Pojęcie oraz rodzaje czynników lokalizacji

Pojęcie czynnika lokalizacji

Wybór miejsca lokalizacji elektrowni wiatrowej poprzedzony jest analizą tzw.

czynników lokalizacji. W literaturze funkcjonuje wiele definicji tego pojęcia. Należy zwrócić uwagę, iż termin „czynniki lokalizacji” często używany jest zamiennie z terminami: „motywy lokalizacji”, „warunki lokalizacji”, czy też „uwarunkowania lokalizacji” (Tobolska 2011).

Różnica między „czynnikami”, a „warunkami” została zdefiniowana przez Chojnickiego i Czyż

50

(2005): „warunki to te własności, które mają charakter zastany i słabo sterowalny w krótkich okresach, natomiast czynniki to te cechy, które mają charakter czynny i są bardziej sterowalne.”

Również Godlewska-Majkowska (2013) zdefiniowała różnicę pomiędzy „uwarunkowaniami lokalizacji” a „czynnikami lokalizacji”. Według Godlewskiej-Majkowskiej (2013)

„uwarunkowaniami lokalizacji należy nazwać zjawiska, które powodują zmianę walorów lokalizacyjnych w czynniki lokalizacyjne lub zmieniają w czasie lub przestrzeni rangę czynników lokalizacji.” Jednak według Budnera (2004) czynnikami lokalizacji są zarówno wymogi, jak i walory lokalizacyjne. Również wiele definicji „czynnika lokalizacji” nie rozróżnia pojęcia czynników i pojęcia warunków. Ponadto podział ten nie jest ostry, gdyż może zachodzić przekształcenia czynników w warunki i odwrotnie (Chojnicki, Czyż 2005). W związku z powyższym, rozróżnianie czynników i warunków w niniejszej pracy nie będzie stosowane. Jak już wspomniano, pojęcie „czynnik lokalizacji” wprowadził Weber (1909).

Według niego jest to „jedna z wyraźnie zarysowujących się korzyści, która przejawia się w działalności gospodarczej wówczas, gdy działalność ta jest prowadzona w określonym punkcie lub obszarze. Przez korzyści należy rozumieć oszczędności w kosztach produkcji. Ich osiąganie łączy się z tym, że produkcja określonego wyrobu w danym punkcie lub obszarze odbywa się przy mniejszym nakładzie kosztów niż w każdym innym punkcie lub obszarze” (Budner 2000).

Jak zauważa Stryjakiewicz (1988) definicja Webera miesza pojęcia czynnika lokalizacji i korzyści lokalizacji. Pojęcia te rozgraniczył Tarski (1963), który czynnik lokalizacyjny zdefiniował jako: „wszystkie okoliczności, wpływające bezpośrednio lub pośrednio na najkorzystniejszy wybór miejsca zakładu lub ośrodka produkcyjnego (…). Czynnik lokalizacyjny wpływa na wybór wariantu lokalizacyjnego i wpływa na to, że lokalizacja może w zależności od intensywności i sposobu działania czynnika lokalizacyjnego okazać się w określonym miejscu bardziej lub mniej korzystna. Natomiast korzyść lokalizacyjna wynika z właściwego wyboru wariantu lokalizacyjnego dokonanego na podstawie analizy szeregu czynników lokalizacyjnych.” Zgodnie z tą definicją, czynnik lokalizacyjny decyduje o lokalizacji, a jej właściwy wybór przekłada się na określone korzyści lokalizacyjne. Niemal tożsama definicja została przyjęta przez Zajdę (1972), według tego autora czynnik lokalizacji to „wszystkie okoliczności wpływające bezpośrednio lub pośrednio na najkorzystniejszy wybór miejsca lokalizacji działalności przemysłowej.” W podobnej, szerokiej perspektywie, pojęcie czynnika lokalizacji sformułowane zostało przez Kortusa (1986) jako: „warunki (np. koszty), wpływy, siły i inne motywy, które w sposób pozytywny lub negatywny oddziałują na funkcjonowanie przemysłu w danym miejscu.” Według Godlewskiej (2001), problematyczna w tej definicji jest kwantyfikacja zdefiniowanych warunków, wpływów, sił i motywów, które

