W dzisiejszych czasach wiedza postrzegana jest jako dodatkowy zasób przedsiębiorstwa. Efektem wykorzystania wiedzy jest szeroko pojmowana innowacja, oznaczająca powstanie czegoś nowego, nowoczesnego, do tej pory nieznanego lub zacznie ulepszonego. Termin innowacji jest bardzo złożony. Nie ma jednego konkretnego kryterium podziału innowacji. Często dzieje się tak, że ta sama innowacja może być przyporządkowana do różnych klasyfikacji. Literatura prezentująca wpływ innowacji technologicznych na przebieg procesów gospodarczych jest bardzo bogata. Można się doszukać wielu różnych mechanizmów uwzględniających wpływ postępu technicznego na ogólną poprawę sytuacji podmiotów gospodarczych, w tym kształtowanie się przewag konkurencyjnych i przeobrażenia struktur rynkowych.65
Równie obszernie omówione w literaturze są makroekonomiczne efekty innowacji technologicznych. Głównie w kontekście ich oddziaływania na wzrost gospodarczy, handel międzynarodowy, konwergencję ekonomiczną, jak również postępy procesów integracji międzynarodowej i globalizacji.66
Wiedza i innowacje są głównymi determinantami rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, która znalazła się obecnie w centrum zainteresowania ekonomistów. Wielopłaszczyznowość tego zagadnienia powoduje pojawianie się nowych dywagacji i rozważań na temat skutecznego budowania GOW. Do tej pory jednak nie znaleziono jednego uniwersalnego toku postępowania, gdyż cały ten proces zależy od wielu różnorodnych czynników, które dotyczą sfer polityki gospodarczej, społecznej
65 Zob. m. in. W. Popławski, 1995, Mechanizmy procesów innowacyjnych w rozwoju przemysłów wysokiej techniki, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń;
S. Gomułka, 1998, Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, Wydawnictwo CASE, Warszawa;
K. S. Swan, B. B. Allred, 2003, A product and process model of the technology-sourcingdecision, [w:] Journal of Product Innovation Management, Nr 20 (6);
M. E. Porter, 2006, Przewaga konkurencyjna, Helion, Gliwice; W. W. Lewis, 2004, Potęga wydajności, CeDeWu, Warszawa;
C. M. Christensen, M. E. Raynor, 2008, Innowacje – napęd wzrostu, EMKA, Warszawa.
66 Zob. m. in. P. Krugman, 1979, A Model of Innovation, Technology and the Word Distribution of Income, [w:] Journal of Political Economy, Vol. 87;
G. M. Grossman, E. Helpman, 1991, Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Press, Cambridge;
R. J. Barro, X. Sala-i-Martin, 1997, Technological Diffusion, Convergence and Growth, [w:] Journal of Economic Growth, Vol. 1;
J. Misala, 2001, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa;
i kulturowej. Analizując gospodarkę opartą na wiedzy w Polsce można wyznaczyć kilka czynników, napędzających jej rozwój. Do najważniejszych z nich należą:
- skonstruowanie kompleksowej, długookresowej strategii rozwoju społeczno-gospodarczego, w której wiedza i innowacje powinny być traktowane, jako zagadnienia priorytetowe,
- zagwarantowanie stabilnego otoczenia makroekonomicznego sprzyjającemu przedsiębiorczości,
- sprawny system finansowania działalności sektora B+R, opierający się na nakładach z budżetu państwa, ale także na środkach prywatnych lub kapitale rynku wysokiego ryzyka (venture capital),
- nawiązywanie trwałych relacji między podmiotami sektora B+R a podmiotami gospodarczymi, polegających na przepływie kadr, czy też tworzeniu się klastrów technologicznych,
- chęć podnoszenia konkurencyjności wśród społeczności biznesowej poprzez promowanie kreatywnych działań dotyczących zarządzania i funkcjonowania przedsiębiorstwa,
- podnoszenie umiejętności poprzez efektowny system edukacyjny.
