Teoria bólu społecznego

Miłość bez poczucia przynależności nie jest dla ludzi gratyfikująca i nie wywołuje pozytywnych emocji. Uczucia przyjemności i pozytywny afekt powstają również w sytuacji nawiązania relacji z inną osobą w ramach spo‑

tkań grupy zainteresowań, narodzin dziecka czy przyłączenia się do grupy religijnej. Afekt negatywny pojawia się zatem wtedy, gdy relacja zaczyna być zagrożona. Emocje niepokoju wykazują już małe dzieci w sytuacji lęku separacyjnego (Bowlby, 1973).

5.2. Teoria bólu społecznego

Zarówno ból fizyczny, jak i ból społeczny stanowią informację o naru‑

szeniu pewnej struktury człowieka: fizycznej — w pierwszym przypad‑

ku, lub społecznej, związanej z relacjami jednostki — w drugim. Ból sta‑

nowi mechanizm regulacji akceptacji bodźców płynących ze środowiska zewnętrznego. Ludzie opisujący swoje cierpienia po stracie ważnej relacji używają podobnych określeń, jakich użyliby do opisania bólu fizyczne‑

go. W następstwie rozpadu znaczącego związku posługują się metaforą rzeczywistego bólu; mówią: „to bolesne uczucia”, „czuję się zraniony”,

„zmiażdżony”, „mam złamane serce”. Poczucie bycia dewaluowanym przez ważnego partnera lub grupę jest opisywane w kategoriach fizycz‑

nych zjawisk: „dotknął mnie do żywego, do głębi”, „dostałem kopa”.

Owo podobieństwo pomiędzy opisami społecznego i fizycznego bólu zostało zbadane, a uzyskane obserwacje ujawniają znacznie więcej niż przytoczone metafory. Geoff MacDonald i Mark R. Leary (2005) rozwinęli teorię „bólu społecznego”, wyjaśniając za jej pomocą reakcje na wykluczenie społeczne. Jak pokazują wyniki badań przeprowadzonych za pomocą zaawansowanych metod obrazowania mózgu, ból społeczny i ból fizyczny odczuwane są dzięki procesom fizjologicznym, za które odpowie‑

dzialne są te same rejony mózgu. Doświadczenie bólu składa się z dwóch komponentów: odczuwania bólu i wpływu bólu. Pierwszy z nich informu‑

je o uszkodzeniu tkanek, drugi jest synonimem nieprzyjemnego doznania kojarzonego z odczuciami bólu oraz zawiera jego późniejsze skutki. Ponie‑

waż komponent wpływu bólu nie wiąże się z jego odczuwaniem, możliwe jest doświadczanie uczucia bólu pomimo nienaruszenia tkanek.

Częściowe pokrywanie się bólu fizycznego i społecznego ma swoje ewolucyjne zadanie, służy alarmowaniu jednostek o zagrożeniu poczucia przynależności. Afektywny komponent bólu sygnalizuje potencjalny stan zagrożenia, aktywuje silną reakcję stresową i motywuje do podjęcia dzia‑

łań mających na celu zakończenie lub zredukowanie szkodliwej stymulacji,

56 5. Symptomy odrętwienia emocjonalnego (emotional numbness)

uruchamia mechanizmy walki (fight), ucieczki (flight) bądź zamrożenia (fre-ezing) (Berkowitz, 1993). Ból społeczny jest uznawany za jedną z podka‑

tegorii bólu emocjonalnego (Thornhill i Thornhill, 1989).

Osoby odczuwają ból społeczny zwłaszcza w sytuacji tzw. relacyjnej dewaluacji. Wówczas samoocena tych osób wobec partnera, z którym są w relacji, jest zaniżona w stosunku do oczekiwanej. Ludzie mają tendencję do dystansowania się od jednostek mogących stanowić potencjalne źródło odrzucenia lub doznania krzywdy. W przypadku relacji identyfikowanej jako potencjalnie bolesna poszukują pomocy lub dążą do nawiązania innej relacji (Leary i Springer, 2001).

W przypadku gdy osoba, na przykład dziecko, cierpi fizycznie, wów‑

czas dotyk matki lub przytulenie przez inną bliską osobę pozwala złago‑

dzić dyskomfort (Bowlby, 1973). Wysoki poziom wsparcia społecznego jest skorelowany z niższymi poziomami bólu chronicznego, pooperacyj‑

nego i innych. Poczucie wystarczającego wsparcia społecznego może być zatem powiązane z percepcją obniżonego poziomu bólu (Sęk i Cieślak, 2004). W badaniach zależności pomiędzy poczuciem przynależności a po‑

wrotem do zdrowia (Hagerty, Lynch ‑Sauer, Patusky, Bouwsema i Collier, 1992) przeprowadzonych z udziałem pawianów wykazano, że w sytuacji, gdy matki nie wykazywały zainteresowania potomstwem, ich młode osobniki nie dożywały pierwszego roku. Podobnie koczkodany i re‑

zusy, które ujawniały małe zainteresowanie kontaktami społecznymi (na przykład z powodu uszkodzenia ciała migdałowatego), po przywróceniu do środowiska były wykluczane z grup społecznych i umierały bez opieki.

