Pojęcie przestępstwa i przestępczości

W doktrynie prawa karnego wskazuje się na różny sposób definiowania przestępstwa w zależności od przyjętego podejścia. Nie ulega wątpliwości, że media w dużym stopniu kształtują świadomość społeczeństwa w zakresie definiowania negatywnych zjawisk, w tym także dotyczących przestępczości, co powoduje, że większość osób samodzielnie jest w stanie podać indywidualną definicję (Bojarski i in. 2010).

W ramach niniejszego opracowania przyjęto ogólnie funkcjonującą definicję przestępstwa. Analizie podlegały dane statystyczne dostarczone z Komend Głównych Policji dla wybranych województw, a zatem organów upoważnionych i jednocześnie zobowiązanych do gromadzenia tego rodzaju statystyk. Taki sposób pozyskania niezbędnych informacji zdeterminował przyjęcie prawnokarnego podejścia.

Obowiązująca ustawa Kodeks karny (dalej KK), nie definiuje wprost pojęcia przestępstwa. Jednak możliwe jest wyinterpretowanie na podstawie przepisów, które wskazują jakie zachowania prawo uznaje za negatywne i penalizowane. Należy w tym zakresie zwrócić uwagę na art. 1 oraz art. 115 KK, gdzie zgodnie z doktryną prawa karnego ujęto najważniejsze elementy dotyczące struktury zjawiska. Na tej podstawie wskazuje się, że przestępstwo stanowi: „zachowanie się człowieka będące czynem realizującym znamiona określone w ustawie karnej, naruszającym – przy braku jakichkolwiek okoliczności usprawiedliwiających – normę sankcjonowaną, czyli formalnie bezprawnym, społecznie szkodliwym w stopniu wyższym niż znikomy, a zatem karygodnym, zawinionym, zagrożonym karą w ustawie”. W przypadku takiego podejścia, jak również badań zjawisk negatywnych w odniesieniu do ofiar przestępstw, a więc społeczności zamieszkujących określone obszary bardzo ważnym czynnikiem jest wspomniana szkodliwość. Jej niewystąpienie bądź znikomość powodują, że dany czyn nie zostaje uznany za przestępstwo. Rozważania nad naturą oraz istotą zjawiska sprowadzają się do wskazania, że za przestępstwo nie może zostać uznane jakiekolwiek zdarzenie, konieczny jest tam czynnik ludzki,

35

a mianowicie zachowanie się człowieka przejawiające się w postaci czynu. Takie ujęcie skłania do przyjęcia kolejnych założeń, a mianowicie: czyn, o którym mowa może popełnić jedynie człowiek, co jednocześnie oznacza, że odpowiedzialnością karną nigdy nie można obarczać zwierząt, zjawisk etc., zachowanie się człowieka musi przyjąć formę czynu, aby można było rozpatrywać je w kontekście przestępstwa.

O istocie samego czynu jako podstawy przestępstwa traktuje wiele różnych koncepcji, m.in.: naturalistyczno-kauzalna, socjologiczna czy też finalistyczna (Bojarski i in. 2010), jednak niniejsze opracowanie naukowe nie jest miejscem na szczegółowe rozważania w tym zakresie. Co jednak istotne za przestępstwo uznano czyn

„…o znamionach określonych w ustawie karnej” (Ustawa Kodeks karny z dn. 6.06.1996, art. 115), co również wymaga doprecyzowania. Mowa tu przede wszystkim o cechach zachowania człowieka ujętych w obowiązujących przepisach, a umożliwiających odróżnienie tego, co zostało zakazane od tego, co przestępstwa nie stanowi. Obok znamion wprost wskazujących, w jaki sposób następuje naruszenie normy sankcjonowanej, należy zwrócić uwagę na te, które opisują całokształt postępowania człowieka. Dzięki tym dwóm rodzajom znamion możliwe jest więc zakwalifikowanie określonego, negatywnego zachowania człowieka.

Mówiąc o przestępstwie często synonimicznie określa się je mianem „czynu bezprawnego” lub też „czynu zabronionego”. Jest to rozważanie przede wszystkim ważne w rozpatrywaniu zakwalifikowania określonego zachowania człowieka będącego czynem do kategorii przestępstwa podlegającego karze i odbieranego jako zjawisko negatywne, a zatem uniezależnione od czynników pobocznych. Należy zauważyć, że prawo karne analizując postępowanie sprawcy bierze pod uwagę nie tylko realizację znamion określonych ustawą karną, ale również wszelkie okoliczności zajścia zdarzenia, które mogę wpływać na wyłączenie bezprawności.

Jednakże trudno byłoby zgodzić się z całkowitym oderwaniem bezprawności od czynu zabronionego. Czyn bezprawny to taki zatem, który jest sprzeczny z normą sankcjonowaną, a jednocześnie narusza bądź tylko naraża na niebezpieczeństwo dobro prawne (będące pod ochroną prawa) i ignoruje ogólnie przyjętą wiedzę oraz doświadczenie dotyczące normalnego traktowania i postępowania z wskazanym dobrem (Zoll 2016). Z uwagi na powyższe rozważania należy jednak zauważyć, że owa sprzeczność nie stanowi jedynego warunku, który powinien być spełniony, aby można było uznać konkretny czyn za bezprawny, pamiętać należy o okolicznościach, które ustawa uznaje za usprawiedliwiające określone postępowanie (Bojarski i in. 2010). Podobnie jak w przypadku bezprawności, tak również w przypadku winy, można mówić o sytuacjach, w których zachodzi możliwość jej wyłączenia.

