Wiedza jest zagadnieniem bardzo zróżnicowanym, dlatego też jej szacowanie jest trudne w realizacji.70 Można wymienić wiele problemów związanych z tą kwestią. Jednak, aby wyjaśnić te trudności należy zdiagnozować wieloaspektowość tego terminu. Przede wszystkim, wiedzę należy traktować jak każde inne dobro materialne. Jednak wiedza posiada trzy charakterystyczne własności, które odróżniają ją od tradycyjnych produktów i jednocześnie utrudniają jej pomiar:
1. Wiedza jest nierozłączna – nie można oddzielić jej od dawcy, który ją wcześniej wygenerował, nawet wtedy, gdy jest już oddana i użytkowana przez biorcę.
2. Jednakowa wiedza się nie sumuje – dodatkowa jednostka tej samej wiedzy nie stanowi wartości dodanej dla podmiotu, który tę wiedzę posiada; dodatkową wartością jest jedynie nowa wiedza.
3. Nieznana jest wartość wiedzy, dopóki nie zostanie ona nabyta i zastosowana w praktyce (nie da się oszacować wartości wiedzy ukrytej).71
Ponadto należy zwrócić uwagę, że następuje ciągła zmiana i zacieranie się granic między jednostkami produkcyjnymi, np. dostawcy współpracują z wytwórcami, konkurencja wprowadza swoje produkty na nowe rynki, itd. Powoduje to trudności w określeniu, kto kreuje wiedze lub w jakim stopniu się do tego przyczynia.72
Kłopotliwą cechą wiedzy są jej ciągle zmieniające się, w wielu przypadkach niemożliwe do przewidzenia, efekty zewnętrzne (niezależnie czy są one pozytywne, czy negatywne), powstające w wyniku dyfuzji innowacji (spillover effects). Dlatego też istnieje konieczność rozróżnienia, tzw. metainwestycji od bieżących wydatków w podmiotach gospodarczych. Niektóre inwestycje w przedsiębiorstwach należy utożsamiać właśnie z metainwestycjami, gdyż są one platformą inwestycji, poprzez umożliwienie wszystkim pracownikom efektywnej pracy. To wiedza daje możliwość danej firmie rozszerzenia swojej działalności, o takie dziedziny, których do tej pory nie poznano lub nie zastosowano, np. zwiększenie asortymentu dóbr, korzystanie
70 Definicja wiedzy i jej charakterystyka została szerzej opisana w rozdziale 1.
71 A. P. Carter, 1998, Measuring the Performance of a Knowledge-Based Economy, [w:] D. Neef (red.), G. A. Siesfeld (red.), J. Cefola (red.), The Economic Impact of Knowledge, Butterworth-Heinemann, Boston, Oxford, Johannesburg, Melbourne, New Delhi, Singapore, s. 203.
z nowych technik produkcji, itp. Niestety często dzieje się tak, że księgowość danej firmy nie odróżnia metainwestycji od wydatków bieżących.73
Kolejnym aspektem wiedzy jest jej czas życia. Dla różnej wiedzy ma on różną długość. Najczęściej jednak okazuje się, że jest krótki, a przez to wiedza dość szybko staje się nieprzydatna i przestarzała. Wskazanie konkretnego momentu, w którym to następuje również jest bardzo trudne. W związku z tym każdy przedsiębiorca powinien mieć świadomość, że niektóre inwestycje w wiedzę mogą nie przynieść oczekiwanych zysków.74
Bardzo dokładnie niedogodności pomiaru wiedzy opisuje S. Galata, który segreguje je w trzech grupach. Pierwsza z nich odnosi się do braku możliwości wyceny niektórych zasobów wiedzy i dotyczy takich kwestii jak:
- brak możliwości precyzyjnego określenia różnic między wartością rynkową przedsiębiorstwa a jego wartością księgową; najczęściej wiedza stanowi wartość ukrytą, która nie jest uwzględniana, jako jeden z aktywów firmy,
- niekompletne rozpoznanie wiedzy lub brak jakiegokolwiek rozpoznania, co stwarza trudności w jej opisywaniu, a w konsekwencji szacowaniu jej wartości,
- brak sprawnych systemów monitorowania wiedzy, które umożliwiałyby obserwacje zmian zachodzących w procesach zarządzania wiedzą.
