Każde przestępstwo stanowi przełamanie normy prawnej, ustanowionej przez suwerena najczęściej w drodze zawartej z obywatelami umowy spo‑ łecznej. Tym samym każde popełnione przestępstwo stanowi naruszenie lub zakłócenie określonego ładu społecznego, traktowanego jako jedno z dóbr chronionych prawnie. Trudno wskazać więcej wspólnych elementów, które łączyłby wszystkie popełniane przestępstwa. Z drugiej strony nie powinno to nikogo dziwić, zważywszy na fakt, jaka jest różnorodność prze‑ jawianych zachowań inkryminowanych, w jak odmienne dobra społeczne one godzą, jaka niejednorodna i jak często bardzo złożona jest ich etiologia.
W tym kontekście jawi się pytanie o politykę kryminalną państwa reali‑ zowaną w odpowiedzi na karygodne zachowania godzące w ład i porządek społeczny. Czy polityka ta winna opierać się na jednolitych zasadach i prio‑ rytetach, które mogłyby stanowić wspólne remedium na przeciwdziałanie każdemu przestępstwu?
Aby odpowiedzieć na te pytania, należy w pierwszym rzędzie doko‑ nać próby kategoryzacji przestępstw przez pryzmat ich etiologii i esen‑ cjonalnych elementów. Przyjmując powyższe kryteria można wyróżnić trzy główne typy przestępstw: przestępstwa popełniane przez nieletnich, przestępstwa o charakterze ponadlokalnym terrorystycznym i zorganizo‑ wanym, jak również częściowo gospodarczym, pozostałe typy przestępstw o charakterze lokalnym. Choć w tym ostatnim przypadku także należy mieć świadomość, że grupa ta jest bardzo niejednorodna i wymagałaby tworzenia dodatkowych kategorii.
54 | Paweł Kobes
Mając na myśli politykę kryminalną w jej najszerszej koncepcji, należy uwzględniać cztery elementy1:
• element podmiotu polityki kryminalnej – realizatorem polityki kryminalnej jest państwo oraz społeczeństwo,
• element środka działania – środkiem realizacji polityki kryminal‑ nej jest wszelka dzielność państwowa lub społeczeństwa, mogąca pełnić funkcję czynnika zwalczającego przestępczość,
• element teleologiczny – jest nim jasno zdefiniowany cel, który sprowadza się do zwalczania przestępczości,
• element prakseologiczny – sprowadza się do zastosowania środków, które najskuteczniej pozwolą na osiągnięcie wyznaczonego celu, tj. zwalczenie przestępczości.
Podjęte w niniejszym opracowaniu rozważania nie mają charakteru całościowego ujęcia problemu – mogą one stanowić węzłowy problem do dalszych pogłębionych refleksji.
Dla przejrzystości prezentowanych rozważań niezbędne jest scharak‑ teryzowanie takich problemów, jak typologia przestępstw i charak‑ terystyka ich poszczególnych grup.
Przestępczość nieletnich cechuje przede wszystkim kategoria spraw‑ ców, do której zaliczają się osoby niemające ukończonych 17 lat w chwili popełnienia czynu zabronionego. Wyróżnienie tej kategorii sprawców możliwe jest tylko ze względu na wiek, ponieważ rodzaj i sposób popełnio‑ nych przez nich przestępstw zasadniczo nie wyróżnia tych sprawców od innej kategorii. Jednocześnie niski wiek osób dopuszczających się czynów przestępczych zasadniczo implikuje działania zorientowane na przeciw‑ działanie tym społecznie nieakceptowanym zachowaniom. Jak słusznie podnosi się w doktrynie, traktowanie nieletnich analogicznie jak dorosłych sprawców przestępstw – a w tym pociąganie ich do odpowiedzialności za zachowania bezprawne – jest bezzasadne z uwagi na względy rozwojowe (przede wszystkim niedojrzałość), jak również polityczno ‑kryminalne,
Polityka kryminalna państwa… | 55
ponieważ tego typu postępowanie nie zapewnia osiągnięcia zakładanych celów. Skutki są wręcz przeciwne do zakładanych, gdyż rygoryzm wobec nieletnich, jak również pociąganie ich do odpowiedzialności karnej za po‑ szczególne przejawy ich nagannego postępowania, może jedynie utrudnić proces ich prawidłowej socjalizacji, pogłębić stan demoralizacji i skutkować trwałym wyrzuceniem na margines życia społecznego2.
