Status jednostki i psychofizjologiczne skutki stresu

W badaniach nad stresem coraz więcej uwagi poświęca się jego psy‑

chofizjologicznym aspektom w powiązaniu z funkcjonowaniem jednostki w sytuacjach społecznych. Opisanie psychofizjologicznej reakcji na stres pozwala na analizę symptomów odrętwienia emocjonalnego z całościowej perspektywy.

Jednym z pierwszych badaczy fizjologicznych skutków stresu był ka‑

nadyjski lekarz Hanse Selye. Prezentował on pogląd o istnieniu zarówno

„złego”, jak i „dobrego” stresu, nazywanych przez niego odpowiednio

„dystresem” i „eustresem”. Selye prowadził badania na szczurach (mimo iż nie posiadał zaawansowanych umiejętności techniczno ‑laboratoryjnych).

W swoim eksperymencie wprowadzał zwierzęta w stan silnego stresu, nie‑

udolnie łapiąc je, aby wstrzyknąć nieszkodliwą substancję fizjologiczną lub hormony. W zasadzie u wszystkich jego szczurów, łącznie z tymi, którym wstrzyknął nieszkodliwą sól fizjologiczną, rozwinęły się choroby i wystąpi‑

ły zaburzenia odporności. Naukowiec, świadom tego, że prawdopodobnie sam zestresował zwierzęta, nazwał stan, w jakim się znalazły, „ogólnym zespołem adaptacji” (Selye, 1974, 1977). Wyniki badań Seyle’a miały po‑

kazać, że „zły stres” prowadzi do obciążenia organizmu i może skutkować rozwinięciem się poważnych chorób.

Psychofizjologiczne skutki oddziaływania stresorów związane są z kaskadowością następujących po sobie procesów neurochemicznych.

Największą rolę w odpowiedzi na stres odgrywają hormony, zwłasz‑

cza adrenalina i kortyzol, które wydzielane przez dłuższy czas, zamiast pełnić funkcję przystosowawczą, działają na niekorzyść organizmu czło‑

wieka (Łuszczyńska ‑Cieślak, Cieślak, Maśliński, Ziółkowska i Jędryka ‑Góral, 2001). Dzięki zaawansowanym technologiom badania mózgu odkryto, że efektem przedłużającej się reakcji „stresowej” organi‑

zmu jest kurczenie się neuronów i zanik komunikacji pomiędzy nimi. Sy‑

tuacja długotrwałego stresu powoduje także kurczenie się tkanek mózgu w korze płata przedczołowego i w hipokampie, które odgrywają kluczową rolę w uczeniu się, zapamiętywaniu i racjonalnym myśleniu. W efekcie do‑

chodzi do zubożenia struktury i funkcji mózgu oraz spowolnienia proce‑

sów w nim zachodzących (Sapolsky, 2010).

Wyniki badań przeprowadzonych w ostatnich latach wskazują, że umiarkowane dawki stresu na wczesnym etapie rozwoju (od życia pło‑

dowego) pełnić mogą ochronną funkcję przed destrukcyjnym wpływem stresorów w kolejnych latach życia. Do konkluzji tej prowadzą między in‑

nymi wyniki badań nad wpływem stresu na dziecko podczas ciąży mat‑

ki oraz w okresie dorastania sugerujące, iż doświadczany na wczesnym

89

6.3. Status jednostki i psychofizjologiczne skutki stresu

etapie rozwoju umiarkowany stres uodparnia na negatywne skutki stresu w dorosłym życiu (por. Carmichael, 2009).

Robert Sapolsky (2004) z Uniwersytetu w Stanford podkreśla za‑

leżności pomiędzy statusem społecznym jednostki a fizjologią stresu. Pod‑

czas prowadzonych badań oraz w toku teoretycznych rozważań ukazał konsekwencje identyfikowanego przez człowieka statusu społecznego dla jego dobrostanu i funkcjonowania psychosomatycznego.

Według Roberta M. Sapolsky’ego (2004), hierarchiczne podporząd‑

kowanie jednostki w strukturze społecznej (social subordination) (rozumiane jako brak możliwości sprawowania kontroli i decydowania) wiąże się ze zwiększonym narażeniem na wysoki poziom fizycznych i psychologicz‑

nych stresorów. U osób, które nie mają możliwości decydowania o swoim życiu, dochodzi do chronicznej aktywacji reakcji stresowej, w rezultacie osoby te są bardziej narażone na choroby wywołane stresem. Zgodnie z danymi pozyskanymi z Center of Mindfulness in Medicine, Health Care, and Society przy Uniwersytetcie Medycznym w Massachusetts, zdolność do zachowania przez mnichów buddyjskich stabilności psychicznej i spo‑

koju ma charakter biologiczny, a nie mistyczny. Dowiedziono, że medy‑

tacja może naprawiać szkody związane ze stresem i sprzyjać pobudzaniu tych rejonów mózgu, które odpowiedzialne są za naukę i szczęście. Ponad‑

to wpływa na uregulowanie zmienności sercowo ‑naczyniowej (por. także:

Bernardi i in., 2001).

