Problem stabilizacji i integracji mniejszości w Kosowie po 1999 r

Do kluczowych zadań UNMIK w myśl Rezolucji 1244 należało ustanowie-nie autonomii i samorządu w Kosowie, z uwzględustanowie-nieustanowie-niem postanowień kon-ferencji w Rambouillet oraz zasad suwerenności i integralności terytorialnej FR Jugosławii. Mandat ONZ zakładał ponadto wypracowanie komplekso-wego podejścia do stabilizacji i rozwoju gospodarczego w regionie kryzysu. Struktura UNMIK obejmuje cztery filary, są nimi: 1) policja i wymiar spra-wiedliwości, 2) administracja cywilna, 3) demokratyzacja i budowa instytucji, 4) odbudowa i rozwój gospodarczy. Misja prowadzona była przy współpracy NATO, OBWE i UE.

Początkowo działalność administracji UNMIK polegała na udzielaniu pomocy humanitarnej i wsparciu odbudowy domów i infrastruktury. Proces stabilizacji Kosowa rozpoczęto od stworzenia lokalnych instytucji administra-cyjnych. Powołana została Wspólna Tymczasowa Struktura Administracyjna, składająca się z Tymczasowej Rady Administracyjnej (rodzaj rządu) i Kosow-skiej Rady Przejściowej (pełniącej funkcje doradcze, będącej rodzajem par-lamentu). Jesienią 2000 r. zostały przeprowadzone pierwsze wybory lokalne, zbojkotowane przez ludność serbską, natomiast na jesieni 2001 r. – odbyły się pierwsze wybory parlamentarne. Zwycięstwo w obu przypadkach odnio-sła Demokratyczna Liga Kosowa, pokonując Demokratyczną Partię Kosowa z byłym liderem UÇK Hashimem Thacim na czele i koalicję serbską Pov-ratak. Pierwszym prezydentem Kosowa został wybrany Rugova, a pierwszym premierem Bajram Rexhepi z DPK [zob. Balcer, Kaczmarski, Stanisławski 2008, 12:15; Nietsch 2007].

Wśród problemów, z jakimi borykał się UNMIK przy budowie tymczaso-wych struktur administracyjnych w Kosowie należy wymienić:

• kwestię rekrutacji kompetentnych pracowników. Przed wybuchem woj-ny stanowiska administracyjne obsadzone były przede wszystkim przez Serbów, w związku z czym brakowało dobrze wykształconych albańskich urzędników. Co więcej, konkurencję stanowiły wysoko opłacane posady w organizacjach międzynarodowych i pozarządowych, oferujące o trzy do pięciu razy większą pensję, niż otrzymywali urzędnicy instytucji rządo-wych,

• istnienie równoległych serbskich systemów administracyjnych przede wszystkim w północnym Kosowie, finansowanych przez Serbię szkół, są-dów i urzęsą-dów [zob. Balcer, Kaczmarski, Stanisławski 2008, 12:15; Nietsch 2007].

Zasady ustrojowe określały ogłoszone 15 maja 2001 r. Ramy Konstytucyjne, przyznające UNMIK-owi prerogatywy m.in. w zakresie polityki zagranicz-nej i monetarzagranicz-nej, policji, zarządzania własnością, ochrony praw mniejszości. Kompetencje przysługujące instytucjom kosowskim zostały im przekazane dopiero w 2003 r., co było m.in. źródłem napięć z lokalnymi władzami. Co więcej, Serbowie bojkotowali tymczasowe władze Kosowa, tworząc paralel-ne instytucje w Mitrowicy. W grudniu 2005 r. w ramach rządu kosowskiego utworzone zostało ministerstwo sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, mo-nitorowane przez międzynarodową administrację [zob. Balcer, Kaczmarski, Stanisławski 2008, 12–15; Zięba 2008, 310–311].

Ustanowienie międzynarodowego protektoratu zaowocowało masowymi powrotami kosowskich Albańczyków, równocześnie około 200 tys. Serbów opuściło prowincję. Jesienią 1999 r. UNMIK rozpoczął proces transformacji UÇK w Korpus Ochrony Kosowa i budowę struktur policyjnych. Mimo to UÇK nie zaprzestała swojej działalności, udało jej się nawet stworzyć Armię Wyzwolenia Preseva, Medvedji i Bujanovaca (UCPMB), dążącą do secesji tych obszarów (południowa Serbia) i przyłączenia ich do Kosowa.

Problemy, które determinowały i ograniczały efektywne działania stabili-zacyjne pod auspicjami ONZ wynikały w znacznym stopniu z trudnej sytua-cji ekonomicznej Kosowa oraz z braku integrasytua-cji ludności serbskiej. Frustra-cje i niezadowolenie mieszkańców Kosowa pogłębiał nieuregulowany status prowincji, zła sytuacja gospodarcza, korupcja i przestępczość.

