Wprowadzenie spowiedzi usznej (1215 r.)

Stabilizacja formy sakramentu pokuty rozpoczęła się na początku XIII wieku. Już papież Grzegorz VII (1073–1085, wcześniej zakonnik), pró-bował wprowadzić spowiedź uszną do praktyki Kościoła, ale nakaz co-rocznej spowiedzi usznej wiernych wydał dopiero IV Sobór Laterański w 1215 r.51. Postanowienia soboru oznaczały przejście od pokuty publicz-nej do prywatpublicz-nej, a właściwie zindywidualizowapublicz-nej. IV Sobór Laterański wprowadził do dziś obowiązujące przepisy dotyczące praktyki pokuty, tj. obowiązek spowiedzi przynajmniej raz w roku w czasie wielkanocnym oraz tajemnicę spowiedzi. Po Soborze Laterańskim IV sprawowanie sa-kramentu pokuty zostało powierzone prezbiterom i postanowiono, aby każdy członek parafi i przystąpił do spowiedzi i wyznał swoje grzechy przed swoim proboszczem52. Duchowni bez parafi i nie mogli w ogóle

50 Rituale Romanum, Ordo Paenitentiae, Roma 1974, s. 81–115.

51 Conciliorum oecumenicorum decreta, Istituto per le scienze religiose, Bologna 1973, s. 227–271.

52 W jednym z dekretów Soboru Laterańskiego IV z 1215 r. czytamy: Wszyscy wierni

obojga płci, osiągnąwszy pełnoletność, powinni osobiście przynajmniej raz w roku wiernie wyznać wszystkie swoje grzechy własnemu kapłanowi [tz n. proboszczowi] i w miarę sił odprawić zadaną pokutę […].

94

spowiadać. Tylko podróżni bona fi de w czasie podróży mogli przystąpić do spowiedzi do obcego duchownego53. Szafarz (spowiednik) za wyja-wienie wyznanego przez penitenta grzechu miał być usunięty z urzędu i odbywać pokutę do końca swoich dni w klasztorze54.

Św. Tomasz z Akwinu (1225–1274) formułując doktrynę dotyczącą sza-farza pokuty, używa pojęć, które wypracowała średniowieczna schola-styka55. Według Tomasza spowiednik jest narzędziem Boga „administru-je sakramentem pokuty”56. Szafarz sam z siebie nie udziela rozgrzeszenia, ale jest ono udzielane przez Chrystusa. Szafarz jest tylko administrato-rem, który posiada władzę konsekracji, może również odpuszczać grze-chy57. Władza konsekracji, więc obejmuje władzę rozgrzeszenia. Ka-płan nakłada pokutę po pouczeniu, jakiego udzielił penitentowi i zaraz potem udziela mu rozgrzeszenia. W ten sposób odprawienie zadanej pokuty staje się obowiązkiem sumienia penitenta. Przy najbliższej spo-wiedzi penitent powinien poinformować spowiednika, czy zadaną poku-tę z ostatniej spowiedzi wykonał, czy też nie. Rozgrzeszenie sakramen-talne nie jest jednak uzależnione od odprawienia, czy nie odprawienia, zadanej pokuty. W Kościele rzymskokatolickim rola kapłana jako szafa-rza sakramentu pokuty jest jednoznaczna. „Tak jak przy ołtarzu, gdzie sprawuje Eucharystię – czytamy w Adhortacji Apostolskiej Reconciliatio

et paenitentia Jana Pawła II – jak równocześnie w każdym z Sakramentów,

kapłan, szafarz Pokuty, działa «in persona Christi». Chrystus, który przez osobę spowiednika jest uobecniany równocześnie za jego pośrednictwem dokonuje tajemnicy odpuszczenia grzechów, jest tym, który okazuje się bratem człowieka, miłosiernym, wiernym równocześnie współczującym arcykapłanem, pasterzem gotowym szukać zbłąkanej owcy, lekarzem, który leczy i pociesza, jedynym nauczycielem, który jest prawdomówny

53 J. Sumption, The Age of Pilgrimage: The Medieval Journey to God, First Published as Pilgri-mage in 1973, New Jersey 2003, s. 6.

