Pojęcie efektywności

Ocena efektywności jest klasycznym problemem, którym ekonomia zajmowała się już od czasów Hezjoda w VIII wieku p.n.e.. Tradycyjne ujęcie polegało na analizie relacji efektów do nakładów, którą mierzono w kategoriach

produkcyjności lub kosztów101. Współcześnie zakres pojęcia efektywności uległ

rozszerzeniu i wyróżnia się wiele rodzajów efektywności. Ocena efektywności może być dokonywana na różnych poziomach i zakresach agregacji, w różnych wymiarach i odniesieniach. Poziomy oznaczają kolejno kontekst procesu, organizacji, branży jak i całej gospodarki. Dodatkowo ekonomia zmiany

technologicznej wprowadza statyczny i dynamiczny wymiar efektywności¹⁰².

Z kolei poprzez rodzaj odniesienia określa się badaną efektywność jako względną lub bezwzględną. W efektywności względnej punktem odniesienia są inne porównywalne jednostki konkurencyjne, a efektywność bezwzględna mierzy, na ile efekty działania przyczyniają się do realizacji głównego celu danej jednostki.

Należy zauważyć, że w odniesieniu do czasu efektywność rozpatrywana

w krótkim i długim okresie staje się wzajemnie sprzeczna103

. Jak pisze Wrzosek istnieją dwa podejścia w zwiększaniu efektywności, to jest poprzez zmniejszanie nakładów, tzw. orientacja na nakłady, lub poprzez zwiększanie efektów, tzw. orientacja na efekty. Oba kierunki działania różnią się między sobą zarówno

sposobem zwiększania efektywności, jak i konsekwencjami

dla przedsiębiorstwa¹⁰⁴. W przypadku orientacji na nakłady przedsiębiorstwo dąży do redukcji ponoszonych kosztów. Ograniczając wydatki przedsiębiorstwo

100 Tamże, s. 98

101

Colander D.C., Landreth H., (1998), Historia myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa, s. 58

102 Coombs R., Saviotti P., Walsh V., (1987), Economics and Technological Change, Rowman & Littlefield Publishers, New Jersey., s. 15

103 Grandori A., (2002), Organization…, s.13-14.

104

34

zapewnia sobie możliwości poprawy rentowności, ale może to być efekt przejściowy. Zwiększanie efektywności oparte na usprawnianiu i upraszczaniu wewnętrznych procesów, jeśli nie jest podporządkowane długookresowej strategii rozwojowej, nie będzie sprzyjało zwiększania efektów w dłuższym okresie i może być zagrożeniem dla dotychczasowych efektów. Dlatego orientacja na nakłady oraz towarzyszące jej procesy dominują zazwyczaj w tych przedsiębiorstwach, które nie mają w pełni wykształconej rynkowej orientacji działania i długookresowej strategii oraz kierują się dążeniem

do maksymalizowania krótkookresowych korzyści105

. Natomiast orientacja na efekty zakłada zwiększanie efektywności poprzez wzrost nakładów. Rozwijające się przedsiębiorstwo poświęca bieżącą efektywność na rzecz jej wzrostu w przyszłości. Cele organizacji są wtedy dostosowywane do zmieniających się potrzeb, a wydatki traktowane są jako czynnik tworzenia

oraz zwiększania przez przedsiębiorstwo efektów działania na rynku106. Niemniej

zmiana celów pociąga za sobą dodatkowe koszty i obniżenie bieżącej

efektywności wykorzystania zasobów107.

W literaturze światowej dobrze znany jest problem braku jednoznaczności w definiowaniu i ocenie efektywności organizacji. Na brak powszechnie akceptowanego pojęcia i modelu oceny efektywności wskazywało wielu

badaczy¹⁰⁸. Podobna sytuacja występuje w źródłach polskich¹⁰⁹. Gorynia

tłumaczy, że pojęcie efektywności jest "różnie interpretowane przez poszczególne dyscypliny, a nawet w ramach dyscyplin"110

. W

Tabeli 4

przedstawiono, w jaki sposób posługują się nim ekonomia, prakseologia oraz nauki o zarządzaniu. 105 Tamże..., s. 22 106 Tamże, s. 22 107 Simon H., (2007), Podejmowanie..., s. 174-175 108

Cameron K.S., (1986), Effectiveness As Paradox: Consensus and Conflict in Conceptions of Organizational Effectiveness, Management Science, Vol. 32, No. 5, Organization Design, pp. 539-553

109 Szymańska E., (2010), Efektywność przedsiębiorstw - definiowanie i pomiar, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, T. 97, z. 2