51

nie mają wymiernego odzwierciedlenia w ekonomicznym charakterze działalności przedsiębiorstwa. Stryjakiewicz (1988) sformułował pojęcie czynnika lokalizacji, przyjmując za punkt wyjścia bardziej ogólne pojęcie czynnika ekonomicznego. „Czynnik ekonomiczny to obiekt oddziałujący lub klasa obiektów, których stan (tj. zestaw własności) jest korzystny z punktu widzenia realizacji określonych celów. Jeżeli natężenie własności określających stan jest funkcją różnowartościową dla różnych miejsc (tzn. cechuje się zróżnicowaniem przestrzennym), to czynnik taki nazywam czynnikiem lokalizacji” (Stryjakiewicz 1988).

Według tej definicji, czynniki lokalizacji występują, gdy są zróżnicowane przestrzennie. Jeżeli zestaw własności korzystny z punktu widzenia realizacji określonych celów jest jednorodny na całym obszarze, wówczas jest to czynnik ekonomiczny. Ekonomiczny charakter pojęcia czynnika lokalizacji został również podkreślony w definicji Fierli i Kucińskiego (1996).

Według tych autorów, czynniki lokalizacji to „specyficzne cechy poszczególnych miejsc, mające bezpośredni wpływ na kształtowanie się kosztów i cen produkcji realizowanej w tych miejscach.” Autorzy utożsamiają czynniki lokalizacji z występującymi w danym miejscu zasobami czynników produkcji podkreślając, że nie są to jedynie zidentyfikowane zasoby w danym miejscu, ale również te, które są tam dostępne. Ich przestrzenne zróżnicowanie stwarza miejsca mniej lub bardziej atrakcyjne dla lokalizacji przedsiębiorstwa. Godlewska (2001) zmodyfikowała definicję Fierli i Kucińskiego (1996) uzupełniając ją o występujące walory lokalizacyjne wpływające na nakłady inwestycyjne w fazie budowy obiektu oraz o występującą rentowność netto dla prowadzonej działalności gospodarczej. Według Godlewskiej (2001)

„czynniki lokalizacji są to specyficzne cechy poszczególnych miejsc, mające bezpośredni wpływ na kształtowanie się nakładów inwestycyjnych w fazie budowy zakładu oraz rentowność netto działalności gospodarczej realizowanej w tych miejscach.” Taką definicję przyjęli również Wieloński (2005) i Kuciński (2009). Budner (2004) w autorskiej definicji czynników lokalizacji wprowadził dodatkowo pojęcie „walorów lokalizacji”, według tego autora czynniki lokalizacji są to „wymogi i walory lokalizacyjne, gdyż z jednej strony są to pewne wymagania (potrzeby) stawiane przez inwestora, które powinny spełniać określone miejsca dla zapewnienia odpowiednich korzyści. Z drugiej strony zaś są to walory użytkowe, czyli wszystkie wartości, które oferuje określone miejsce w celu najlepszego zaspokojenia potrzeb inwestora.” W definicji tej wprowadzono wymogi, czyli wymagania (potrzeby) stawiane przez inwestora. Rozróżniono w ten sposób wartości, które oferuje dane miejsce od wartości, które są istotne z punktu widzenia inwestora. Tobolska (2017) zauważyła, iż w nowszych definicjach pojęcia „czynnika lokalizacji” kluczowe są nie tylko korzyści ekonomiczne występujące w danym miejscu, ale także istotne jest oddziaływanie ogółu

