Pojęcie i istota zagrożeń ekologicznych

Przez zagrożenie ekologiczne należy rozumieć takie zmiany w środowisku naturalnym spowodowane jego fizycznymi, chemicznymi bądź

biologiczny-mi właściwościabiologiczny-mi oraz działalnością człowieka, które mogą prowadzić do za-hamowania rozwoju społeczno-gospodarczego, a nawet zagrozić przetrwaniu cywilizacji ludzkiej jako całości.

W powyższej definicji wyodrębnić można trzy następujące elementy: po pierwsze, zmianę stanu środowiska naturalnego; po drugie, siłę sprawczą tych zmian, tj. działanie sił natury oraz aktywność ludzką (por. rys. 1), przy czym często podkreśla się, że przekształcenie środowiska naturalnego przez czło-wieka odbywa się w bardzo szybkim tempie w porównaniu z przebiegiem procesów naturalnych [Mazur 2000, s. 14]. Wreszcie po trzecie, punkt odnie-sienia, czyli wartości społeczne takie, jak np. rozwój.

Rysunek 1. Zmiany środowiska i problemy ekologiczne

Potrzeby ludzkie

Działalność ludzka

Oddziaływanie na środowisko naturalne

Zmiany środowiska naturalnego

Problemy ekologiczne Źródło: opracowanie własne.

Do istotnych cech zagrożeń ekologicznych zaliczamy:

• antropogeniczny charakter. Oznacza to, że zagrożenia ekologiczne są po-niekąd skutkiem ubocznym działalności człowieka, wyjątek stanowi świa-dome stosowanie technik modyfikacji środowiska,

• różnorodność, złożoność oraz zróżnicowany zasięg przestrzenny,

• dynamizm i podleganie ewolucji. Oznacza to ciągły rozwój zagrożeń, po-jawienie się obok „tradycyjnych” takich, jak np. zanieczyszczenie wód, nowych, związanych np. polami elektromagnetycznymi (radiacja niejoni-zująca, mikrofale),

• wprowadzenie do stosunków społecznych nowego rodzaju zależności przy-czynowo-skutkowych, których cechą jest tzw. efekt skutków odłożonych w czasie. Oznacza to brak pewności, że znamy wszystkie objawy

zidenty-fikowanych już zagrożeń ekologicznych, które do stosunków społecznych wprowadzają możliwość zmian nagłych, zaskakujących społeczność mię-dzynarodową;

• współzależność poszczególnych zagrożeń ekologicznych. Oznacza to, że zagrożenia ekologiczne są ze sobą powiązane, wzajemnie warunkują swo-je funkcjonowanie i wymagają zintegrowanych rozwiązań [Pietraś 2000, s. 63].

Najogólniej można wyróżnić dwie podstawowe grupy zagadnień, w któ-rych kwestia współzależności ekologicznej o zasięgu międzynarodowym ry-suje się najwyraźniej. Są to zagrożenia globalne i użytkowanie dóbr wspól-nych o charakterze globalnym oraz zanieczyszczenia transgraniczne. Oprócz zagrożeń globalnych istnieje wiele zagrożeń środowiska, które powstając w jednym kraju, stwarzają także zagrożenie w innych. Do zagrożeń trans-granicznych należą: zanieczyszczenia wspólnie użytkowanych wód czy akwe-nów morskich, zanieczyszczenia powietrza, w tym głównie związkami siarki i azotu [Czaja 2004, s. 11–12].

Obecnie zmiany w środowisku naturalnym wykraczają poza granice jed-nego państwa; stając się trwałym elementem życia innych krajów oraz spo-łeczności międzynarodowej jako całości. Umiędzynarodowienie zagrożeń ekologicznych dokonuje się przez powietrze, wody i zachowania społeczne. Wynika z jedności środowiska naturalnego, które ma charakter organiczny i tworzy swoisty system naczyń połączonych, a także obiektywnych prawid-łowości współczesnych stosunków międzynarodowych, mianowicie interna-cjonalizacji różnych dziedzin życia społecznego oraz postępującej współza-leżności państw.

