Radzenie sobie w sytuacjach zagrożenia wykluczeniem społecznym
6.4. Stres i napięcie (strain) a radzenie sobie
„poczucia biedy” czy odrzucenia. Sytuacja odczuwania niskiego statusu socjoekonomicznego ma miejsce, gdy jednostka spostrzega nierówności w dochodach, zmniejszony poziom zaufania w obrębie lokalnej społeczno‑
ści, przejawia zwiększone poczucie wyobcowania lub brak przynależno‑
ści. W sytuacji dużych różnic pomiędzy dochodami członków małej spo‑
łeczności ludzie zwykle mają tendencję do zmniejszania swoich inwestycji w społeczność (i oczekiwania inwestycji od społeczności), co prowadzić może do spadku jakości życia całej grupy (Sapolsky, 2010).
Koncepcja Sapolsky’ego wydaje się interesująca z dwóch powodów: po pierwsze, łączy aspekty funkcjonowania społecznego z aspektami fizycz‑
nego zdrowia człowieka, podkreślając wpływ pierwszego na fizjologię człowieka i możliwość badania stresu poprzez pomiary psychofizjologicz‑
ne. Po drugie, koncepcja ta ukazuje wpływ subiektywnie spostrzeganego przez jednostkę miejsca w strukturze społecznej oraz relacji łączących ją z otoczeniem na psychofizjologiczne aspekty funkcjonowania człowieka (radzenia sobie). W tym kontekście rozpatrywane może być także zagad‑
nienie podejmowania „stresogennych” strategii zaradczych w odpowie‑
dzi na stresory. Zagadnienie to wydaje się istotne dla rozpatrywania prze‑
suniętych w czasie konsekwencji radzenia sobie (lub nieradzenia sobie) w sytuacjach zagrożenia wykluczeniem społecznym.
6.4. Stres i napięcie (strain) a radzenie sobie
W obszarze badań nad stresem pojęcie „stres” rozumiane jest na różne sposoby: jako zewnętrzny bodziec lub wydarzenie zewnętrzne o określo‑
nych właściwościach (sytuacja trudna), także jako emocjonalna wewnętrzna reakcja człowieka (strach, lęk, złość, wrogość i inne), doświadczana w obli‑
czu określonego zdarzenia, oraz sprzężone z tą reakcją stany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające bazowy poziom aktywacji (por. Strelau, 1996). Stres jest również opisywany jako relacja pomiędzy czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka, polegająca na zakłóceniu lub zapowiedzi zakłócenia równowagi pomiędzy wymaganiami (ze strony otoczenia lub wynikającymi z własnych standardów) a możliwościami sprostania im przez człowieka.
Badacze studiujący psychofizjologiczne uwarunkowania i konsekwen‑
cje reagowania na stresory rozróżniają pojęcia stress i strain. Pierwsze jest odpowiednikiem stanu psychologicznego nazywanego także „stresem umysłu” (mind stress) (presja psychiczna), drugie oznacza stan napięcia or‑
ganizmu (body strain) (napięcie fizjologiczne). Wprowadzenie tych pojęć
92 6. Radzenie sobie w sytuacjach zagrożenia wykluczeniem społecznym
pozwala rozróżnić reagowanie na stresory na poziomie psychologicznym i reagowanie na stresy na poziomie fizjologicznym.
Strain, w dosłownym tłumaczeniu „napięcie”, jest identyfikowane przez monitorowanie zmian fizjologicznych (na przykład odbiegających od normy przyjętej dla danej płci i wieku). Napięcie może być doświadcza‑
ne jako psychiczny nacisk (stress) przejawiający się fizjologicznie w postaci wegetatywnego naprężenia (tonus), związanego z reakcją na wymagania psychiczne. Zjawiska takie jak zawyżone ciśnienie krwi, zaniżona często‑
tliwość bicia serca, zaburzony poziom hormonów stają się obiektywnym sygnałem zmian lub zagrożenia zmianami (Maddi, 1999; Halberg i in., 2003; Sosnowski, 2002; Sapolsky, 2004). Stres psychologiczny, a następ‑
nie fizjologiczny przyczyniają się do podjęcia przez człowieka określone‑
go działania pozwalającego na przywrócenie stanu psychofizjologicznego do normy.
Wyniki badań prowadzonych w obszarze neuropsychologii i neuroche‑
mii w ostatnich dwóch dekadach (Crawford, Bazinet i Sinclair, 2009;
Fontani i in., 2005) dowodzą, że podatność na choroby degeneracyjne, w tym wywołane stresem, może być związana z proporcją określonych komponentów w składzie biochemicznym komórek człowieka. Przegląd wyników badań wskazuje na rolę odżywiania i jego wpływ na spadek od‑
porności organizmu człowieka na choroby degeneracyjne na przestrzeni ostatnich kilkuset lat (De Meester, 2009; Wilczyńska ‑Kwiatek, De Meester, Singh i Łapiński, 2010). Obserwowane zmiany w funkcjo‑
nowaniu emocjonalnym i poznawczym człowieka kojarzone są ze zmianą składu komórek i obniżeniem ochronnych zasobów neurochemicznych or‑
ganizmu (Wilczyńska, 2012).