52

czynników materialnych i niematerialnych związanych z tym miejscem. Są to szeroko pojęte egzogeniczne czynniki produkcji. Na tej podstawie Tobolska (2017) zdefiniowała czynniki lokalizacji jako „zlokalizowane w przestrzeni geograficznej egzogeniczne czynniki produkcji (first and second nature), które wpływają na decyzje o wyborze lokalizacji zakładu przemysłowego – lub krócej ujmując: są to warunki produkcji w danym miejscu, decydujące o wyborze lokalizacji przez inwestora.” Autorka podkreśla, że istotna jest relacja między czynnikami produkcji a czynnikami lokalizacji: „czynniki produkcji stają się czynnikami lokalizacji poprzez swój wpływ na decyzje o wyborze danej lokalizacji” (Tobolska 2017).

Można uznać, iż przedstawione definicje „czynnika lokalizacji” nie w pełni wyjaśniają specyfikę lokalizacji elektrowni wiatrowych. Dlatego w niniejszej pracy zdecydowano się na własne sformułowanie tego pojęcia, bazując na definicji Tarskiego (1963): czynniki lokalizacji są to wszystkie okoliczności, wpływające bezpośrednio lub pośrednio na możliwość i rentowność produkcji w danym miejscu. Czynnik lokalizacji wpływa na wybór wariantu lokalizacyjnego i wpływa na to, że lokalizacja może w zależności od intensywności i sposobu działania czynnika lokalizacji okazać się w określonym miejscu niemożliwa bądź bardziej lub mniej korzystna. Celem elektrowni wiatrowych jest produkcja energii, zatem zgodnie z podaną definicją, poszukiwane jest miejsce, w którym produkcja będzie możliwa oraz rentowna.

Możliwa ze względu na fakt, iż niektóre z czynników lokalizacji wykluczają taką inwestycję na danym terenie. Rentowna, gdyż zgodnie z podejściem behawioralnym, inwestor nie poszukuje optymalnej lokalizacji lecz zadowalającej, czyli takiej, dzięki której wygeneruje zysk. Ponadto niektóre z czynników mają bezpośredni wpływ na lokalizację elektrowni wiatrowych (m.in. warunki wietrzne), inne pośredni (m.in. wpływ elektrowni wiatrowych na zdrowie człowieka).

Rodzaje czynników lokalizacji

Poza definicjami pojęcia „czynnik lokalizacji”, istotnym zagadnieniem jest identyfikacja czynników wpływających na wybór miejsca lokalizacji. Mają one charakter dynamiczny, gdyż ich znaczenie zmienia się w czasie, niektóre stopniowo tracą, inne zyskują na ważności. Jak zauważa Dziemianowicz (1997), „czynniki lokalizacji nie są stałe i nie są zbiorem zamkniętym”. Większość tradycyjnych czynników lokalizacji (takich jak transport, korzyści aglomeracji, siła robocza) uległa zmianie w procesie transformacji (Stryjakiewicz 1999). Obecnie ich ważność jest dużo mniejsza, choć nadal nie są bez znaczenia. Stryjakiewicz (2009) zauważył, iż klasyczne czynniki lokalizacji zyskały nowy kontekst. Najważniejszy z

53

klasycznych czynników lokalizacji – koszty transportu – nie decyduje o lokalizacji inwestycji, ale ma wpływ na modyfikowanie przestrzeni gospodarczej po realizacji inwestycji. Przejawia się to w powstaniu nowych powiązań logistycznych, a więc formuje się nowy układ gospodarczy w postaci sieci lub koncentracji działalności gospodarczej różnego typu, np.

klastrów. Również znaczenie klasycznego czynnika lokalizacji – siły roboczej – uległo zmianie.

