Podstawowe rodzaje ryzyka w sektorze rafineryjnym i metody

Rafinerie prowadzą swoją działalność w otoczeniu i warunkach, którym towarzyszy wiele rodzajów ryzyka. Rynek ropy naftowej, a więc surowca stanowiącego główny „wkład” w tych przedsiębiorstwach produkcyjnych, jest szczególnie wrażliwy na wszelkiego rodzaju informacje polityczno-gospodarcze, napływające z różnych części świata. Co więcej, w ostatnich latach wiele z rafinerii – zwłaszcza europejskich – zostało zlikwidowanych, gdyż nie były w stanie utrzymać płynności finansowej w dobie gwałtownych wahań cen ropy naftowej i zmieniającego się popytu na paliwa. Dlatego tak istotne wydaje się identyfikowanie ryzyka w różnych obszarach działalności tych przedsiębiorstw. Konieczne jest również podejmowanie decyzji, które pozwolą osiągnąć akceptowalny poziom ryzyka a zarazem przetrwać przedsiębiorstwu na rynku.

Przedsiębiorstwa rafineryjne prowadzące działalność poszukiwawczo-wydobywczą na skalę światową, są świadome potrzeby opracowywania i wprowadzania norm dających szansę na skuteczne zarządzanie ryzykiem. Co więcej, traktują ten proces jako ważny element strategii zarządzania całym przedsiębiorstwem, który daje rafineriom szansę nie tylko na poprawę wyników finansowych, ale także zwiększa ich umiejętność przystosowania do zmieniających się warunków otoczenia. Stosują zatem podejście zgodne z koncepcją zintegrowanego zarządzania ryzykiem (ERM).

W sektorze rafineryjnym, podobnie jak w innych sektorach działalności gospodarczej, można wyróżnić typowe rodzaje ryzyka. Do najważniejszych z nich zalicza się: ryzyko rynkowe, płynności finansowej, kredytowe oraz ryzyko branżowe, określane także mianem „specyficznego” (rys. 2.6). W dalszej części opracowania dokonano krótkiej charakterystyki każdego z nich. Podano także informacje na temat tego, w jaki sposób radzą sobie z nimi koncerny zarządzające rafineriami w Polsce, a także w innych częściach świata.

Rys. 2.6. Podstawowe rodzaje ryzyka w sektorze rafineryjnym

Źródło: opracowanie własne na podstawie [PKN Orlen 2015], [Osabutey i in. 2013, s. 142-143]

Za najistotniejszy rodzaj ryzyka w sektorze rafineryjnym należy uznać ryzyko rynkowe. Definiuje się je jako możliwość zajścia zdarzeń odbiegających od normy w wyniku zmiany aktywów znajdujących się w posiadaniu przedsiębiorstwa lub stanowiących przedmiot obrotu [Szczepański i Szyszko 2007, s. 294]. Ryzyko rynkowe wynika ze zmian cen na rynkach towarowych, finansowych i innych związanych z nimi rynkach. Jednym z nich jest rynek surowcowo-energetyczny, szczególnie istotny dla sektora rafineryjnego. Ryzyko rynkowe rozpatrywane jest w koncepcji neutralnej, gdyż z jego wystąpieniem wiąże się zarówno możliwość poniesienia straty jak i uzyskania korzyści, z tytułu zmiany niektórych parametrów rynkowych.

Rodzaje

ryzyka

Rynkowe

Płynności

finansowej ^Kredytowe

Branżowe

(Specyficzne)

W przypadku sektora rafineryjnego wyróżnia się kilka rodzajów ryzyka rynkowego. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: ryzyko towarowe, ryzyko zmian kursów walutowych i ryzyko zmian stóp procentowych (rys. 2.7). W każdym z tych rodzajów można wyróżnić pewne kategorie związane z czynnikami, które je wywołują.

Rys. 2.7. Podstawowe rodzaje ryzyka rynkowego w sektorze rafineryjnym

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Do 2014, s. 40-41], [PKN Orlen 2015]

Rafinerie wiążą ryzyko towarowe (cenowe) ze zmianami, jakie wywołać może w ich wynikach finansowych wzrost bądź spadek ceny ropy naftowej i otrzymywanych z niej produktów rafineryjnych. Wyróżnia się zatem następujące „kategorie” wspomnianego ryzyka:

 ryzyko związane ze zmianami marż rafineryjnych i petrochemicznych;

 ryzyko związane ze zmianami wysokości dyferencjału: ropa benchmarkowa – ropa przetwarzana (np. Brent-Ural);

 ryzyko związane ze zmianami ceny ropy naftowej i produktów z niej

otrzymywanych, które utrzymywane są w postaci zapasów obowiązkowych, zgodnie z wymogami Międzynarodowej Agencji Energetycznej (MAE).

