Pokuta w czasach poapostolskich do III w

Wczesna tradycja chrześcijańska utrzymywała, że Kościół posiada wodę chrztu i łzy pokuty. Tak jak tylko raz można było przyjąć chrzest, tak samo tylko raz można było uzyskać przebaczenie po odbyciu po-kuty za grzechy ciężkie. Potwierdzono tym samym zasadę o jedyności pokuty w takim znaczeniu, że powrót do grzechu już raz odpuszczo-nego przenosi nad nim władzę poza kompetencje Kościoła15. Grzesznik przyznawał się do popełnionych win i wyznawał je przed biskupem oraz podejmował publiczną pokutę. W czasie prześladowań chrześcijan w okresie I–III w. we wspólnotach wiernych zdarzały się ciężkie grze-chy, za które uważano: apostazję, zabójstwo, krzywoprzysięstwo i cu-dzołóstwo16. Publiczne zgorszenie, znane powszechnie, musiało być napiętnowane publicznie. Podstawowy symbolizm grzechu to utrata więzi z Bogiem i ludem świętym. W powszechnym odczuciu chrześci-jan grzech jako zło, wiązało się z karą.

Pokuta we wczesnym okresie chrześcijaństwa miała charakter spo-łeczny i publiczny. Spospo-łeczny charakter wyrażał się w tym, że wszyscy w danej społeczności mieli obowiązek modlitwy za grzeszników i napo-minania ich. Główny obowiązek naponapo-minania grzeszników spoczywał na pr zełożonych gminy chrześcijańskiej. W przypadku grzechów cięż-kich grzesznika wyłączano ze wspólnoty, dopóki publicznie nie poddał się pokucie. Traktat Didache17 uważa Kościół za zgromadzenie świętych, lud nowy, zebrany ze wszystkich stron świata, noszący cechy jedności, świętości i powszechności18, i mówi o upominaniu błądzących. Opisa-ne w Didache uczestnictwo w Eucharystii zarezerwowaOpisa-ne było tylko dla

15 „Jeśli się ktokolwiek da diabłu skusić do grzechu, jeden raz tylko będzie mógł czy-nić pokutę. Jeśli zaś zaraz potem znowu zgrzeszy i znowu pokutuje, na nic się to nie przyda takiemu człowiekowi”. Hermas, Pasterz, [w:] Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. IV 3, 6, Warszawa 1990.

16 Dokumenty pisane z tamtego okresu wymieniają całe katalogi grzechów (List Kle-mensa Rzymskiego do Koryntian), Didache (droga życia i śmierci). Dużo wiadomości o praktyce pokutnej można dowiedzieć się z dzieła Hermasa. Hermas, Pasterz, [w:] Pisma

Starochrześcijańskich Pisarzy, t. XLV. Ojcowie Apostolscy, Warszawa 1990, s. 157.

17 Pełny tytuł Dydache to Nauczanie Pana do narodów przekazane przez dwunastu

aposto-łów. Dzieło to jest anonimowe. Istnieje konsensus badawczy, że powstało w I połowie

II wieku na terenie Syrii. Redaktor korzystał z kilku źródeł, z których część datuje się na I wiek. J. K. Elliot, Extra-canonical early Christian literature, [w:] The Oxford Bible

Commenta-ry. John Barton, John Muddiman (red.), New York: Oxford University Press, 2001, s. 1308.

Tekst polski: Didache – Nauka 12 Apostołów z przypisami, Publikacja online: htt ps://pl.wiki-pedia.org/wiki/Didache [pozyskano 10 VI 2016 r.].

18 Kto święty, niech podejdzie, kto nim nie jest, niech się nawróci. J. Gnilka, Pierwsi

Chrześci-janie. Źródła i początki Kościoła, Wydawnictwo „M”, Kraków 2004, s. 339 i 353.

85 ochrzczonych i świętych, ale podkreślano także wagę pokuty grzeszni-ków oraz zadośćuczynienia. Od grzesznika wymagano szczerej skruchy i przyznania się do winy (akt zewnętrzny wobec całej wspólnoty). Po przyznaniu się do grzechu, poddaniu się pokucie i zadośćuczynieniu, na-stępowało przyjęcie grzesznika przez przełożonych do wspólnoty.