Do zagrożeń ekologicznych można zaliczyć:

• problemy w skali globalnej, mające lokalne i globalne konsekwencje eko-logiczne dla podstawowego kapitału naturalnego (globalne zmiany klima-tyczne i niszczenie warstwy ozonowej),

• problemy w skali lokalnej, mające ze względu na powszechność zjawiska znaczenie zarówno lokalne, jak i globalne dla podstawowego kapitału na-turalnego (zanieczyszczenie słodkiej wody, mórz i oceanów, degradacja powierzchni ziemi, deforestacja),

• problemy lokalne, mające znaczenie dla pozostałego kapitału naturalne-go, ograniczające dostęp do określonych zasobów naturalnych (nadmierna eksploatacja złóż surowców),

• problemy lokalne, mające lokalną skalę oddziaływania, ale powszechnie występujące na całej kuli ziemskiej (gromadzenie odpadów, ograniczanie bioróżnorodności) [Czaja 2004, s. 11–12].

Skutki większości spośród wyżej wymienionych zjawisk zagrażają nie tyl-ko poszczególnym społecznościom i państwom, ale także społeczności mię-dzynarodowej jako całości.

W literaturze przedmiotu wyróżnia się również następujące rodzaje zagro-żeń wprowadzonych przez pojęcie bezpieczeństwa ekologicznego:

• zagrożenia ze strony środowiska naturalnego dla społeczności ludzkiej, które nie zostały wywołane działalnością człowieka (np. trzęsienia ziemi, erupcje wulkanów),

• zagrożenia ze strony działalności człowieka dla ekosystemów, gdy wywo-łane nią zmiany mogą stać się zagrożeniem dla cywilizacji (np. emisja ga-zów cieplarnianych),

• zagrożenia ze strony działalności człowieka dla ekosystemów, gdy wywo-łane nią zmiany nie stanowią zagrożenia dla cywilizacji (np. eliminacja groźnych bakterii i wirusów) [Pawlikowska 2004, s. 65].

Według innego podziału wyodrębnia się:

• lokalne problemy ekologiczne, które dotyczą określonego obszaru we-wnątrz państwa, np. zanieczyszczenie powietrza spowodowane natęże-niem ruchu,

• regionalne problemy ekologiczne o charakterze transgranicznym, np. za-nieczyszczenie rzeki chemikaliami,

• globalne problemy ekologiczne, np. zmiany klimatu, deficyt wody pitnej. Te problemy ekologiczne nie są od siebie odizolowane; lokalne i regio-nalne problemy mogą stać się globalnymi, przykładowo karczowanie lasów tropikalnych, będące początkowo problemem lokalnym, a obecnie należy do podstawowych problemów globalnych [Kaazke 2008, s. 3].

Powyższe zestawienia nie wyczerpują problemu złożoności i różnorodno-ści zagrożeń ekologicznych. W wielu przypadkach osiągnęły one taki poziom, że zaczęły zagrażać równowadze środowiska i możliwościom wypełniania przez nie funkcji niezbędnych zarówno dla istnienia, jak i możliwości prowa-dzenia działalności gospodarczej. Niektóre z wielu zagrożeń, jakie działalność gospodarcza człowieka stwarza dla środowiska są obecnie zagrożeniami o cha-rakterze globalnym [Budnikowski 1998, s. 15].

Poniżej krótko zostaną omówione wybrane zagrożenia ekologiczne, takie, jak: globalne zmiany klimatu, dziura ozonowa, zanieczyszczenie wód, degra-dacja gleby i pustynnienie powierzchni Ziemi, deforestacja i ograniczanie bioróżnorodności.

Termin „zmiany klimatu” używany jest w kontekście globalnego ocie-plenia i wzrostu temperatury na powierzchni Ziemi. Przyczyny zmian klima-tu mają wielorakie podłoże i można je podzielić na:

1) przyczyny natury kosmicznej, zmieniające strumień energii słonecznej dopływającej do Ziemi – wywołane ewolucyjnymi zmianami Słońca i rota-cjami naszej galaktyki, a także zmianami aktywności Słońca,

2) przyczyny natury ziemskiej, obejmujące dryf kontynentów i wędrówkę biegunów, zmiany kształtu orbity Ziemi, zmiany nachylenia ekliptyki, precesję – cofanie się punktu równonocy i nutację osi ziemskiej oraz zmia-nę składu chemicznego atmosfery,

3) przyczyny antropogeniczne, obejmujące przekształcenia powierzchni zie-mi i oddziaływanie na skład chezie-miczny atmosfery [Burchard-Dziubińska 2006, s. 189].

