Przestępstwo przestrzenne jako odrębna kategoria w rozważaniach nad przestępczością

Niniejsze opracowanie mieści się w zakresie nauk geograficznych, dlatego też istotnym elementem prezentowanych analiz jest przestrzeń.

W związku z tym konieczne stało się także zdefiniowanie przestępstw przestrzennych jako odrębnej, wykazującej co najmniej częściowo, na związki z uwarunkowaniami przestrzennymi. Przez przestępstwo przestrzenne rozumiany jest bezprawny, zawiniony czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary na podstawie ustawy karnej, w stopniu wyższym niż znikomy, którego wielkość oraz występowanie w określonych miejscach może być wyjaśnione uwarunkowaniami przestrzennymi. Do przestępstw przestrzennych zaliczono wybrane kategorie przestępstw wynikające z ustawowych uregulowań. Spośród 22 proponowanych przez ustawodawcę, dalszym analizom poddano następujące:

- przestępstwa przeciwko mieniu – to kategoria obejmująca różnego rodzaju przestępstwa związane z działaniem przeciwko szeroko pojętemu mieniu bez względu na formę jego własności, uwzględniając natomiast wartość dóbr, a także kwestie użycia siły lub innych narzędzi w celu dokonania czynu (Błachut i in. 2007).

W analizach pod uwagę wzięto następujące zdarzenia: kradzież (samochodów, tablic rejestracyjnych, rowerów), kradzież z włamaniem (do mieszkań, obiektów i lokali usługowych oraz gastronomicznych), rozbój, kradzież rozbójniczą, wymuszenie rozbójnicze, przywłaszczenie, oszustwo, uszkodzenie cudzej rzeczy, krótkotrwały zabór pojazdu mechanicznego oraz paserstwo.

- przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji – to wydzielona grupa przestępstw obejmująca zachowania sprowadzające niebezpieczeństwo w komunikacji, przy czym przepisy odnoszą się do zdarzeń lądowych, wodnych czy powietrznych, jednakże przede wszystkim dotyczą przepisów zawartych w ustawie z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2005 r. nr 108, poz. 908 ze zm.). Należy zauważyć, że w niektórych z tych przestępstw została przewidziana surowsza odpowiedzialność, w przypadku, gdy sprawca znajdował się w stanie nietrzeźwości (stan nietrzeźwości został określony w odrębnych przepisach) (Błachut i in. 2007). W ramach zdarzeń w danych analizach

38

uwzględniono: spowodowanie wypadku, prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego.

- przestępstwa narkotykowe – ten rodzaj przestępstw został uregulowany w odrębnej ustawie – Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. 2005 nr 179 poz. 1485) – i dotyczy przede wszystkim wytwarzania, rozpowszechniania i innych działalności związanych z propagowaniem narkomanii rozumianej sensu largo.

- przestępstwa przeciwko wolności – to czyny naruszające jedno z najważniejszych i niezbywalnych praw człowieka, jakim jest wolność. Osobną kategorię stanowią kwestie związane z wolnością w zakresie sumienia, wyznania czy też z wolnością seksualną lub obyczajową (Błachut i in. 2007). W tej grupie uwzględniono takie czyny jak: pozbawienie wolności, handel ludźmi, groźby karalne, zmuszanie do określonego zachowania, znoszenia etc., utrwalenie wizerunku nagiej osoby, zakłócenie miru domowego.

- przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu – to przestępstwa, które naruszają najważniejsze dobro chronione prawem, mianowicie życie, a także zdrowie człowieka. Zakres tej grupy przestępstw jest dość szeroki, obejmuje nie tylko bezpośrednie narażenie życia czy też naruszenie zdrowia, ale również wszelkie skutki zachowania wiążące się z utratą życia lub spowodowaniem jakiegokolwiek uszczerbku na zdrowiu. Warto tu również zwrócić uwagę na występowanie w zakresie penalizacji zarówno typów podstawowych przestępstw, jak również kwalifikowanych czy uprzywilejowanych (dotyczy określonych sprawców, którzy ze względu na szczególne cechy osobiste mogą popełnić konkretne przestępstwo). Ponadto należy wspomnieć, że niektóre z przestępstw naruszających życie lub zdrowie zostało umieszczonych także w rozdziale dotyczącym przestępstw przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstw wojennych oraz w rozdziale – przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej (Błachut i in. 2007). Z uwagi jednak na ich charakter nie stanowią one przedmiotu analiz przestrzennych. W ramach przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu wyróżnia się następujące czyny, które wzięto pod uwagę w prowadzonych badaniach: zabójstwo, samobójstwo, nieumyślne spowodowanie śmierci, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu oraz innych uszkodzeń ciała, bójki i pobicia, użycie w przypadku bójki i pobicia niebezpiecznych narzędzi oraz narażenie na niebezpieczeństwo utraty życia lub uszczerbku zdrowia.

- przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu – to przestępstwa związane ze sprowadzaniem niebezpieczeństwa powszechnego, a zatem takie zdarzenia, które swoim zasięgiem obejmują wiele osób lub mienie w wielkich rozmiarach (takie, którego w chwili popełnienia czynu zabronionego przekracza tysiąckrotną wysokość najniższego miesięcznego wynagrodzenia) (Ustawa Kodeks karny z dn. 6.06.1996, art. 115 § 6). W ramach tej grupy znalazły się zarówno czyny o powszechnie niebezpiecznym, krótkotrwałym czy też nagłym charakterze, jak również przestępstwa związane ze sprowadzeniem takich niebezpieczeństw.

Dodatkowo, ustawodawca uwzględnił tu również zagadnienia związane z terroryzmem. Analiza w niniejszej pracy objęła następujące: sprowadzenie zdarzenia niebezpiecznego (m.in. pożaru, eksplozji materiałów wybuchowych lub

39

łatwopalnych, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących i inne) oraz wytwarzanie lub obrót niebezpiecznymi środkami.

- przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu – zakres zagadnień dotyczących porządku publicznego jest bardzo szeroki. Porządkiem publicznym określa się pewien system urządzeń publicznoprawych oraz stosunków w społeczeństwie jakie powstały i wykształciły się w przestrzeniach publicznych, a także niepublicznych, a które mają na celu ochronę życia, zdrowia, mienia obywateli czy społecznego, jak również gwarancję normalnego funkcjonowania instytucji, zakładów, przedsiębiorstw państwowych, społecznych, a także prywatnych, a jednocześnie przeciwdziałanie różnego rodzaju niedogodnościom dla społeczeństwa oraz pojedynczych jego członków (Bolesta 1997). Czyny, które wzięto pod uwagę to: czynny udział w zbiegowisku publicznym oraz wyrób lub handel bronią bez zezwolenia.

- przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności – zostały wyodrębnione jako osobna kategoria z przestępstw przeciwko wolności, co związane jest ze znaczną szkodliwością społeczną oraz relatywnie wysokimi karami jakimi zagrożone zostały przestępstwa w tej grupie (Bojarski i in. 2010). Analiza objęła następujące rodzaje przestępstw: zgwałcenie, publiczne propagowanie treści o charakterze pedofilskim oraz obcowanie płciowe z małoletnim.

- przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece – wyróżniona grupa bierze pod uwagę ochronę bardzo ważne, także konstytucyjnie chronione dobro jakim jest rodzina, a także uwzględnia czyny skierowane przeciwko najmłodszym. Jest to bardzo istotna kategoria przestępstw z uwagi na, nie tylko prawne, ale również społeczne postrzeganie rodziny jako istotnej komórki każdego społeczeństwa, która podlegać powinna szczególnej ochronie. Zatem wszelkie negatywne działania godzące w jej dobro lub dobro jej członków oraz kwestie z nią związane, a więc opiekę stanowią ważny problem, który należy rozważać w różnego rodzaju badaniach (Bojarski i in 2010). Pod uwagę wzięto następujące zdarzenia: znęcanie, rozpijanie osoby małoletniej, uprowadzenie lub zatrzymanie małoletniego lub osoby nieporadnej.

- przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej – zakres penalizacji przestępstw określonych w tej grupie obejmuje ochronę dobrego imienia oraz godności osobistej człowieka, a także kwestie związane z bezpośrednim naruszeniem nietykalności cielesnej. Ponadto zagadnienie dotyczące czci dotyczy również osób prawnych lub jednostek organizacyjnych (Bojarski i in. 2010). W ramach rozważań nad problematyką przestępczości analizie poddano: znieważenie oraz naruszenie nietykalności cielesnej.

Wszystkie powyższe kategorie przestępstw poddano analizie przestrzennej oraz czasowej. Ujednolicenie wszystkich zdarzeń oraz przyporządkowanie do poszczególnych kategorii uwarunkowane było przede wszystkim udostępnionymi danymi statystycznymi dla poddanych analizie jednostek badawczych. O ile niektóre z wymienionych kategorii mogą wydać się czytelnikowi wątpliwie przestrzennymi, to jednak wiele cech dotyczących znamion czynów, które wymieniono może

40

wykazywać związki przestrzenne. Kwestie te zostaną bliżej scharakteryzowane w odpowiednich rozdziałach i podrozdziałach niniejszego opracowania.

41