Dokumenty starożytnych synodów świadczą, że w sprawowaniu Eu-charystii uczestniczyli jedynie ci, którzy nie zgrzeszyli grzechami cięż-kimi. W II w. na temat pokuty wypowiadali się Tertulian (ok. 160 – po 220)19 i św. Cyprian (ok. 200 lub 210–258)20. Tertulian wspomina o dwóch etapach pokuty praktykowanych w jego czasie. Etap pierwszy, w którym do czynności pokutnych grzesznika należały: modlitwa w postawie leżą-cej (krzyżem), noszenie włosiennicy, wyrzeczenie się kąpieli, częste po-sty, modlitwa wstawiennicza kapłanów lub wiernych, którzy bohatersko przeżyli prześladowania. Pokuta odbywała się w przedsionku kościoła. Pojednanie natomiast po odbyciu pokuty przez grzesznika odbywało się wobec całej wspólnoty Kościoła21. W dziele De paenitentia z roku 200–204 Tertulian dopuszcza, możliwość pokuty po chrzcie. Zasadniczo uważa, że pokutować mogą tylko katechumeni, natomiast już ochrzczeni, któ-rzy wyrzekli się szatana, nie mogą grzeszyć, a więc nie potrzebują po-kuty. Tertulian przedstawia przebieg publicznej pokuty jako akt znany i uznany w całym Kościele22. Radykalna zmiana następuje kilka lat póź-niej, gdy Tertulian znalazł się pod silnym wpływem montanizmu23.

19 W dziele De paenitentia z roku 200–204 Tertulian dopuszcza, bardzo oględnie, możliwość pokuty po chrzcie. Zasadniczo uważa, że pokutować mogą tylko katechu-meni, natomiast już ochrzczeni, którzy wyrzekli się diabła, nie mogą grzeszyć, a więc nie potrzebują pokuty. Por. Tertulian, O pokucie, [w:] Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. V, Tertulian. Wybór Pism, Warszawa 1970, s. 185. Por. także: K. Frąszczak, Doktryna i obrzędy pokuty w „De poenitentia” Tertuliana, „Wrocławski Przegląd Teologiczny”, 20 (2012), s. 109–121.

20 L. Mateja, Oblicza miłosierdzia. Historyczne uwarunkowania rozwoju doktryny o

miło-sierdziu. Studium dzieł Tertuliana i świętego Cypriana, Kraków 2000; oraz monografi a

doty-cząca życia codziennego w Kartaginie w III wieku: V.SAXER, Vie liturgique et quotidienne

à Carthage vers le milieu du IIIe siècle. Le témoignage de Saint Cyprien et de ses contemporains d’Afrique, Citt à del Vaticano 2, 1984, w której na s. 145–188 znajduje się opis dyscypliny

pokutnej obowiązującej wówczas w Afryce północnej.

21 A Library of Fathers of the Holy Catholic Church (London: Oxford, 1842), Tertullian, Of

Repentance 7, 8, 9, pp. 361–364.

22 J. Słomka, Nowe proroctwo. Historia i doktryna montanizmu, SACh SN 4; Katowice 2007, s. 135.

23 Montanizm ruch religijny zapoczątkowany ok. 150 we Frygii (obecnie w Turcji) przez Montana z Artabanu (zm. 179); pierwotnie zwany herezją Frygijczyków; ruch ten stanowił duże zagrożenie dla Kościoła eksplozją fałszywego profetyzmu, egzaltacji dla dziewictwa i męczeństwa. Niebezpieczeństwo tkwiło w przyznaniu prorokom i chary-POKUTA I PIELGRZYMKI POKUTNE W KOŚCIELE KATOLICKIM DO POŁOWY XVI WIEKU