110

35

Tabela 4. Pojęcie efektywności w różnych dyscyplinach

dyscyplina interpretacja pojęcia

ekonomia - większość operacyjnych miar efektywności stosowanych to miary wydajności, przedstawiające relacje osiągniętych wyników do poniesionych nakładów oraz miary rentowności obrazujące relacje wyniku finansowego do kosztów.

prakseologia - szeroki aparat pojęciowy dotyczący zagadnień efektywności, obejmujący takie kategorie, jak: sprawność, efektywność, oszczędność, wydajność, korzystność, ekonomiczność. Sprawność w znaczeniu przyjmowanym w prakseologii obejmuje jednocześnie: skuteczność, korzystność i ekonomiczność. Skuteczność oznacza zgodność wysiłku z celem. Korzystność jest to cecha działania oceniana ze względu na przewagę nabytków nad ubytkami. Ekonomiczność nazywana także gospodarnością, to stosunek między nabytkami a ubytkami. Efektywność w prakseologii jest to dodatnia cecha działań dających jakiś oceniany pozytywnie wysiłek bez względu na to czy był on zamierzony, czy nie zamierzony. Oszczędność jest to ocena porównująca dwa działania o znanej ekonomiczności, pod względem ubytków. Natomiast wydajność jest to ocena porównująca przynajmniej dwa działania, o znanej ekonomiczności, pod względem nabytków

teoria organizacji i zarządzania

- w podejściu celowościowym miarą efektywności jest stopień osiągnięcia założonych celów,

- w podejściu systemowym podstawowym kryterium efektywności jest przetrwanie systemu,

- efektywność wewnętrznych procesów mierzy się wydajnym wykorzystaniem posiadanych zasobów i harmonią w wewnętrznym funkcjonowaniu,

- za miarę efektywności organizacji uważa się również stopień zaspokojenia oczekiwań wewnętrznych i zewnętrznych "klienteli" zainteresowanych jej funkcjonowaniem - właścicieli, pracowników, klientów itp.

- w koncepcji "konkurujących wartości" przyznaje się, że organizacje różnią się co do znaczenia, jakie mają dla nich klientele zewnętrzne i wewnętrzne oraz co do znaczenia wewnętrznych i zewnętrznych domen działalności. W związku z tym można wyróżnić cztery modele efektywności, kładące odpowiednio nacisk na: rozwój osobowości i doskonalenie stosunków międzyludzkich, wzrost i pozyskiwanie zasobów z otoczenia, stabilność i wewnętrzną równowagę, wydajność i zysk.

Źródło: Gorynia M., (1995), Teoria i polityka regulacji mezosystemów gospodarczych a transformacja postsocjalistycznej gospodarki polskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Zeszyty Naukowe seria II Prace habilitacyjne, Zeszyt 141, Poznań, s.67.

36

Rysunek 1. Efektywność organizacyjna i sprawność przedsiębiorstwa

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Venkatraman N., Ramanujam V., Measurement of Business Performance in Strategy Research: A Comparison of Approaches, The Academy of Management Review, Vol. 11, No. 4, (Oct., 1986), pp. 801-814

Venkatraman zwraca uwagę na potrzebę odróżnienia pojęcia sprawności (business performance) od efektywności organizacyjnej (organizational

effectiveness)¹¹¹. Jego zdaniem pojęcie organizational effectiveness zajmuje pozycję nadrzędną wobec sprawności przedsiębiorstwa (business performance) i jego sprawności finansowej (financial performance). Na Rysunku 1 przedstawiono relację obszarów koncepcyjnych powyższych pojęć. Najwęższym pojęciem jest sprawność finansowa, której pomiar związany jest z użyciem prostych wskaźników finansowych, które z założenia mają określać stopień realizacji celów finansowych firmy. Do typowych wskaźników z tego zakresu należą zmiana przychodów ze sprzedaży i rentowność określana przez ROI, czy ROE. Pojęciem szerszym jest sprawność przedsiębiorstwa. W tym przypadku do pomiaru należy dołączyć wskaźniki operacyjne, to jest niefinansowe jak np. udział na rynku, wprowadzenie nowych produktów i mierniki efektywności technologicznej. Natomiast pomiar samej efektywności organizacyjnej

111

37

(organizational effectiveness) będzie wynikał z przyjętej koncepcji teoretycznej pojęcia. W literaturze polskiej takie podejście do efektywności organizacyjnej, która jest nadrzędna wobec efektywności finansowej i ekonomicznej, stosuje m.in. Kulawik¹¹² i Szymańska (2010).