Jednym z zadań UNMIK było zapewnienie bezpiecznego i niezagrożonego powrotu wszystkich uchodźców do ich domów w Kosowie, a także pokojowe współistnienie grup etnicznych zamieszkujących te tereny. Kosowo, liczące ponad dwa miliony ludności, zamieszkuje według danych OBWE blisko 91%

Albańczyków, do 7% Serbów, 2% Bośniaków i Gorani (muzułmańska ludność słowiańska), 1,7% Romów, Ashkali i Egipcjan, około 1% Turków. Małe grupy etniczne swoją odrębność definiują przede wszystkim przez język i częściowo przynależność wyznaniową (Muzułmanie, kościół serbsko-ortodoksyjny, czy rzymskokatolicki). Serbowie stanowią większość na północy w trzech gmi-nach: Leposaviq (Leposavić), Zubin Potok, Zveçan (Zvečan) oraz w północ-nej części miasta Mitrowica, zaś na południu w Shtërpcë (Štrpce). Zamieszku-ją oni również mniejsze enklawy, głównie wsie i małe miasteczka, strzeżone przez policję i siły NATO. Region na północ od Mitrowicy pozostaje pod kontrolą Serbów. W dalszym ciągu do największych napięć dochodzi między kosowskimi Albańczykami i Serbami. Zarówno uwarunkowania historyczne, jak i kulturowe, społeczne i językowe różnice i wynikająca z nich niechęć po-między obiema stronami konfliktu bywają instrumentalnie wykorzystywane przez władze w Prisztinie i Belgradzie [zob. Bieńczyk-Missala 2008].

Rysunek 1. Podział etniczny Kosowa

Serbskie monastery Ponad 90% Albańczyków Ponad 80% Albańczyków Ponad 60% Albańczyków Większość serbska Źródło: http://news.bbc.co.uk/nol/shared/spl/hi/uk/07/kosovo_map/img/kosovo_ albanians_map416_a.gif.

Według szacunków UNHCR do końca 2007 r. do Kosowa dobrowolnie powróciło ponad 17 tys. z około 245 tys. uchodźców. Przymusowo z państw goszczących wróciło około 47 tys. W 2008 r. liczba powrotów znacznie się zmniejszyła, wyniosła 582 uchodźców, dla porównania w 2007 było ich ok. 1816, a w 2006 r. – 1669. 11 listopada 2008 r. władze Kosowa rozpoczęły pro-jekt powrotu i reintegracji w Kosowie, mający na celu pomoc dla co najmniej 180 rodzin uchodźców. Jego budżet wynosi 7 mln euro i jest finansowany przez Komisję Europejską i UNDP. Kosowskie Ministerstwo ds. Społeczno-ści i Powrotów zatwierdziło 109 projektów w zakresie rozwoju społecznego i stabilizacji na 2009 rok, wartości 2 mln euro. W 2009 r. liczba dobrowol-nych powrotów stopniowo się zwiększała. Według dadobrowol-nych UNHCR między styczniem a kwietniem 2009 r. do Kosowa wróciło 137. uchodźców, w tym 24. kosowskich Albańczyków, 30. kosowskich Serbów i 54. Romów, Ashkali i Egipcjan. W tym samym okresie 936 osób zostało zmuszonych do powrotu do Kosowa z krajów Europy Zachodniej, nastąpił zatem wzrost o 27,3%, po-równując do wyników z korespondującego okresu w 2008 r. Wśród tej grupy 40 osób należało do mniejszości [Report of the Secretary-General..., 17 March 2009].

Wśród czynników wpływających na małą liczbę powrotów oraz sytuację mniejszości w Kosowie należy wymienić:

• obawy o bezpieczeństwo i tym samym ograniczone możliwości poruszania się Serbów po Kosowie,

• stronniczość instytucji wymiaru sprawiedliwości, brak równego dostępu do sądów dla mniejszości,

• brak możliwości odzyskania utraconej własności przez powracających serbskich uchodźców,

• dyskryminację w dostępie do pracy, co pogłębia sięgające od 40 do 60% bezrobocie,

• ograniczony dostęp do edukacji, służby zdrowia i pomocy społecznej, • wysoką przestępczość, korupcję,

• trudną sytuację gospodarczą.

W dalszym ciągu wyzwaniem jest reintegracja mniejszości, a zwłaszcza ko-sowskich Serbów. Największym problemem pozostaje brak możliwości zatrud-nienia, krucha sytuacja gospodarcza, ograniczony dostęp do usług publicznych i bezpieczeństwa. Ministerstwo ds. Społeczności i Powrotów zamierza podjąć działania mające na celu wspieranie rozwoju gospodarczego i stabilności sytu-acji społeczności mniejszościowych w celu zachęcenia ich do powrotów. Po-nad 660 rodzin (3100 osób) wyraziło zainteresowanie ponownym osiedleniem się w Kosowie [Report of the Secretary-General..., 17 March 2009].

Do największych zamieszek na terenie Kosowa w okresie administracji UNMIK doszło w marcu 2004 r. W ich wyniku zginęło 21 osób, ok. 1000 zo-stało rannych, ponad 4 tys. było zmuszonych do opuszczenia swoich domów. Radykalne grupy kosowskich Albańczyków zaatakowały serbskie enklawy, niszcząc i paląc domy, ortodoksyjne kościoły i klasztory. Straty dotknęły przede wszystkim Serbów i Romów. Niszczono również budynki i sprzęt UNMIK. Zajścia te znacznie osłabiły wiarygodność sił KFOR i administracji UNMIK wśród ludności serbskiej. Wpłynęło to również na przyśpieszenie procesu wprowadzania tzw. standardów dla Kosowa i rozpoczęcie negocjacji w sprawie uregulowania przyszłego statusu Kosowa.