Zgodnie z teorią doboru naturalnego, większe szanse na przeżycie w spo‑

łeczeństwie i wydanie potomstwa miały osobniki zmotywowane do życia w społecznościach (Baumeister i Leary, 1995).

5.2.1. Odczuwanie chłodu

Badacze Chen ‑Bo Zhong i Geoffrey J. Leonardelli, autorzy pracy pod tytułem Cold and lonely. Does social exclusion literally feel cold? (2008), udowodnili, że doświadczanie społecznego odrzucenia wzmaga uczucie zimna. Podobnie jak w przypadku odczuwania bólu, ludzie nieświadomie opisują swoje doświadczenia, używając pojęć związanych z uczuciem cie‑

pła lub chłodu. Nieprzyjazne kontakty lub dystansujące się osoby nazy‑

wane są „oziębłymi”, „chłodnymi”, „o lodowatym spojrzeniu”, a relacje przyjacielskie jako „ciepłe” czy „gorące”. Badania eksperymentalne dowo‑

dzą, że ludzie rzeczywiście odczuwają zimno oraz preferują ciepłe posiłki

57

5.2. Teoria bólu społecznego

w sytuacjach, gdy doświadczają społecznego wykluczenia (Zhong i Le‑

onardelli, 2008).

Jak wynika z przeglądu badań zaprezentowanego przez Jennifer M. Philips i Roberta J. Gatchela (2000), ekstrawertycy wykazują wyż‑

szy próg bólu, a także wyższą tolerancję na ból. Introwertycy mają z kolei tendencję do ukrywania swojego bólu, nawet jeżeli bardzo cierpią. Ponad‑

to zaobserwowano, że chroniczny ból sprawia, iż osoby cierpiące stają się bardziej introwertyczne, wykazują większą lękliwość oraz unikają sytuacji społecznych. Społeczne doświadczanie jest zatem związane z fizycznymi i somatycznymi doznaniami człowieka (Barsalou, 1999). Zarówno uczu‑

cie bólu, jak i uczucie chłodu mogą stanowić charakterystyczny i prawdo‑

podobnie nieodłączny element doświadczania społecznego wykluczenia.

5.2.2. Odczuwanie bólu fizycznego

C. Nathan DeWall i Roy F. Baumeister (2006) w swoich badaniach poddawali weryfikacji następującą hipotezę: założyli, że uczestnicy ekspe‑

rymentu zagrożeni wykluczeniem społecznym będą wykazywali zawyżo‑

ny próg bólu w porównaniu z osobami akceptowanymi. W kolejnych ba‑

daniach sprawdzano, czy niewrażliwość na ból fizyczny łączyć się będzie z niewrażliwością emocjonalną.

W eksperymentach poczucie zagrożenia wykluczeniem społecznym wzbudzano, informując uczestników badania o „przewidywaniach” psy‑

chologów („rzekome” dane podawano na podstawie wypełnionego przez badanego kwestionariusza) wskazujących na samotną przyszłość danej osoby badanej czy też zapowiadających kilka trwałych i ważnych relacji.

W rzeczywistości przeprowadzano badanie ekstrawersji i introwersji Kwe‑

stionariuszem Osobowościowym Eysencka (Eysenck i Eysenck, 1975), który posłużył do maskowania informacji. W sposób losowy dobrano oso‑

by do dwóch grup badanych i dwóch grup kontrolnych. Osoby z jednej z grup kontrolnych nie otrzymały żadnej informacji wyrokującej, natomiast osoby z drugiej grupy otrzymały informację o mogących nastąpić w przy‑

szłości nieszczęśliwych wypadkach. Element „pechowości” wprowadzono, aby wykluczyć możliwość powiązania skutków wykluczenia społecznego z nieprzyjemnymi przewidywaniami przyszłości. Założono, że badani, którym prognozowano „samotną przyszłość”, przejawiać będą zarówno wyższy próg bólu, jak i większą tolerancję bólu (DeWall i Baumeister, 2006). Do badań włączono osoby niepalące i praworęczne, ponieważ pale‑

nie zostało wskazane jako czynnik redukujący ból, a lewe kończyny jako

58 5. Symptomy odrętwienia emocjonalnego (emotional numbness)

bardziej wrażliwe na ból (Kanarek i Carrington, 2004 — podaję za: DeWall i Baumeister, 2006). Przed badaniem uczestnicy mieli zastosować się do rygorów w zakresie stosowanej diety i leków. Następnie dokonano pomia‑

rów skalą Brief Mood Introspection Scale (Mayer i Gaschke, 1988 — podaję za: DeWall i Baumeister, 2006) oraz pomiarów progu bólu i tolerancji na ból. Parametry reakcji na ból zostały zbadane przy użyciu algometru ciśnienia (pressure algometer).

Zagrożeni wykluczeniem społecznym uczestnicy eksperymentu wyka‑

zywali znacząco wyższy próg bólu, a także większą tolerancję na ból niż pozostali uczestnicy badania. Efekt oszacowano jako duży (Cohen, 1977).

Badania testem nastroju nie wykazały istotnych różnic emocjonalności po‑

między uczestnikami grup. Eksperyment potwierdził hipotezę, że ludzie stają się mniej wrażliwi na ból fizyczny wobec perspektywy zagrożenia zaspokojenia potrzeby przynależności.