W gronie specjalistów brakuje jednomyślności w ocenie globalnego ocie-plenia. Niektórzy naukowcy jako przyczynę zmiany klimatu wskazują tzw. efekt cieplarniany, powodowany emisją gazów cieplarnianych. Obejmują one gazowe składniki atmosfery, zarówno naturalne, jak i antropogeniczne, które pochłaniają i reemitują promieniowanie podczerwone. Udziały poszczegól-nych gazów w globalnym ociepleniu w przybliżeniu wynoszą: CO₂ – 53%, metan – 15,5%, ozon troposferyczny – 11%, podtlenek azotu – 5%, pozostałe gazy – 15,5%. Łączna koncentracja gazów cieplarnianych wynosi obecnie ok. 430 ppm ekwiwalentu CO₂. Przy czym koncentracja CO₂ w atmosferze wzrosła od 1795 do 2005 roku z poziomu ok. 280 ppm do 379 ppm. Do roku 2100 w za-leżności od wielkości emisji, koncentracja CO₂ może wzrosnąć o 20–224 ppm. W zależności od scenariusza (wielkości emisji i wrażliwości klimatu) pro-gnozy przewidują do 2100 roku wzrost temperatury o 1,8–4,0 stopni C w sto-sunku do ostatniego dwudziestolecia XX wieku. Gdyby natychmiast zatrzy-mać wzrost koncentracji gazów cieplarnianych to i tak temperatura wzrosłaby o 2–6 stopni C do 2400 roku.

Globalne ocieplenie oznacza bardzo różnorodne konsekwencje klimatycz-ne i pozaklimatyczklimatycz-ne: zmiany cyklu hydrologiczklimatycz-nego i cyrkulacji atmosfe-rycznej, zmiany poziomu mórz i oceanów, zagrożenia gatunków i systemów ekologicznych, zmiany w produkcji żywności, zdrowotne, skutki społeczne i ekonomiczne.

Szacunki strat związanych z globalnym ociepleniem są rozbieżne. Wyni-ka to z wielości oddziaływań zmian klimatu na gospodarkę i społeczeństwo oraz zróżnicowania prognoz klimatycznych, w oparciu o które dokonuje się szacunków. Dla przykładu w czwartym Raporcie Międzynarodowego Zespo-łu ds. Zmian Klimatu (IPCC) opublikowanym w 2007 roku oszacowano, że wzrost temperatury o 4 stopni Celsjusza spowoduje straty w wysokości 1–5% światowego PKB [Dobrzański 2009, s. 104; zob. Wiąckowski, Wiąckowska 1998, s. 65–106].

Dziura ozonowa to występujące od końca lat 70. XX w. zjawisko

se-zonowego (wiosennego na półkuli południowej) spadku całkowitej zawarto-ści ozonu w powietrzu atmosferycznym nad Antarktydą, zaznaczającego się głównie w warstwie 15–20 km. Ozon zanika na całym obszarze kuli ziem-skiej, z wyjątkiem strefy tropikalnej, jednak w różnym tempie i skali. Ocenia się, że ubytek 1% ozonu powoduje 2–3% wzrost natężenia promieniowania UVB [Pakulska 2000, s. 46–47]. Zwiększenie ilości nadfioletu docierającego do ziemi powoduje: konsekwencje bezpośrednie, takie jak skutki zdrowotne – szybsze starzenie się skóry, zwiększenie zachorowalności na różne choroby skóry, częste choroby narządu wzroku, osłabienie reakcji układu immunolo-gicznego; zmiany w świecie żywym i ograniczenie produkcji żywności, nisz-czenie wytworów człowieka; konsekwencje pośrednie związane ze wzrostem specyficznych zanieczyszczeń atmosfery i zmianą bilansu promieniowania [Dobrzański 2009, s. 112–113].