Istotnym elementem przestępstwa jest wina, co zostało również podkreślone wprost w przepisach Kodeksu karnego, w art. 1 § 3: „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”.

Jak wskazują autorzy uzasadnienia do Kodeksu karnego wina jest istotnym elementem, który jest ściśle związany z odpowiedzialnością karną. Granice winy zostały określone natomiast w przepisach dotyczących okoliczności ją wyłączających tzw. kontratypów (np. niepoczytalność – art. 31 § 1 czy też stan wyższej konieczności wyłączający winę – art. 26 § 2).

36

Wszystkie te cechy zostały tu przedstawione w związku z konieczności podkreślenia ważności badań prowadzonych nad przestępczością. Należy zauważyć, więc, że przestępstwo to zawsze zachowanie człowieka, które ma postać określonego czynu, który został konkretnie i w sposób dokładny wskazany w przepisach Kodeksu karnego – podstawowej polskiej ustawy karnej. Wiadomo też, że jest to czyn, który jest niezgodny z prawem, a zatem naruszający zarówno wskazywane już przepisy, ale również społecznie przyjęte normy zachowania, dodatkowo w znacznym stopniu zagraża funkcjonowaniu społeczeństwa jako całości. Natomiast kwestia winy jako niezbędnego elementu, aby zachowanie sprawcy określić mianem przestępstwa, dodatkowo potęguje tylko wagę tych zdarzeń, jako istotnie koniecznych do monitorowania. Wina oznacza chęć sprawcy do podjęcia działań zmierzających do popełnienia przestępstwa i zwykle (występują różne formy stadialne popełnienia przestępstwa, nie wszystkie je stanowią) dokonania. Nie ulega zatem wątpliwości, że przestępczość stanowi bardzo istotne zagadnienie, nie tylko w ujęciu czysto teoretycznym, czy też faktograficznym, ograniczającym się do rozważań nad poszczególnymi elementami konstrukcji przestępstwa bądź ilościową charakterystyką, ale także do analiz mających wymiar praktyczny, niezależnie czy w dziedzinie socjologii, psychologii, czy też geografii. Ważne jest poznanie prawidłowości charakteryzujących sprawcę przestępstwa, sposób jego działania, ale również oddziaływanie czynników zewnętrznych, co zostanie omówione w dalszej części pracy.

Przestępczość określana jest jako zjawisko społeczne obejmujące swoim zakresem ogół występujących na danym obszarze, w określonej społeczności zdarzeń o charakterze kryminalnym, penalizowanych przez ustawę karną, a definiowanych jako przestępstwa. Wskazane zjawisko opisywane jest zarówno z perspektywy przestępstw, jak również ich sprawców, co pozwala na określenie sytuacji danej jednostki przestrzennej czy społeczności w różnych aspektach - z jednej strony można ocenić nasilenie przestępczości, a z drugiej stopień kryminalizacji społeczeństwa. Trudność w analizie tego zjawiska polega na tym, że niemożliwa jest jego bezpośrednia obserwacja, stąd też konieczne staje się „poleganie” na danych zgromadzonych przez odpowiednie służby. Ponadto konieczne staje się zdefiniowanie, kiedy autor uzna określone zdarzenie za przestępstwo, a ich zbiór za przestępczość charakteryzującą określony obszar, przy czym należy mieć na uwadze, że wybór determinował będzie dalsze postępowanie badawcze, a co za tym idzie całość rozważań w tym zakresie. Jeśli pod uwagę brana będzie przede wszystkim przestępczość ujawniona, głównym kryterium będzie podjęcie przez odpowiednie organy ścigania decyzji o uznaniu określonego czynu za przestępstwo na różnych etapach postępowania np. wszczęcie śledztwa lub dochodzenia. Jeśli rozpatrywana będzie przestępczość nieujawniona, to wyznacznikiem zaistnienia przestępstwa będzie zgłoszenie świadka zaistnienia takiego zdarzenia lub bezpośredniego sprawcy o popełnieniu przez niego niedozwolonego czynu (Błachut i in. 2007a). W związku z większą ufnością do danych liczbowych, dużo częściej analizuje się rozmiar przestępczości ujawnionej, niemniej jednak można wskazać także takie opracowania, w których wspomniane analizy uzupełniane są także badaniami prowadzonymi na

37

podstawie opinii czy obserwacji świadków, społeczności etc., a w rezultacie podejmowane są próby szacowania przestępczości rzeczywistej. Poza rozmiarem zjawiska bardzo istotna staje się także jego struktura, a zatem konkretne rodzaje przestępstw jakie pojawiają się na danym obszarze czy w określonej społeczności.

Stąd też analizując przestępczość, głównym zagadnieniem na którym koncentruje się badacz jest przestępstwo i to rozważania na jego temat stanowią główny aspekt prowadzonych w tym zakresie badań, przede wszystkim ze względu na różny ciężar gatunkowy, a prościej rzecz ujmując kwestię dobra, jakie narusza. Rozważania na temat przestępstw czy przestępczości koncentrują się wokół różnych kwestii, a coraz częściej odnoszą się także do uwarunkowań dotyczących także innych elementów jakie składają się na fakt zaistnienia przestępstwa, jak np. czas czy miejsce.

2.2. Przestępstwo przestrzenne jako odrębna kategoria w rozważaniach