Zagrożenia szkolne

poor) pokazuje, że procesy zagrożenia wykluczeniem społecznym z powo‑

du biedy mogą dotyczyć w takim samym stopniu osób pracujących, jak i bezrobotnych.

W Polsce rejestrujemy zjawisko juwenalizacji biedy, czyli nadrepre‑

zentacji młodzieży i dzieci wśród osób biednych w stosunku do ogółu Polaków. Z badań wynika, że 44% ludności biednej ma mniej niż 19 lat (Wilczyńska ‑Kwiatek, 2009b).

Ubóstwo niesie z sobą ograniczenia materialne (ograniczenie dostępu do dóbr i zasobów), zdrowotne (uniemożliwienie prawidłowego rozwo‑

ju biologicznego, wyniszczenie zdrowia) i psychologiczne (ograniczenie możliwości rozwoju osobistego), a także obniżenie standardów życia (ob‑

niżenie oczekiwań i potencjału wytwórczego jednostek i społeczeństwa).

Na ubóstwo narażone są samotne matki oraz rodziny osób niepełnospraw‑

nych. W rodzinach, których głową jest osoba niepełnosprawna, ubóstwo skrajne sięga około 9%, w rodzinach z niepełnosprawnym dzieckiem — aż 12%. Dane pokazują również, iż ponad połowa dzieci samotnych matek żyje w ubóstwie (Spicker, 2007).

Obserwacja życia społecznego pokazuje, że wiele rodzin biednych, któ‑

rych członkowie są bezrobotni, bez wykształcenia oraz perspektyw spo‑

łecznych, żyje na krawędzi prawa. Często mieszkają w zdewastowanych mieszkaniach, nie płacą czynszu, żyją z zasiłków, czasami kradzieży czy pokątnego handlu. Członkowie tych społeczności są skonfliktowani z są‑

siadami, skłóceni z sobą, nie potrafią właściwie zajmować się własnymi dziećmi, ponieważ zaabsorbowani są walką o przetrwanie, konfliktami z administracją, egzekwowaniem zasiłków i socjalnego wsparcia. Dzieci zwykle dorastają na ulicy, nie uczęszczają do przedszkola, w którym mo‑

głyby nadrobić deficyty rozwojowe. Kiedy zaczynają naukę w szkole, róż‑

nice pomiędzy nimi a pozostałymi dziećmi stają się szczególnie widocz‑

ne — dzieci z takich rodzin nie umieją czytać ani pisać, nie znają znaczenia wielu słów, mają deficyty językowe, ponadto są zwykle gorzej ubrane, czę‑

ściej chorują, nie posiadają potrzebnych przyborów szkolnych. Zwykle już z tych powodów czują się gorsze i odrzucane przez rówieśników.

3.2. Zagrożenia szkolne

Poczucie przynależności do środowiska szkolnego wzmacnia motywa‑

cję do kontynuowania edukacji i prowadzi do sukcesów w dorosłym życiu zawodowym. Brak integracji ze szkolnym środowiskiem społecznym ma zasadnicze znaczenie dla późniejszego porzucania nauki przez młodzież

30 3. Kategorie zagrożeń wykluczeniem społecznym

i „wypadania z systemu szkolnego” (Bers i Smith, 1991). Dowiedziono, że wytrwałość przejawiana przez uczniów w wieku 13 lat ma pozytywny związek z ocenami otrzymywanymi przez te dzieci w wieku 16 lat. Wedle niektórych badań, wytrwałość przejawiana w szkole pozwala także prze‑

widzieć pozycję zawodową i wysokość dochodów w życiu dorosłym (An‑

dersson i Bergman, 2011).

Problemy szkolne skutkujące słabymi wynikami w nauce, konfliktami z nauczycielami i rówieśnikami wskazywane są jako poważne i bezpośred‑

nie czynniki zagrożenia wykluczeniem społecznym (Bielecka i Kozdro‑

wicz, 2012).