Pierwszorzędnej roli nie odgrywa jej koszt, lecz kwalifikacje pracowników. Wagę klasycznych czynników lokalizacji w podejmowaniu decyzji przez współczesnych przedsiębiorców w zakresie lokalizacji działalności gospodarczej określili Szymańska i Płazik (2014). Na podstawie badań marketingowych, w których uczestniczyło kilkanaście przedsiębiorstw z branży budowlanej stwierdzono, że klasyczne czynniki lokalizacji (takie jak koszty transportu, koszty zatrudnienia, dostępność surowców) nadal są aktualne i nie tracą na znaczeniu. W badaniu Szymańskiej i Płazik (2014) zostały one poddane ocenie przez przedsiębiorców na sześciostopniowej skali (gdzie 5 – oznaczało czynnik bardzo ważny, natomiast 0 – czynnik nieistotny). Najistotniejszymi klasycznymi czynnikami lokalizacji były: rynek zbytu (4,31 pkt), koszty prowadzenia działalności gospodarczej (4,08 pkt) oraz rynek pracy (3,77 pkt), natomiast najsłabiej oceniono rynek zaopatrzenia (2,77 pkt). Wniosek o istotności i aktualności klasycznych czynników lokalizacji wyciągnięto na podstawie ich wysokich średnich ocen.

Jak stwierdził Hamilton (1975), już od 1950 r. rzeczywiste zmiany w organizacji i funkcjonowaniu świata przemysłowego wymagały ponownej radykalnej oceny tradycyjnego podejścia do czynników lokalizacji opartego na koncepcji Webera. Wynikało to z rozszerzenia analizy problemu lokalizacji nowego zakładu z mikroskali do skali makroekonomicznej i makrogeograficznej. W drugiej połowie XIX wieku, w krajach Europy zachodniej, głównym czynnikiem decydującym o lokalizacji zakładu przemysłowego była dostępna informacja. W związku z tym, zakłady lokalizowano blisko miejsca zamieszkania danych przedsiębiorców.

Niwelowało to warunki niepewności, gdyż informacja będąca w dyspozycji przedsiębiorcy, dotycząca technologii, dostaw surowców, rynków, konkurencji w miejscu zamieszkania była największa (Hamilton 1975). Hoover (1962) wprowadził określenie lokalizacji producenta. Z punktu widzenia producentów najważniejsze było osiąganie maksymalnego zysku. Wybierając lokalizację dla przedsiębiorstwa, kierowali się oni wysokością dochodów (płace, zyski lub procent) możliwych do uzyskania w różnych miejscach. Kluczowa była pewność oraz regularność uzyskiwanych dochodów (Szymańska, Płazik 2014). Z kolei m.in. Pred (1967) i Hurst (1974) zwrócili uwagę na duże znaczenie przy wyborze lokalizacji czynników pozaekonomicznych, personalnych, behawioralnych. W związku z powyższym należy uznać, że w literaturze występuje stosunkowo wiele różnorodnych sposobów klasyfikacji czynników

54

lokalizacji. Ich zmienność w czasie przedstawił Dziemianowicz (1997). Autor zestawił wyniki badań czynników lokalizacji wykonanych w roku 1964 przez Bergina i Eagana oraz w 1996 przez Brenke. Na tej podstawie stwierdzono, że w ciągu 30 lat dzielących oba badania, czynniki lokalizacji znacznie się zmieniły, ich lista stała się dużo liczniejsza, a do najważniejszych zaliczono: bliskość rynku zbytu oraz instrumenty wspierające działalność gospodarczą.

Bliskość rynku zbytu była kluczowa również w badaniu Gługiewicza (1997), dlatego autor stwierdził, że pod koniec XX w. ten czynnik lokalizacji był najważniejszy, zarówno przy wyborze kraju, jak i regionu (Gługiewicz 1997 za: Wieloński 2005).

Obecnie jednym z najczęściej przytaczanych w literaturze jest podział czynników lokalizacji zaproponowany przez Grabowa, Henckela, Hollbach-Grömiga (1995). Autorzy wyróżnili ponad 80 czynników i podzielili je na tzw. czynniki twarde i czynniki miękkie (ryc.