Napięcie jest automatyczną reakcją organizmu na wystąpienie streso‑
rów, ale może także być efektem realizowania określonej strategii radze‑
nia sobie w odpowiedzi na stres lub wyzwania życia codziennego (Eliasz i Wrześniewski, 1988; Wilczyńska i De Meester, 2011). Radzenie sobie skoncentrowane na problemie może odzwierciedlać reakcje typowe dla osoby przejawiającej wzór zachowań typu A (WZA). Podejmowanie działań charakteryzujących się nadmierną czujnością, odpowiedzialnością i poczuciem presji czasu związane jest z podwyższonym ryzykiem wy‑
stąpienia chorób sercowo ‑naczyniowych, układu pokarmowego i choroby reumatycznej (podaję za: Eliasz i Wrześniewski, 1988, s. 27). Kon‑
centracja na doznaniach emocjonalnych może powodować zmniejszenie nieprzyjemnych uczuć lub cierpienia, ale może także łączyć się ze zwięk‑
szonym poczuciem własnej bezradności. Przebieg reakcji na stres regulo‑
wany jest również chronobiologicznymi rytmami, związanymi z różnym funkcjonowaniem organizmu (wydzielanie hormonów) w poszczególnych porach doby, miesiąca i innych (Terelak, 2008).
93
6.3. Status jednostki i psychofizjologiczne skutki stresu
Powiązania między psychospołecznym funkcjonowaniem a pracą układu sercowego człowieka były badane blisko sto lat temu przez ame‑
rykańskiego psychologia i fizjologa Waltera B. Cannona (1970). Kilka lat później Paul A. Obrist (1976) opublikował pracę, w której wyjaśniał zmienność sercową teorią aktywnego lub pasywnego zaangażowania w radzenie sobie ze stresem. Zgodnie z tą teorię, aktywne radzenie sobie powoduje wzrost częstości skurczów serca i skurczowego ciśnienia krwi, natomiast bierne radzenie sobie wpływa na obniżenie parametrów ser‑
cowych.
Zjawisku odbudowywania utraconej relacji towarzyszyć może może tzw. stres reparacyjny, związany z podejmowaniem przez jednostkę ak‑
tywnych działań mających na celu przywrócenie do grupy, pomimo anty‑
cypowania ewentualnej kolejnej porażki (Corr, 2005). Na sytuacje niepew‑
ności behawioralnej szczególnie wrażliwe są serce i układ krążenia. Nowa sytuacja zadaniowa lub nowe wyzwanie społeczno ‑poznawcze związane z niepewnością powodują wzrost aktywności pracy serca, a następnie stop‑
niowe jej zmniejszanie (Carroll, Turner i Hellawell, 1986). Monitoro‑
wanie zmienności sercowo ‑naczyniowej pozwala na wgląd w większość procesów psychicznych, poznawczych i emocjonalno ‑motywacyjnych człowieka (Corr, 2005; Sosnowski, 2002).
Największy wzrost aktywności pracy serca zaobserwowano u ludzi angażujących się w zadania o charakterze poznawczym na wysokim po‑
ziomie (większy niż w zadania łatwe lub niemożliwe) (Allen i Crowell, 1989). Wielu autorów analizuje ten wynik w aspekcie radzenia sobie ze stresem. Niektórzy sugerują, że zależność ta ma raczej związek z rodzajem wykonywanych zadań (Ciarkowska, 1992; Sosen, Van Der Molen, Jennings i Van Beek, 2000; Sosnowski, 2002).
Na podstawie stworzonej przez siebie koncepcji odrzucenia ‑przyjęcia przez środowisko (intake ‑rejection of environment) John Lacey wysunął hipo‑
tezę, że w przypadku skierowania uwagi na elementy otoczenia, takie jak muzyka, lub inne zadania percepcyjne może nastąpić u człowieka zwolnie‑
nie pracy serca (deceleracja). Natomiast odwrócenie uwagi od bodźców ze‑
wnętrznych (mogących działać jak dystraktory) powoduje przyspieszenie (akcelerację) pracy serca (Lacey, 1967). Badacze (Schwartz i Higgins, 1971) wykazali, że przyspieszenie pracy serca następuje również wtedy, gdy badani wyobrażają sobie określoną czynność (na przykład związaną z bieganiem). Autorzy badań zwracają uwagę na fakt, że stan psychiczny człowieka i jego relacje z otoczeniem uzależnione są także od neuroche‑
micznych i psychofizjologicznych aspektów funkcjonowania jednostki.
94 6. Radzenie sobie w sytuacjach zagrożenia wykluczeniem społecznym
6.5. Podsumowanie
Rozpatrywanie znaczenia stresu — zarówno na poziomie psychologicz‑
nym (mind stress), jak i na poziomie fizjologicznym (body strain) — pozwala zobrazować wpływ stresorów oraz radzenia sobie na zdrowie i funkcjo‑
nowanie psychofizjologiczne człowieka. Zaprezentowane tu ujęcie wska‑
zuje na możliwość minimalizowania wpływu stresu na jednostkę przez podejmowanie ewentualnych działań prewencyjnych lub interwencyjnych na poziomie psychologicznym (mind stress), ale także na możliwość ograni‑
czania konsekwencji stresu za pomocą regulowania procesów fizjologicz‑
nych (body strain).
Efektywne radzenie sobie na poziomie stresu psychologicznego wy‑
maga zaangażowania pomocnych zasobów. Poczucie dostępności tych za‑
sobów może zmieniać się w zależności od tego, jak jednostka spostrzega swoją sytuację oraz własne możliwości poradzenia sobie. W sytuacji na‑
gromadzenia rzeczywistych stresujących wydarzeń (na przykład splotu dramatycznych okoliczności społecznych) podejmowanie działań przyno‑
szących odprężenie na poziomie fizjologicznym (na przykład obniżenie ci‑
śnienia krwi lub podwyższenie częstotliwości bicia serca) jest skutecznym sposobem przywrócenia stanu psychofizjologicznego do normy.