Zanieczyszczenie wód – degradacja jakości wód obejmuje zmiany ich

cech fizykochemicznych i biologicznych przez wprowadzenie do nich ogrom-nych ilości substancji organiczogrom-nych i nieorganiczogrom-nych, energii lub substancji promieniotwórczych. Uniemożliwia to wykorzystanie zasobów wodnych do różnych celów związanych z działalnością i egzystencją człowieka. Czynniki powodujące zanieczyszczenie wód można podzielić na naturalne (np. zasole-nie, zanieczyszczenie humusem) i sztuczne (antropogeniczne), czyli związa-ne z bytowaniem i działalnością człowieka (np. odpady lotzwiąza-ne, ciekłe i stałe, środki chemizacji rolnictwa) [zob. Dobrzański 2009, s. 164–169]. Zagroże-niem dla zasobów wodnych są także katastrofy, wypadki i inne wydarzenia nadzwyczajne, w trakcie których dochodzi do rozsypania lub rozlania sub-stancji toksycznych.

Antropogeniczna presja na litosferę prowadzi do narastania procesu

de-gradacji gleb. Szacuje się, że obecnie corocznie ubywa ok. 0,5–0,7%, czyli

5–7 mln ha powierzchni gleb. Powierzchnia gleb zdegradowanych na świecie wynosi prawie 2 mld ha, z tego najwięcej w Azji (ok. 750 mln ha) i Afryce (bli-sko 500 mln ha). W ujęciu globalnym najszerszy zasięg i natężenie degradacji gleb występuje w strefie międzyzwrotnikowej, w USA i Chinach. Degradacja gleb prowadzi do spadku plonów i utraty terenów uprawnych, zwiększenia ryzyka naturalnych katastrof i spadku różnorodności biologicznej.

Pustynnienie jest to proces degradacji ziemi (gleb, roślinności i

lokal-nych zasobów wodlokal-nych) na obszarach suchych i półsuchych, prowadzący do powstania warunków pustynnych. Pustynnienie jest procesem naturalnym w warunkach klimatu suchego i gorącego. Jednakże na znacznych obszarach głównym czynnikiem pustynnienia jest niewłaściwe wykorzystywanie i

użyt-kowanie ziemi. Spośród przyczyn antropogenicznego pustynnienia wymienia się: przeznaczanie obszarów leśnych pod uprawę, wypalanie roślinności na te-renach pod uprawę, nadmierny wypas bydła, zbyt intensywna uprawa ziemi, zwiększone wykorzystanie wód gruntownych, zwiększone zapotrzebowanie na opał oraz globalne ocieplenie. Od 1970 do 1990 roku spustynnieniu uległo 120 mln ha, tempo zwiększania się obszarów pustynnych w różnych częściach świata wynosi 0,1–10% rocznie [Dobrzański 2009, s. 136–138]. Szacuje się, że ponad 250 mln ludzi żyje obecnie na terenach objętych pustynnieniem, a problem ten zaczyna dotykać także tereny, które dotychczas były uważane za zasobne w wodę.

Deforestacja i ginięcie gatunków. Na ekosystemy leśne wpływa wiele

czynników decydujących o ich trwałości lub zagrożeniu, w tym także antro-pogeniczne: konwersja lasów na inne cele (np. pod uprawy, zabudowę), eks-ploatacja drewna i innych surowców leśnych, zanieczyszczenie środowiska (oddziałuje na lasy bezpośrednio lub pośrednio, np. przez zmiany klimatycz-ne), zmiany stosunków wodnych. Globalne wylesianie, a głównie konwersja lasów na pola uprawne, utrzymuje się na wysokim poziomie i wynosi ok. 13 mln ha/rok, co w latach 2001–2005 dało w sumie 37 mln. W latach 1990–2005 największe straty jako kontynent w areale leśnym poniosła Afryka (64 mln ha), tracąc 4 mln ha lasów netto rocznie [zob. Dobrzański 2009, s. 146–147]. Ubytek lasów, zwłaszcza tropikalnych, przyczynia się bowiem do narastania efektu cieplarnianego, gdyż zmniejszają się zdolności do pochłaniania dwu-tlenku węgla, który w konsekwencji uwalniany jest do atmosfery. Skutkiem ginięcia lasów, zwłaszcza tropikalnych, jest ograniczanie bioróżnorodności planety.

Należy pamiętać, iż każde spośród zagrożeń ekologicznych powoduje inne konsekwencje środowiskowe, społeczne i ekonomiczne, a więc wymaga innego sposobu rozwiązania.