3.2.1. Wykluczenie edukacyjne

Adaptacja dziecka w środowisku szkolnym jest utrudniona w przy‑

padku nagromadzenia się problemów szkolnych. W sytuacji doświadcza‑

nia niepowodzeń i opuszczania zajęć szkolnych obserwuje się zjawisko tzw. wykluczenia edukacyjnego (Mehan, 1992). Wykluczenie to dotyczy najczęściej dzieci tzw. drugorocznych, a także wyróżniających się brakiem kompetencji językowych, zaniedbanym wyglądem, nieuczestniczących w zajęciach pozalekcyjnych, spędzających czas wolny w towarzystwie osób spoza szkoły, które palą papierosy i piją alkohol oraz popełniają czyny zabronione prawem (Miłkowska, 2006). Badacze zauważają, że trudności szkolne przejawiające się w opóźnieniu w nauce i opuszcza‑

niu lekcji o kilka lat poprzedzają pierwszą rozprawę w sądzie (Czerkaw‑

ski, 2012).

Wykluczenie edukacyjne charakteryzuje się brakiem satysfakcjonują‑

cych relacji z rówieśnikami i odrzuceniem przez grupę klasową, brakiem satysfakcji z nauki i brakiem uczestnictwa w działalności szkolnej, ale także niewłaściwymi relacjami z dorosłymi, spadkiem motywacji do uczenia się oraz redukcją pasji i zainteresowań, zanikiem celów życiowych i możliwo‑

ści ich realizacji. Młodzież wykluczona edukacyjnie nie otrzymuje wsparcia od pozytywnych osób znaczących i podejmuje zachowania o charakterze antyspołecznym (Miłkowska, 2006).

Do niedawna jako przyczynę braku uczestnictwa dzieci w zajęciach pozaszkolnych wskazywano problemy finansowe lub domowe (John‑

son, 1997). Współfinansowanie krajowych programów edukacyjnych i te‑

rapeutycznych przez Unię Europejską w latach 2008—2013 niewątpliwie ma znaczny wpływ na wzrost partycypacji dzieci ze środowisk zagrożo‑

nych w dodatkowych zajęciach pozaszkolnych. Możemy się spodziewać,

31

3.2. Zagrożenia szkolne

że w kolejnych badaniach diagnozujących nierówności społeczne różnice dotyczące uczestnictwa dzieci ze środowisk wiejskich i ubogich w zaję‑

ciach pozaszkolnych i wyrównawczych nie powinny być tak znaczące (por.

Czapiński i Panek, red., 2009).

Wykluczenie edukacyjne dzieci jest silnie powiązane z kolejnym eta‑

pem życia człowieka: pozycją na rynku pracy. Słaba pozycja na rynku pracy może skutkować wykluczeniem z pracy, trudnościami finansowy‑

mi i uzależnieniem od systemu opieki społecznej. W sytuacji wykluczenia z rynku pracy wzrasta także prawdopodobieństwo łączenia się jednostki z dewiacyjnymi subkulturami (np. alkoholikami, kryminalistami, narko‑

manami, więźniami).

3.2.2. Używki wśród młodzieży

Większą skłonność do sięgania po używki przejawia młodzież z rodzin zaburzonych, a także takich, w których co najmniej jedna osoba dorosła jest uzależniona. Jako jeden z czynników wzrostu ryzyka sięgania po używki przez nastolatków wskazywana jest słaba komunikacja z rodzicami. Z się‑

ganiem po używki wiąże się również buntowniczość, odrzucenie trady‑

cyjnych wartości, tolerancja odmienności, niekonwencjonalne zachowanie, poszukiwanie przygód i wrażeń, skłonność do ryzyka, brak zaufania do ludzi, słaba kontrola impulsów i niezdolność odraczania gratyfikacji (Do‑

dziuk, 1996; Lowe, Foxcroft i Sibley, 2000).

Głównymi czynnikami mającymi wpływ na podjęcie decyzji o paleniu papierosów przez młodzież są — poza buntem — ciekawość, chęć poczu‑

cia się bardziej dorosłym, potrzeba akceptacji i imponowania rówieśnikom (Małkowska ‑Szkutnik, Dzielska i Mazur, 2010). Trudno jednoznacz‑

nie stwierdzić, czy młodzież rozpoczyna palenie pod wpływem nacisków rówieśników, czy też palenie spowodowane jest potrzebą bycia przynależ‑

nym do jakiejś „wspólnoty” (palaczy) (Griesbach i Currie, 2001).