5). Czynniki twarde mają wymiar ekonomiczny, są obiektywne, mierzalne, wpływają bezpośrednio na działalność przedsiębiorstwa (m. in. rynek zbytu w regionie, bliskość dostawców i kooperantów). Natomiast czynniki miękkie są pozaekonomiczne, subiektywne, trudno je zmierzyć i nie są bezpośrednio związane z działalnością przedsiębiorstwa (m. in.

klimat społeczny, oferta kulturalna). Granica pomiędzy tymi dwoma grupami czynników jest dość płynna (Dziemianowicz 1997). Stafford (1972) określił trzy fazy procesu decyzyjnego dotyczącego lokalizacji przedsiębiorstwa. Dwie pierwsze fazy dotyczą czynników twardych, związane są z wyborem regionu (inwestorzy kierują się maksymalizacją popytu) oraz wyborem skończonej liczby potencjalnych miejsc lokalizacji (inwestorzy kierują się minimalizacją kosztów). Trzecia faza dotyczy czynników miękkich. Na tym etapie dokonuje się wybór ostatecznego miejsca lokalizacji (inwestorzy kierują się maksymalizacją korzyści pozaekonomicznych).

55

Ryc. 5. Twarde i miękkie czynniki lokalizacji inwestycji

Źródło: Grabow, Henckel, Hollbach-Grömig 1995, za: Dziemianowicz 1998

Jak zauważył Stryjakiewicz (2010) na przełomie XX i XXI wieku pojawiły się trudności w określaniu podstawowego obiektu badań geografii przemysłu, jakim był zakład przemysłowy. W latach 70. XX w. było to już przedsiębiorstwo przemysłowe, w latach 80.

system przemysłowy, w latach 90. łańcuch produkcji, a po 2000 r. globalne sieci produkcji.

Ponadto zacierały się granice między działalnością przemysłową a usługową (Stryjakiewicz 2010). Również Rosińska (2007) zwróciła uwagę na występowanie nowych trendów, które polegają na wzroście znaczenia działań okołoproduktowych (usług), a względnym osłabieniu samego rdzenia produktu. Powyższe wpływa na występujące czynniki lokalizacji przedsiębiorstwa. Ważności nabierają czynniki instytucjonalne. Związane są one m. in. z otoczeniem regulacyjnym, polityką państwa czy kulturą organizacyjną (Stachowiak 2007). Jak zauważył Stryjakiewicz (2009) „obecnie decyzje lokalizacyjne są efektem negocjacji i umów między różnymi uczestnikami gry ekonomicznej. Decyzje te są uwarunkowane z jednej strony strategiami firm (często ponadnarodowych), z drugiej – instytucjonalnymi układami władzy na różnych poziomach.” Zwraca się również uwagę na czynniki strukturalne, „przy czym strukturę definiuje się jako stosunki zachodzące pomiędzy częściami zorganizowanej całości

56

przedsiębiorstwa” (Hatch 2002 za: Godlewska-Majkowska 2016). Decyzje lokalizacyjne przedsiębiorstwa wynikają z rosnącej sieci powiązań z innymi przedsiębiorstwami oraz innymi interesariuszami reprezentującymi sferę badawczo-rozwojową i (lub) jednostki samorządu terytorialnego (Godlewska-Majkowska 2016). Rolę współczesnych czynników wpływających na decyzję lokalizacyjną określili Płazik i Szymańska (2014). Na podstawie badań, autorki potwierdziły wiodącą rolę nowoczesnych czynników lokalizacyjnych, takich jak: jakość kapitału ludzkiego, kapitał społeczny, dostęp do informacji i możliwości jej wykorzystania, kapitał wiedzy i kreatywności, dostęp do usług biznesowych, a także poziom i jakość życia w regionie. Ponadto autorki stwierdziły, iż współcześnie dużą rolę w procesie decyzyjnym odgrywa czynnik ludzki, w związku z tym wybierana jest lokalizacja nie optymalna, lecz zadowalająca.