Mając na uwadze powyższe, ustawodawca w przepisie art. 3 § 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich zawarł najważniejszą dyrektywę w zakresie postępowania z nieletnimi, dotyczą‑ cą kierowania się dobrem nieletniego. Otóż, wskazany przepis głosi, że w sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego, a także zmierzając w razie potrzeby do prawidłowego speł‑ niania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny. Wskazana dyrektywa ma cha‑ rakter nadrzędny, co oznacza, że w sprawach nieletniego nie wolno czynić czegokolwiek, co byłoby niezgodne albo sprzeczne z jego dobrem. Należy zauważyć, że uczynienie z dobra nieletniego głównej dyrektywy w całym postępowaniu z nieletnimi popełniającymi czyny karalne lub wykazującymi przejawy demoralizacji oznacza, że polski system postępowania z nimi jest zorientowany na ich wychowanie, resocjalizację i ochronę przed patologią społeczną. System ten całkowicie odcina się od pociągania nieletnich do odpowiedzialności i od represjonowania najmłodszych sprawców czynów karalnych, jak również od wymierzania jakiejkolwiek sprawiedliwości oraz oddziaływań ogólnoprewencyjnych w postaci odstraszania3.
Z uwagi na powyższą dyrektywę i eksponowane w niej elementy wy‑ chowawcze, a także na bardzo młody wiek sprawców oraz ich niedojrzałość
2 V. Konarska ‑Wrzosek, Propozycje nowych modelowych rozwiązań prawnych w zakresie po‑
stępowania z nieletnimi w Polsce, (w:) Aksjologia postępowania w sprawach nieletnich – obecny stan prawny i perspektywy zmian, (red.) P. Kobes, Legnica 2014, s. 44.
3 V. Konarska ‑Wrzosek, P. Górecki, Postępowanie w sprawach nieletnich. Komentarz, Warsza‑ wa 2015, s. 44 ‒45.
56 | Paweł Kobes
psychiczną i społeczną kluczową rolę w procesie socjalizacji i resocja‑ lizacji winna stanowić rodzina. Stanowi ona pierwsze – i jednocześnie najważniejsze – środowisko wychowawcze w życiu dziecka4, ponieważ w nim nawiązuje pierwsze kontakty z innymi ludźmi i zdobywa pierwsze doświadczenia w zakresie współżycia społecznego. Te z kolei są podstawą i zaczątkiem rozwoju społecznego małego człowieka, rzutując niejedno‑ krotnie w sposób dominujący na całe jego przyszłe życie5.
Prawidłowo funkcjonująca rodzina tworzy wspólnotę wymagającą od swoich członków – głównie od rodziców – integralnego połączenia celów oraz dążeń podejmowania na jej rzecz dobrowolnych działań, wynikają‑ cych z poczucia wewnętrznej konieczności. Podstawą właściwych relacji w rodzinie są: równowaga i stabilność wzajemnych relacji pomiędzy rodzi‑ cami, ich poczucie odpowiedzialności, a także więź emocjonalna pomiędzy wszystkimi członkami rodziny6.