Badacze wskazują na istotne związki pomiędzy paleniem papierosów przez uczniów szkół gimnazjalnych a wykorzystywaniem przez nich nie‑

adaptacyjnych sposobów radzenia sobie ze stresem. Dane statystyczne po‑

kazują, że w Polsce aż 42% badanych gimnazjalistów pali papierosy. Wy‑

mieniane powody palenia w tej grupie młodzieży to przede wszystkim:

ciekawość nowych doznań (68%) i potrzeba bycia akceptowanym przez innych (14%). Część badanych (5%) jako przyczynę palenia papierosów podaje nudę. Dziewczęta wskazują, że palenie papierosów stanowi reakcję na stres, podobnie jak picie alkoholu i korzystanie ze środków uspokajają‑

32 3. Kategorie zagrożeń wykluczeniem społecznym

cych. Dla chłopców picie alkoholu i palenie papierosów jest również spo‑

sobem na radzenie sobie ze stresem. Młodzież reaguje na palenie papiero‑

sów i picie alkoholu poczuciem winy, przygnębieniem, agresją skierowaną wobec siebie lub innych ludzi. Zauważono, że młodzież paląca papierosy i pijąca alkohol częściej wybiera strategie ucieczki od trudności, poza tym nadmiernie koncentruje się na poniesionych porażkach. W sytuacji porażki upatruje jej przyczyn poza sobą i poszukuje zastępczej satysfakcji, na przy‑

kład w formie jedzenia czy oglądania telewizji (Potembska, Dworzań‑

ski i Pawłowska, 2009).

Palenie papierosów oraz nadużywanie alkoholu w grupach osób długo‑

trwale bezrobotnych jest zdecydowanie wyższe niż w ogólnej próbie (Cza‑

piński i Panek, 2007a). Jennifer B. Unger i współpracownicy (2004) na podstawie badań przeprowadzonych w grupie 2 168 adolescentów wykazali, że wzrost palenia papierosów przez młodzież jest powiązany z trudnymi okolicznościami życiowymi, jakich młodzi ludzie doświadcza‑

ją w swoim najbliższym środowisku (między innymi bezrobocie rodzica).

Poważnym zagrożeniem dla młodzieży jest zażywanie narkotyków.

Mogą one dawać jednostce chwilowe złudne poczucie bycia niezależnym, uwolnienia od problemów związanych z rzeczywistością i okresowo redu‑

kować lęk. Pewne środki odurzające (morfina, heroina, opium, kodeina) mają działanie neutralizujące ból (opiaty); wykorzystywane w medycynie do analgezji nie uzależniają, natomiast gdy stosowane są do odurzania się — uzależniają już po kilkukrotnym użyciu. Inne rodzaje narkotyków pobudzają (np. amfetamina, metaamfetamina, kokaina), powodują zwięk‑

szoną rozmowność lub wręcz nadpobudliwość psychoruchową. Zażywa‑

nie narkotyków traktowane jest zwykle jako sposób na poradzenia sobie z lękiem, niską samooceną, frustracją (por. Pospiszyl, 2008).

Niezaspokojenie potrzeby przynależności adolescentów jest przyczyną wstępowania przez nich do sekt i grup wyznaniowych. Podatność mło‑

dzieży na manipulacyjne oddziaływanie sekty zagraża wykluczeniem społecznym w środowisku nie tylko szkolnym, lecz także rówieśniczym i rodzinnym. Dotyczy głównie osób, które nie doświadczają ciepła i za‑

interesowania w domu rodzinnym, czują się zagubione, wyalienowane, szukają przyjaciół lub też chcą wyrwać się spod nadmiernej kontroli rodzi‑

ców lub/i są żądne nowych wrażeń (Raport o niektórych zjawiskach…, 2000;

Kuncewicz, 2000).

Problematyka zagrożeń związanych z zażywaniem przez młodzież narkotyków i przynależnością do sekt znajduje odzwierciedlenie w opi‑

sywanych wynikach licznych badań (McWhirter i in., 2005; Paleczny, 1998), dlatego pominięto ich szczegółową analizę w niniejszej monografii.