Oprócz ryzyka wynikającego ze zmieniających się cen surowców i produktów, rafinerie narażone są na konsekwencje wywołane przez wahania poziomu kursów walutowych. Przedsiębiorstwa te prowadząc działalność gospodarczą, z jednej strony pozyskują środki finansowe na jej finansowanie, a z drugiej pożyczają wolne środki kontrahentom. Jeżeli rozliczane są one w walucie innej niż waluta krajowa rafinerii, to tworzy się tzw. ryzyko zmiany

kursów walutowych. Ryzyko to może zatem dotyczyć:

 zobowiązań z tytułu dostaw i usług lub pozostałych zobowiązań finansowych;

 należności z tytułu dostaw i usług lub pozostałych należności finansowych.

Inny rodzaj ryzyka rynkowego zagrażający rafineriom – ryzyko zmiany stóp procentowych – związany jest ze zmianą wysokości odsetek, które należą się lub są płacone przez rafinerie, a ich wysokość zależy od poziomu stopy procentowej. Zagrożenie występuje zwłaszcza w syt-uacji, gdy przedsiębiorstwo do finansowania swojej działalności wykorzystuje kredyty bankowe i/lub instrumenty dłużne ze zmienną stopą oprocentowania (np. LIBOR, WIBOR czy EURIBOR).

Reakcja menedżerów, odpowiadających za politykę zarządzania zintegrowanym ryzykiem w rafinerii na wymienione rodzaje ryzyka rynkowego, polega na wprowadzaniu spójnej polityki zabezpieczeń, przy jednoczesnym dopasowywaniu stosowanych strategii do indywidualnego charakteru ryzyka. W przypadku ryzyka związanego z cenami ropy i produktów rafineryjnych oraz kursów walutowych (w Polsce dotyczy przede wszystkim kursu dolara amerykańskiego) i stóp procentowych, wykorzystywane są najczęściej umowy zawierane na rynku terminowym. Ich podstawowym zadaniem jest zabezpieczanie rafinerii przed konsekwencjami gwałtownych zmian wartości wymienionych parametrów rynkowych.

Poza ryzykiem rynkowym, rafinerie mierzyć się muszą z konsekwencjami tzw. ryzyka branżowego. Należy przez nie rozumieć wszelkie zjawiska związane ze specyfiką branży, a do najważniejszych z nich zalicza się [PKN Orlen 2015]:

Ryzyko rynkowe

Ryzyko towarowe (cenowe)

Ryzyko zmiany

 ryzyko zmiany poziomu konsumpcji paliw w wyniku: o sezonowej zmiany zapotrzebowania na paliwa;

o istnienia tzw. szarej strefy (w Polsce dotyczy to przede wszystkim rynku oleju napędowego);

 ryzyko zaburzeń dostaw ropy naftowej spowodowane:

o zatrzymaniem dostaw w związku z wydarzeniami o charakterze politycznym; o awariami rurociągów;

o wzrostem popytu na ropę i paliwa w innych częściach świata; o zmianami jakości dostarczanej ropy;

 ryzyko regulacyjne:

o związane z koniecznością realizacji wymogów narzucanych przez krajowe przepisy (np. w Polsce Narodowy Cel Wskaźnikowy ustala minimalny udział jaki muszą mieć biopaliwa w całkowitej produkcji paliw);

o związane z możliwością zmiany wymogów w zakresie poziomu rezerw obowiązkowych, wymaganych przez MAE;

o związane z uprawnieniami do emisji CO2;

o związane z możliwością przekroczenia wymogów dotyczących dopuszczalnej emisji innych związków chemicznych (np. dwutlenku siarki czy azotu);

o związane z możliwością zmian obowiązujących przepisów wewnętrznych; o związane ze zmianami przepisów regulujących rynek gazu ziemnego

(zużywanego w trakcie procesów produkcyjnych przez rafinerie);

 ryzyko związane z poszukiwaniem nowych obszarów działalności w ramach realizacji:

o projektów wydobywczych; o projektów energetycznych;

 ryzyko związane z prowadzonymi postępowaniami sądowymi i kontrolami podatkowymi;

 ryzyko związane z możliwością wystąpienia awarii w procesie przetwarzania ropy naftowej.