86

W dziele De pudicitia z 210 r. zmienia swoje poglądy na temat możliwo-ści drugiej pokuty, a przede wszystkim pokuty za grzechy nieczystomożliwo-ści. Polemika z psychikami – jak określa chrześcijan wiernych Kościołowi – dotyczy jednak przede wszystkim kwestii podmiotu władzy przebacza-nia, wokół której zbudowane jest zasadniczo całe dzieło. Tertulian mon-tanista uznaje, że grzech przeciwko świątyni Boga, jaką jest ciało ludzkie, jest grzechem przeciwko Bogu, który „krzywdzi” Boga, a więc tylko On może taki grzech przebaczyć. Człowiek może jedynie przebaczać grzech popełniony przeciwko człowiekowi. W swej argumentacji Kartagińczyk radykalizuje swoje poglądy w dwóch ważnych w tym miejscu odniesie-niach: do Boga i do Kościoła, który uosabiają Apostołowie. Ludzie powin-ni pokutować za grzechy ciężkie w nadziei, że Bóg odpuści im te grzechy, bo Kościół tego nie może uczynić. Błędy Tertuliana co do pokuty wynika-ły z osobistej przesadnej jego gorliwości i surowości24.

W III w. gdy chrześcijan najbardziej prześladowano, i gdy ustawodaw-stwo rzymskie (edykty cesarskie) zmuszało chrześcijan do przyjmowania kultu pogańskiego, wspólnoty chrześcijańskie traktowały odstępstwo od wiary, jako ciężki grzech apostazji. Prześladowania podzieliły chrześcijan na męczenników, którzy ponieśli śmierć, wyznawców, którzy odmówili złożenia ofi ary, ale przeżyli oraz upadłych (lapsi), którzy zostali złamani i – często w wyniku tortur i groźby śmierci – oddali cześć pogańskim bó-stwom lub kultowi cesarskiemu. Później w gminach chrześcijan nastąpiła dyskusja, która spowodowała przyjęcie zasady ponownego przyjmowa-nia odstępców (wbrew nowacjanom25, którzy domagali się nieprzyjmo-wania „upadłych”. W związku z odstępstwami od wiary w Chrystusa pojawił się w Kościele problem postępowania z apostatami. Św. Cyprian zaproponował rozwiązanie26, aby ci, którzy nieformalnie akceptowali

po-zmatykom prawa do kierowania Kościołem. Por. Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, Poznań 1924, s. 5, 16.

24 Tertulian, O pokucie, [w:] Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. V, Tertulian. Wybór

Pism, Warszawa 1970, s. 185.

25 Nowacjanie to sekta utworzona przez kapłana rzymskiego i autora poprawnego dzieła o Trójcy Świętej, który początkowo opowiadał się za pojednaniem i przebacze-niem odstępcom od chrześcijaństwa, później jednak stał się zwolennikiem surowego ich traktowania. Powodem tej nagłej zmiany mógł być jego zawód w związku z elekcją pa-pieża Korneliusza w 250 r. Nowacjan konsekrował się na biskupa Rzymu i rywalizował z Korneliuszem, ale zmarł jako męczennik podczas prześladowania, za panowania cesa-rza Waleriana (257–258). Por. Novatian and Novatianism (ang.), Catholic Encyclopedia [pozy-skano 3 X 2016 r.].

26 Zob. The Lett ers of St. Cyprian, e.g. in P.L., IV and V; and notably his treatise De Lapsis; Vita S. Cypriani per Pontium diaconum ejus scripta; Eusebius, Church History, IV.42; Cyprian z Kartaginy: De lapsis et De Ecclesiae Catholicae unitate. Oxford: Clarendon STANISŁAW J. ADAMCZYK

87 gaństwo (kupili zaświadczenia o złożeniu ofi ary bożkom, ale jej nie złożyli, tz w. libellaci), mogli podjąć pokutę i uzyskać pojednanie z Kościołem27. Pokuta dla nich miała być nałożona przez przełożonych i powinna być proporcjonalna do winy, musiała być uzewnętrzniona. Sacrifi cati, ci, któ-rzy składali ofi ary bożkom, dopiero po wypełnieniu pokuty i włożeniu rąk przez biskupa na znak pojednania z Bogiem i Kościołem mogli wró-cić do społeczności wiernych28. Tak praktykowana w Kościele pokuta in-stytucjonalna, która była niepowtarzalną i bardzo surową, doprowadziła do pewnego kryzysu pokuty. Jednym z przejawów tego kryzysu był fakt odkładania pokuty na ostatnie lata życia29. Również taki sposób sprawo-wania pokuty był uciążliwy dla biskupów, którzy jako jedyni posiadali prawo przyjmowania do stanu pokutników i udzielania rozgrzeszenia.