Druga grupa niedogodności dotyczy nieodpowiedniego ustalenia przedmiotu pomiarów wiedzy:
- niektóre pomiary są konstruowane na podstawie wskaźników finansowych, odnoszących się do sytuacji, w jakiej przedsiębiorstwo znajduje się w danym czasie; nieuwzględnione są jednak żadne zależności przyczynowo-skutkowe, a przecież samo posiadanie wiedzy wcale nie musi być skorelowane z pozycją danego podmiotu gospodarczego,
- najczęściej wykorzystywanymi wskaźnikami są te wewnętrze, co stwarza znaczną trudność w porównywaniu różnych podmiotów; ten sam wskaźnik w różnych podmiotach może być liczony w inny sposób,
- przeważnie oceniane są umiejętności tylko konkretnych jednostek, a nie wartości wiedzy zbiorowej,
73 A. P. Carter, 1998, Measuring the Performance…, s. 193. 74 Tamże, s. 203.
- pomiar często odnosi się tylko do poniesionych nakładów, a nie efektów (przykładowo uwzględnia się wielkość wydatków na kształcenie kadr, ale nie są już analizowane korzyści wynikające z przeprowadzonych szkoleń).
Trzecia grupa niedogodności pomiaru poziomu wiedzy dotyczy doboru nieodpowiednich miar na potrzeby tych analiz:
- w pomiarach wartości aktywów materialnych i niematerialnych wykorzystuje się głównie metody ilościowe (metody jakościowe często są pomijane lub uwzględniane tylko w niewielkim stopniu),
- pomiar wiedzy odnosi się do cech charakterystycznych danego podmiotu, w związku z tym następują trudności porównawcze,
- często prowadzi się pomiary bez uzasadnionej potrzeby (mierzy się to, co jest łatwo obliczyć, uwzględnia się zmienne nieinterpretowalne, nie zastanawia się nad trafnością pomiaru).75
OECD z kolei wyodrębnia cztery główne powody, dla których wskaźniki wiedzy nie mogą być traktowane, jako tradycyjne wskaźniki gospodarcze:
- nie ma ustalonego schematu, według którego można by przełożyć wkład w generowanie wiedzy na uzyskaną wiedzę,
- wkład w generowanie wiedzy jest trudny do określenia, gdyż nie istnieją rachunki wiedzy, analogiczne do tradycyjnych rachunków narodowych,
- wiedzy brakuje uporządkowanego systemu cen, który byłby podstawą do sumowania jej niepowtarzalnych cząstek,
- generowanie wiedzy nie staje się zawsze dodatkiem netto do jej pokładów, a starzenie się jednostek wiedzy nie jest w żaden sposób uwzględniane.76
Opisana wyżej wieloaspektowość wiedzy powoduje trudności w określeniu jej wpływu na gospodarkę. Ponadto wiedza stanowi nie tylko odrębny czynnik produkcji, ale jest także zawarta w pozostałych czynnikach (zasobach, pracy i kapitale). Brak konkretnych, czystych pojęciowo kategorii dotyczących gospodarki opartej na wiedzy powoduje komplikacje we wskazaniu jednej konkretnej metodologii, służącej do jej szacowania. Mimo to istnieją badania zajmujące się mierzeniem GOW, jednak każde z nich inaczej podchodzi do tego zagadnienia.
75 S. Galata, 2004, Strategiczna zarządzanie organizacjami, Difin, Warszawa, s. 64-66.
76 K. Piech, 2009, Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli państwa, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa, s. 284.