Ryzyko branżowe ma zazwyczaj charakter negatywny, dlatego rafinerie starają się minimalizować prawdopodobieństwo jego wystąpienia. Do podejść stosowanych w celu przeciwdziałania temu rodzajowi ryzyka należy zaliczyć m.in.:

 budowę instalacji pozwalających na zwiększanie mocy przerobowych, co ma zwiększać elastyczność w „tworzeniu” profilu produkcyjnego (dostosowywanie go do sezonowych zmian popytu);

 promowanie działań legislacyjnych (ograniczanie możliwości zakupu paliw z nie-legalnych źródeł);

 dywersyfikację źródeł dostaw surowca (ryzyko zaburzenia dostaw);

 dostosowywanie instalacji do przerobu różnych gatunków ropy (ryzyko zaburzenia dostaw);

 rozwój działalności poszukiwawczo-wydobywczej w celu zwiększenia zasobów własnych rafinerii (ryzyko zaburzenia dostaw);

 ciągłe monitorowanie poziomu emisji CO2 i innych zanieczyszczeń oraz wprowadzanie instalacji redukujących tę emisję (ryzyko regulacyjne);

 współpracę z kancelariami prawnymi (ryzyko prowadzenia postępowań sądowych). Menedżerowie w przedsiębiorstwach sektora rafineryjnego pośród licznych rodzajów ryzyka, wyróżniają również ryzyko utraty płynności finansowej. Materializacja tego ryzyka prowadzi wyłącznie do negatywnych dla przedsiębiorstwa konsekwencji, które przejawiają się w braku zdolności terminowego regulowania bieżących zobowiązań. Utrata płynności finansowej może być wywołana niekorzystnymi zmianami parametrów rynkowych (gwałtowne skoki ceny ropy naftowej, wartości stóp procentowych czy kursów walutowych) bądź wynikać z ryzyka

branżowego lub kredytowego. Dlatego zarządzanie tym rodzajem ryzyka polega przede wszystkim na kontrolowaniu poziomu pozostałych rodzajów ryzyka.

Innym rodzaje ryzyka, które również może być powodem utraty płynności finansowej w ra-fineriach, jest ryzyko kredytowe. Wiąże się ono z posiadaniem przez przedsiębiorstwo lokat bankowych, należności z tytułu pożyczek dla klientów bądź gwarancjami udzielonych na rzecz kontrahentów. Ten rodzaj ryzyka wynika z możliwości zmiany wiarygodności kredytowej kredytobiorcy, w wyniku której traci on zdolność terminowej regulacji zobowiązań. W zależności od rodzaju kredytobiorcy, ryzyko kredytowe podzielić można na:

 ryzyko kontrahenta, który zobowiązał się pokryć należności z tytułu dostaw i usług w przyszłości (kredyt kupiecki); konsekwencje: utrata należności za sprzedane towary bądź wyświadczone odpłatne usługi;

 ryzyko kontrahenta, na rzecz którego zostały udzielone gwarancje; konsekwencje: konieczność pokrycia części lub całości zobowiązań kontrahenta;

 ryzyko upadłości banku, w którym zostały założone lokaty; konsekwencja: utrata części lub całości środków pieniężnych z lokat.

Przedsiębiorstwa sektora rafineryjnego chcąc sterować tym ryzykiem, powinny na bieżąco monitorować terminy zapadalności aktywów i pasywów. Istotna jest także dywersyfikacja źródeł finansowania ich działalności po to, by niewypłacalność jednego kontrahenta nie spowodowała znacznego pogorszenia kondycji finansowej całego przedsiębiorstwa. Samo udzielanie pożyczek powinno być natomiast poprzedzone dogłębną analizą zdolności kredytowej pożyczkobiorcy i objęte stałym monitorowaniem jego sytuacji finansowej (o ile jest to możliwe). Coraz częściej przedsiębiorstwa chcąc lepiej zabezpieczyć się od tego rodzaju ryzyka, zwierają umowy ubezpieczeniowe, które mają je chronić przed ewentualną niewypłacalnością kontrahenta. Jeśli jednak nie uda się znaleźć ubezpieczyciela (co bywa trudne przy tym rodzaju ryzyka), to możliwa jest również budowa strategii zabezpieczających z użyciem kredytowych instrumentów pochodnych. Przy tym rozwiązaniu niezbędne jest jednak zatrudnianie w dziale zarządzania ryzykiem specjalistów od instrumentów rynku terminowego i inżynierii finansowej.