Klasyczny eksperyment przeprowadzony na zamkniętych w klatce szczurach zmuszonych do biegania w kole pokazał, że zdrowie i życie zwierząt zależne było nie od czynności, jaką wykonywały, ale od możli‑

wości decydowania o swojej aktywności. Podczas eksperymentu szczury umieszczono w ten sposób, że pierwszy z nich mógł biegać, kiedy miał ochotę. Natomiast drugi zaprzęgnięty do pierwszego biegał uzależniony od decyzji towarzysza. Zaobserwowano, że w mózgu pierwszego szczura, który miał kontrolę nad swoją aktywnością, pojawiały się nowe komórki nerwowe. Natomiast drugi szczur utracił część neuronów, ponieważ robił co prawda coś, co powinno być pożyteczne dla jego mózgu (aktywność fizyczna), ale nie miał nad tym kontroli (podaję za: Carmichael, 2009).

Nawet jeśli reakcja organizmu w odpowiedzi na stres wydaje się adaptacyjna, to jednak chroniczny stres jest zwykle patogeniczny. Kiedy energia do obrony jest stale aktywowana i nie jest oszczędzana, może to prowadzić do atrofii mięśni, chronicznego zmęczenia i zwiększenia praw‑

dopodobieństwa zachorowania na choroby metaboliczne (na przykład cukrzycę) (Sapolsky, 2004, 2010). Wzmożone napięcie mięśniowe, któ‑

re naszym przodkom pomagało w ucieczce, stale podwyższone ciśnienie krwi oraz zaburzenia metaboliczne spowodowane stresem niszczą układ sercowo ‑naczyniowy współczesnego człowieka, stopniowo prowadząc

90 6. Radzenie sobie w sytuacjach zagrożenia wykluczeniem społecznym

między innymi do chorób układu krwionośnego i innych chorób degene‑

racyjnych.

Ludzie aktywują reakcję stresu zwykle z powodów psychologicznych, czyli wtedy, kiedy nie istnieje realne zagrożenie dla ich zdrowia i życia.

Sytuacje chronicznego przeżywania stresu są charakterystyczne dla „spo‑

łecznie zaawansowanych gatunków”, u których stresorami są wyłącznie psychologiczne bodźce. Odpowiedź na stres jest adaptacyjna, jeśli stresor ma charakter realny. Jeśli jednak zagrożenie pojawia się wyłącznie w umy‑

śle człowieka (na przykład ktoś obawia się, że nie zdąży wykonać pra‑

cy terminowo, lub sądzi, że jego praca nie została doceniona), wówczas kosztowna reakcja stresu zostaje uruchomiona bez powodu. Psychologicz‑

nymi stresorami mogą być bieżące doświadczenia (na przykład przema‑

wianie publiczne) lub też doświadczenia oddalone w czasie i przestrzeni (na przykład wojna na innym kontynencie, rozmyślanie o swojej śmierci, lęk przed przyszłością, lęk przed odrzuceniem). Stres fizjologiczny może być mierzony. Monitoruje się wówczas zmiany parametrów poszczegól‑

nych narządów lub układów, na przykład układu sercowo ‑naczyniowego (Maddi, 1999; Wilczyńska i De Meester, 2011). Według Sapolsky’ego, o wystąpieniu stresu psychologicznego decydują:

— brak przewidywalności stresora;

— brak kontroli nad sytuacją;

— brak możliwości „zastępowania” lub „odreagowania” frustracji;

— interpretacja bodźców stresowych;

— brak wsparcia społecznego.

Zachowanie człowieka wiąże się z jego miejscem w hierarchii społecznej.

Im bardziej podporządkowana i zależna jest pozycja jednostki, tym bardziej sytuacje, w których uczestniczy, wpływać mogą na niekorzystne zmiany fi‑

zjologiczne w organizmie (zmiany w poziomie katecholamin i glikokortyko‑

idów). Zagrożenie utratą dotychczas zajmowanej wysokiej pozycji wywołuje najbardziej intensywne reakcje fizjologiczne (Sapolsky, 2004).

Według badaczy, rolę pośredniczącą pomiędzy potencjalnymi przyczy‑

nami a skutkami stresu pełni wsparcie społeczne. Ludzie otoczeni wspiera‑

jącym środowiskiem zdają się w mniejszym stopniu doświadczać sytuacji stresowych, są zdrowsi niż osoby wystawione na działanie stresu, które nie mają możliwości uzyskania wsparcia (Łuszczyńska, 2004).

Zwiększoną podatność na stres i choroby związane ze stresem obser‑

wuje się u ludzi o przeciętnym lub niskim statusie socjoekonomicznym.

Zjawisko to nie jest związane z rzeczywistym dostępem do służby zdro‑

wia ani z różnicami w stylu życia (takimi jak wyższy wskaźnik palenia papierosów, niekorzystna dieta, siedzący tryb życia). Ocena uwarunkowań psychospołecznych jednostki wynika nie z obiektywnej różnicy w statusie socjoekonomicznym pomiędzy jednostką a innymi, ale z subiektywnego

91