Należy również nadmienić, że postępujący proces globalizacji sprawia, iż obserwowany jest rosnący udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Globalizacja jest trendem, który kształtuje przedsiębiorstwa oraz ich otoczenie na wszystkich szczeblach taksonomicznych (Goglewska-Majkowska 2013). Wielkie firmy działają na terenie całego świata i traktują go jako jeden rynek (Dziemianowicz 1997). Kluczowym czynnikiem lokalizacji, decydującym o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych, są lepsze niż w kraju macierzystym warunki inwestowania (Tobolska 2017). W odniesieniu do BIZ, zauważalny jest spadek inwestycji w pozyskiwanie zasobów naturalnych oraz ich wzrost w szeroko rozumianych usługach. W sektorze produkcji przemysłowej następuje wyraźne odchodzenie od inwestycji w miejscach występowania surowców do produkcji oraz dostępnej taniej siły roboczej do inwestycji opierających się na wyspecjalizowanym kapitale ludzkim i zaawansowanych technologiach. W zawiązku z tym, następuje wzrost znaczenia tzw.

czynników miękkich (Rosińska 2007). Jednak w literaturze występuje wiele zestawień czynników lokalizacji dotyczących korporacji, dokonujących bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Za najbardziej użyteczną teorię objaśniającą międzynarodowe przepływy BIZ uznawana jest elektryczna teoria produkcji międzynarodowej Dunninga (1981) (Tobolska 2017). Teoria ta wyjaśnia podjęcie BIZ jako efekt działania trzech warunków: korzyści własności, korzyści lokalizacji, korzyści internalizacji (Lachota 2005). Na podstawie koncepcji Dunninga, Schiller i in. (2013) wskazali na dwie grupy czynników lokalizacji determinujących BIZ: czynniki ekonomiczne i instytucjonalne. Do czynników ekonomicznych zaliczono:

poszukiwanie rynków, poszukiwanie zasobów, poszukiwanie wydajności oraz poszukiwanie strategicznych zasobów. Czynniki instytucjonalne rozpatrywane są pod kątem oceny jakości instytucji, szczególnie filarów: normatywnego, poznawczego i regulacyjnego

(Godlewska-57

Majkowska 2013). UNCAD¹⁷ w raporcie „World Investment Report …” (2017) na podstawie wskazań inwestorów określiło czynniki wpływające na globalną działalność BIZ. Wśród czynników korporacyjnych wpływających najbardziej pozytywnie na BIZ wyróżniono: zmiany technologiczne (w tym gospodarkę cyfrową), globalną urbanizację, dostępność wykwalifikowanej siły roboczej, bezpieczeństwo energetyczne. Natomiast wśród czynników wpływających negatywnie na BIZ wyróżniono: terroryzm, klęski żywiołowe, niestabilność społeczną, cyberprzestępstwa i bezpieczeństwo danych. Można zatem uznać, iż bezpośrednie inwestycje zagraniczne determinowane są przede wszystkim czynnikami ekonomicznymi, technologicznymi oraz instytucjonalnymi.

W stosunku do lokalizacji elektrowni wiatrowych w niniejszej pracy wyróżniono następujące dziedzinowe grupy czynników lokalizacji: czynniki przyrodnicze, czynniki prawne, czynniki ekonomiczne, czynniki techniczne, czynniki społeczne (wszystkie zostały omówione w rozdziale 3). Czynniki te dzielą się na czynniki twarde (przyrodnicze - warunki wietrzne, czynniki prawne, ekonomiczne i techniczne) oraz czynniki miękkie (przyrodnicze – występowanie niektórych gatunków zwierząt, walory krajobrazowe oraz czynniki społeczne).

17 UNCAD – ang. United Nations Conference on Trade and Development

58

3. Identyfikacja czynników lokalizacji elektrowni wiatrowych w Polsce