54 Conciliorum oecumenicorum decreta, Istituto per le scienze religiose, Bologna 1973, s. 227–271.

55 A. G. Fuente, En torno al “signo” del sacramento de la penitencia, „Angelicum” 53 (1976), s. 570.

56 Św. Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, tł. F. W. Bednarkiewicz, P. Bełch, A. Głażew-ski, Tom 29: Sakrament pokuty (3, qu. 84–90); Tom 30: Sakrament pokuty (Suppl. 1–28): Veritas. Tekst polski jest również opublikowany on line: htt p://katedra.uksw.edu.pl/suma/suma_in-deks.htm [pozyskano 18 X 2016 r.].

57 „Et ideo solus ille minister est sacramentorum, in quibus gratia datur, qui habet ministerium super corpus Christi verum [...], ideo cum in sacramento paenitentiae gratia conferatur, solus sacerdos minister est huius sacramenti”. S. Tomasz z Akwinu, Suma

teo-logiczna, III, q. 84–90: Sakrament pokuty, t. 29, tłum. i oprac. R. Kostecki OP, Veritas, Londyn

1969.

95 i naucza drogi Bożej, «sędzią żywych i umarłych», który sądzi prawdzi-wie, a nie według pozorów”58.

Kapłan w Kościele rzymsko-katolickim występuje w charakterze sę-dziego i lekarza jest jednocześnie szafarzem boskiej sprawiedliwości i miłosierdzia, i ma się przyczyniać do czci Bożej i zbawienia dusz (KPK Kan. 978 § 1). Nie jest on, jak to ma miejsce w Kościele prawosławnym je-dynie świadkiem. To przed nim penitent się spowiada, a nie tylko w jego obecności, to przed kapłanem, który działa w osobie Chrystusa-Głowy i w imieniu Kościoła59 grzesznik wyznaje swoje winy i od niego, mocą posiadanej przez niego władzy otrzymuje rozgrzeszenie. Wyraźnie to podkreśla formuła rozgrzeszenia: „Bóg, Ojciec miłosierdzia, który po-jednał świat ze sobą przez śmierć i zmartwychwstanie swojego Syna, i zesłał Ducha Świętego na odpuszczenie grzechów, niech ci udzieli prze-baczenia i pokoju przez posługę Kościoła. I ja odpuszczam tobie grzechy w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego”.

Warto również na koniec wspomnieć o tz w. spowiedzi generalnej. Spowiedź generalna jest konieczna dla tych, którzy w przeszłości po-ważnie zaniedbali jeden z istotnych warunków sakramentu pokuty. Na przykład nie przygotowali się do spowiedzi i źle wyznali grzechy, świadomie pominęli jakiś grzech ciężki, czy też przystąpili do sakra-mentu pokuty bez żalu za grzechy, albo bez postanowienia poprawy. Praktykę tę usankcjonował w 1304 r. papież Benedykt XI: „Nawet je-śli nie ma konieczności ponownego wyznawania wcześniej wyznanych grzechów, to uważamy za pożyteczne, aby była powtórzona spowiedź z tych samych grzechów, ponieważ wstyd towarzyszący wyznawaniu jest ważnym elementem pokuty”60. Teologowie uważają, że spowiedź generalna może być konieczna, potrzebna, pożyteczna lub szkodliwa. Konieczna jest wówczas, kiedy odbyło się z jakichś powodów spo-wiedzi nieważne. Potrzebna natomiast wtedy, kiedy ma się poważne wątpliwości, co do jakości poprzednich spowiedzi. Spowiedź gene-ralna jest pożyteczna, jeśli służy większemu uporządkowaniu życia. A szkodliwa jest wówczas, gdy jej jedynym motywem są chorobliwe skrupuły.

58 Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska. Reconciliatio et paenitentia, Do Episkopatu, Du-chowieństwa i Wiernych po Synodzie Biskupów o pojednaniu i pokucie w dzisiejszym posłannictwie Kościoła. Tytuł i tekst za: www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ ii/adhortacje/reconciliatio.html [pozyskano 18 X 2016 r.].

59 Kompendium Katechizmu Kościoła Katolickiego, Kielce 2005, s. 335.

60 Za: D. Kowalczyk, Krótka historia sakramentu pokuty, www.rozmawiamy.jezuici.pl/ articles/52/n/39.

96

Ostatecznego pogłębienia i uporządkowania sprawowania sakra-mentu pokuty dokonały Sobory: Trydencki (1545–1563) i Watykański II (1962–1965)61.