Chęć kompleksowego omówienia gospodarki opartej na wiedzy powoduje konieczność analiz regionalnych, ponieważ to właśnie na tym poziomie następuje propagowanie i rozwój GOW. Kompleksowe badania regionalne dotyczące gospodarki opartej na wiedzy są bardzo obszernym i skomplikowanym procesem. Nie ma jednego algorytmu, który pasowałby do wyjaśnienia zmian zachodzących na wszystkich obszarach. Jest to spowodowane wielką różnorodnością poszczególnych terytoriów. Każdy region posiada swoje cechy charakterystyczne, które należy dokładnie uwzględnić. Pewne jest to, że determinantami napędzającymi budowanie regionalnych gospodarek opartych na wiedzy są biznes, nauka i władza samorządowa. To właśnie dobre funkcjonowanie tych trzech sektorów gwarantuje szybki rozwój społeczno-gospodarczy. Przedsiębiorcy powinni wykazywać nastawienie proinnowacyjne i chęć nawiązywania współpracy z jednostkami badawczymi. Z drugiej zaś strony sektor B+R powinien bardziej dostosowywać swoją działalność do potrzeb rynku. Natomiast władza za kluczowe powinna uznawać zagadnienia dotyczące wiedzy i innowacji.
Gospodarka oparta na wiedzy może efektywnie rozwijać się w regionach, posiadających wysoki kapitał społeczny. Wykwalifikowana kadra pracownicza
jest niezbędna do realizowania kreatywnych przedsięwzięć. Dlatego tak ważne są edukacja i kształcenie, których nie można traktować tylko jako procesów przekazywania informacji. Podnoszenie kwalifikacji powinno opierać się również na oddziaływaniu na siebie jednostek uczących się oraz ich umiędzynarodowienie. Niezwykle ważne jest również zapewnienie pracownikom tożsamości z firmą. Obecnie można spotkać się z różnymi poziomami tejże tożsamości. Przyjmuje się, że pracownik może identyfikować się z konkretną grupą roboczą, a nie z całą organizacją. Wpływa na to system motywacyjny i zasady nadzoru – szukany jest tzw. ekonomiczny kompromis interakcji. Możliwe jest przekazanie pracownikom części zarządzania przy odpowiednio ustalonym systemie kar i wynagrodzeń. Jednak tego typu podejście niesie za sobą pewne ryzyko. Osoby notorycznie monitorowane są mniej skłonne do identyfikowania się z firmą i jej celami. Ponadto będą pojawiały się wyższe wymagania dotyczące płac. Z drugiej jednak strony, jeżeli monitorowanie takich pracowników zostanie zaniechane lub znacznie ograniczone może pojawić się nierzetelność w wykonywaniu zadań. Pracownik, który identyfikuje się z firmą wymaga mniej motywacyjnego wynagrodzenia przy dobrze wykonywanej pracy. Dlatego tak ważne jest inwestowanie w tożsamość pracownika.67
Niestety nawet, gdy dany region jest zasobny w znaczący kapitał społeczny, często dochodzi do jego marnotrawienia lub niepełnego wykorzystania. Dzieje się to zazwyczaj na obszarach uboższych, gdyż nie jest wygenerowana przestrzeń, na której można byłoby wykorzystać ten potencjał. Dochodzi wtedy do procesów migracyjnych i w konsekwencji zwiększania się dysproporcji rozwojowych między poszczególnymi obszarami. Zwalczanie tych różnic staje się kluczowym problemem w dzisiejszej ekonomii. To właśnie wiedzę uważa się za czynnik, który może pomóc w rozwiązaniu tej kwestii. Jeżeli dany obszar nie jest bogaty w jakiś surowiec to musi go sprowadzić, co generuje koszty i stawia go w gorszej pozycji startowej. Wiedza natomiast jest wszechobecna i dostęp ma do niej każdy. Trzeba tylko chcieć ją wykreować lub zdobyć oraz potrafić efektywnie ją wykorzystać.
67 G. A. Akerlof, R. E. Kranton, 2005, Identity and the Economics of Organizations [w:] Journal of Economic Perspectives, Vol. 19, Nr 1, Winter 2005: 9–32, s. 22.
ROZDZIAŁ 2
Mierniki gospodarki opartej na wiedzy
2.1. Wprowadzenie
Pomiar gospodarki opartej na wiedzy jest niezwykle złożony.68 Jest to związane z wieloaspektowością GOW, a w konsekwencji brakiem spójności definicyjnej tego terminu. Kolejną przeszkodą jest ograniczony dostęp do danych, których należy zgromadzić bardzo wiele oraz trudność ich porównywania, gdyż dla różnych jednostek terytorialnych (państwo, region, itd.) ta sama zmienna może mieć różne kryteria wyliczeń.
