): Edukacja a marginalizacja i wykluczenie społeczne (red. A. Nowak), 45—54.

Block J.H., Block J. (1980): The role of ego ‑control and ego ‑resiliency in the organiza‑

tion of behavior. In: A. Collins (ed.): Minnesota Symposia on Child Psychology (vol. 13, p. 39—101). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Blos P. (1967): The second individuation process of adolescence. Psychoanalytic Study of the Child, 22, 162—186.

187

Literatura

Borkowski T., Marcinkowski A. (1999): Socjologia bezrobocia. Katowice: Biblioteka Pra‑

cownika Socjalnego.

Borucka A. (2011): Koncepcja resilience. Podstawowe założenia i nurty badań. W: W. Junik (red.): Resilience (s. 11—28). Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA.

Borucka A., Ostaszewski K. (2008): Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia. Medycyna Wieku Rozwojowego, 12 (2) [cz. 1], 587—597.

Borys B. (2010): Zasoby zdrowotne w psychice człowieka. Forum Medycyny Rodzinnej, 4, 1, 44—52.

Bowlby J. (1969): Attachment and loss. Vol. 1: Attachment. New York: Basic Books.

Bowlby J. (1973): Attachment and loss. Vol. 2. New York: Basic Book.

Bronfenbrenner U. (1986): Ecology of the family as a context for human development:

Research perspectives. Developmental Psychology, 22 (6), 723—742.

Browne M.W., Cudeck R. (1993): Alternative ways of assessing model fit. In: K.A. Bol‑

len, J.S. Long (eds.): Testing structural equation models (p. 136—162). Newbury Park, CA: Sage.

Brzozowski P., Drwal R.Ł. (1995): Kwestionariusz Osobowości Eysencka. Polska adaptacja.

Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicz‑

nego.

Buckley K., Winkel R., Leary M.R. (2004): Reactions to acceptance and rejection: Effects of level and sequence of relational evaluation. Journal of Experimental Social Psychology, 40, 14—28.

Budziałowska K. (2010): Poradnictwo zawodowe młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym z powodu zachowań przestępczych w świetle teorii dewiacji społecznej.

W: D. Kukla, Ł. Bednarczyk (red.): Poradnictwo zawodowe dla osób z grupy szczególne-go ryzyka (s. 232—246). Warszawa: Wydawnictwo DIFIN.

Burkhart K. (1973): Women in prison. Garden City, NY: Doubleday.

Byrne B.M. (2001): Structural equation modeling with AMOS: Basic concepts, applications, and programming. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, Inc.

Cacioppo J.T, Hawkley L.C., Berntson G.G. (2003): The anatomy of loneliness. Current Directions in Psychological Science, 12, 71—74.

Cannon W.B. (1970): Bodily changes in pain, hunger, fear and rage. Boston: Appleton Century.

Carmichael M. (2009): Who says stress is bad for you? Newsweek Magazine, Feb 13, 14.

Carroll D., Turner J.R., Hellawell J.C. (1986): Heart rate and oxygen consumption during active psychological challenge: The level of difficulty. Psychophysiology, 23, 174—

Carver C., Scheier M., Weintraub J. (1989): Assessing coping strategies: A theoretically 181.

based approach. Journal of Personality and Social Psychology, 56 (2), 267—283.

Cassidy J., Parke R.D., Butkovsky L., Braungart J.M. (1992): Family ‑peer connec‑

tions: The roles of emotional expressiveness within the family and children’s understan‑

ding of emotions. Child Development, 63, 603—618.

Catalano R., Berglund L., Ryan J., Lonczak H., Hawkins D. (2002): Positive youth development in the United States: Research findings on evaluations of positive youth development programs. Prevention & Treatment, 5 (1). Pozyskano z: http://journals.apa.

org/prevention/volume5.

Cattell R.B., Vogelmann S. (1977): A comprehensive trial of the screen and K.G. criteria for determining the number of factors. Multivariate Behavioral Research, 12, 289—325.

Chęcińska I. (2007, 4 lutego): Rodziny niepełne w Polsce. Pozyskano z: http://www.

wstroneojca.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=68&Itemid=153 [8.07.2012].

188 Literatura

Chudzicka ‑Czupała A. (2004): Bezrobocie. Różne oblicza wsparcia. Katowice: Wydawnic‑

two Uniwersytetu Śląskiego.

Ciarkowska W. (1992): Psychologiczna analiza aktywności poznawczej. Wrocław: Ossoli‑

neum.

Ciarkowska W. (2001): Chronotyp jako przejaw różnic indywidualnych w przebiegu ryt‑

mów dobowych u ludzi. W: W. Ciarkowska, A. Matczak (red.): Różnice indywidu-alne: wybrane badania inspirowane Regulacyjną Teorią Temperamentu profesora Jana Strelaua (s. 71—99). Warszawa: Uniwersytet Warszawski.

Ciarrochi J., Chan A., Caputi P. (2000): A critical evaluation of the emotional intelligen‑

ce construct. Personality and Individual Differences, 28, 539—561.

Cichosz G., Czeczot H. (2011): Rzekomo zdrowe tłuszcze roślinne. Polski Merkuriusz Lekarski, 31, 184—239.

Cieśla J. (2012, 18 września): Presja i depresja. Pozyskano z: http://www.polityka.pl/spoleczen stwo/artykuly/1530421,1,nastolatki ‑w ‑glebokiej ‑depresji ‑dlaczego.read [2.07.2013].

Cieślak R., Łuszczyńska A. (2002): Związek twardości z dobrostanem i stresem w pracy.

Psychologia Jakości Życia, 1, 79—103.

W dokumencie Uwarunkowania radzenia sobie młodzieży w sytuacjach zagrożenia wykluczeniem społecznym (Stron 171-200)