Organizacja Banku Światowego proponuje w tej dziedzinie metodologię KAM (Knowledge Assessment Methodology), składającą się z dwóch kluczowych wskaźników: - wiedzy (Knowledge Index – KI) oraz
- gospodarki opartej na wiedzy (Knowledge Economy Index - KEI). Konstrukcja tych indeksów opiera się na czterech filarach GOW:
- systemie bodźców ekonomicznych (The Economic Incentive and Institutional Regime),
- sprawnym systemie innowacyjnym (The Innovation System),
- edukacji i jakości zasobów ludzkich (Education and Human Resources),
- nowoczesnej infrastrukturze informacyjnej (ICT – Information and Communication Technology).
68 Za prekursora pomiaru gospodarki opartej na wiedzy można uznać ekonomistę urodzonego w Austrii Fritza Machlupa, który jako pierwszy w swoich analizach na temat gospodarki amerykańskiej uwzględnił sektor wiedzy (zob. F. Machlup, 1962, The Production and Distribution of Knowledge in the United States, Princeton University Press, Princeton). W późniejszych latach zagadnieniem tym zajmowali w swoich materiałach: Dale Neff (zob. D. Neef (red.), 1998, The Knowledge Economy, Butterworth-Heinemann, Boston, Oxford, Johannesburg, Melbourne, New Delhi, Singapore), Carl Dahlman i Thomas Anderrson (zob. C. J. Dahlman (red.), T. Andersson (red.), 2000, Korea and the Knowledge–Based economy. Information society, OECD, Word Bank Institute, London), Keith Smith (zob. K. Smith, 2002, What is the ‘Knowledge Economy’? Knowledge Intensity and Distributed Knowledge Bases, Discussion Paper, series 2002-6, The United Nations University, INTECH, Maastricht), a wśród polskich autorów m. in. Władysław Welfe (zob. W. Welfe (red.), 2007, Gospodarka oparta na wiedzy, PWE, Warszawa).
Każda jednostka terytorialna posiada charakterystyczne cechy, dlatego w różnych krajach różne jest znaczenie poszczególnych filarów dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Metodologia KAM w swojej konstrukcji jest bardzo przejrzysta, gdyż pozwala na rozłączną analizę poszczególnych filarów. Dzięki temu można w łatwy sposób dostrzec, który kraj w danej dziedzinie ma zaległości do nadrobienia, a w której jego rozwój przebiega prawidłowo. Z kolei, indeksy wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy odnoszą się do analizy ogólnej, prezentując porównanie całościowe.
Inną metodą badawczą, dotyczącą gospodarek opartych na wiedzy, a konkretnie odnoszącą się do dziedziny innowacji, jest tablica wyników badań Unii i innowacji (Innovation Union Scoreboard).69 Zestawienie to, przygotowywane przez Komisję Europejską, prezentuje wzrost innowacyjności Unii Europejskiej, ale także pogłębianie się dysproporcji rozwojowych między państwami w zakresie GOW. Opiera się na ocenie osiągnięć oraz wskazuje słabe i mocne strony poszczególnych gospodarek państw członkowskich. Cała analiza tego systemu skupia się na 3 głównych grupach, do których przypisano 8 wymiarów, składających się z 25 różnych wskaźników innowacyjności. Trzy główne grupy to:
1. Czynniki dające możliwości (Enablers) – obejmują 3 wymiary innowacji, tj. zasoby ludzkie (Human resources), otwarte, doskonałe i atrakcyjne systemy badań (Open, excellent and attractive research systems) oraz finansowanie i wsparcie (Finance and support).
2. Aktywność przedsiębiorstw (Firms activities) – obejmują 3 wymiary, tj. inwestycje przedsiębiorstw (Firm investments), powiązania i przedsiębiorczość (Linkages & entrepreneurship) oraz aktywa intelektualne (Intellectual assets).
3. Wyniki (Outputs) – obejmują 2 wymiary, tj. innowatorzy (Innovators) oraz skutki ekonomiczne (Economic effects).
W tablicy wyników badań Unii i innowacji państwa UE zostały sklasyfikowane w czterech grupach w oparciu o średnią wyników. Wskazane zostały również porównania do innych światowych gospodarek.
69 Przed rokiem 2011 zestawienie było prezentowane pod nazwą europejskiej tablicy wyników w zakresie innowacji (European Innovation Scoreboard).