Bezpośredni wpływ rodziców na rozwój psychiczny wiąże się z inte‑ resującym wprowadzaniem dziecka w określone, codzienne zasady życia. Początkowo dziecko bezwiednie przyjmuje zachowania zaobserwowane u najbliższych. Z czasem doniosłe stają się zabiegi wychowawcze zorien‑ towane na kształtowanie osobowości7. Wzory osobowe i osobowościowe czerpane są z różnych źródeł, a przede wszystkim właśnie z rodziny. Dla młodych dzieci przedmiotem naśladownictwa i identyfikacji są przede wszystkim rodzice. Wzór starszych członków rodziny oddziaływuje na nie bardzo mocno, co wynika z chęci dzieci upodobnienia się do najbliższych, silnie odczuwanej potrzeby oparcia się na nich8.
Na dziecko oddziałują zachowania rodziców, ich wzajemne relacje, jak również ich stosunek do osób spoza rodziny. Trzeba pamiętać o tym, że
4 B. Kowalska ‑Ehrlich, System postępowania z młodzieżą nieprzystosowaną społecznie w Pol‑
sce, (w:) Prawne i pedagogiczne aspekty resocjalizacji nieletnich, (red.) B. Kowalska ‑Ehrlich,
S. Walczak, „pr ipsir” 1992, nr 12, s. 81.
5 K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia, Warszawa, s. 84.
6 K. Pierzchała, Cz. Cekiera (red.), Człowiek a patologie społeczne, Toruń 2009, s. 79.
7 M. Tatala, Rodzina w rozwoju społecznym dziecka, „Prob. Alkohol.” 1998, nr 1, s. 1 ‒2.
Polityka kryminalna państwa… | 57
rezultatem wychowania rodzinnego może być dziecko, które jest dobrze przygotowane do życia w społeczeństwie, albo też dziecko źle przystoso‑ wane do takiego życia. Skutkiem wychowania może być jednostka uspo‑ łeczniona, która jest uczuciowo związana z określonymi zbiorowościami, jednocześnie chcąca i zdolna do kreatywnego uczestniczenia w określonej kulturze. Efektem wychowania może być również osoba egocentryczna i zarazem egoistyczna, odznaczająca się kulturową i społeczną biernością. Pamiętać trzeba także o tym, że uspołecznienie jednostki może mieć charakter konstruktywny bądź też destruktywny9.
W kontekście rozważań nad rodziną należy mieć na uwadze to, że z uwagi na funkcje, jakie spełnia ona w życiu społecznym, stanowi najistot‑ niejszy czynnik w zapobieganiu wszelkiego rodzaju zjawiskom negatyw‑ nym, w tym także przestępczości10. Aby rodzina prawidłowo funkcjonowała, wszystkie jej funkcje winny być realizowane. Im słabiej rodzina wywiązuje się z ciążących na niej obowiązków, tym bardziej jest ona dysfunkcjonalna11. Jak wynika z powyższego, polityka kryminalna państwa zorientowana na przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich powinna koncentrować się wokół podstawowych elementów, czyli kierowania się dobrem nieletniego, co implikuje podejmowanie wobec niego przede wszystkim działań wychowawczych i opiekuńczych. Wspomniany kontekst każe zwracać szczególną uwagę na rodzinę, która może i powinna stać się najważniejszym sojusznikiem w zwalczaniu nieakceptowanych społecznie zachowań nieletnich. Działania państwa ukierunkowane na resocjalizację nieletnich nie powinny pomijać w tym procesie rodziny, która musi być wspierana i wzmacniania w prawidłowym wypełnianiu swoich funkcji.
Inny charakter ma przestępczość o charakterze lokalnym, czyli przestępczość popełniana najczęściej w miejscu zamieszkania. W zdecy‑ dowanej większości przestępczość jako zjawisko społeczne ma charakter
9 K. Pierzchała, Cz. Cekiera (red.), Człowiek…, s. 81.
10 A. Ratajczak, Przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży w systemie polskiego prawa
karnego (Zagadnienia wybrane), Warszawa 1980, s. 12.
58 | Paweł Kobes
lokalny, w związku z czym polityka kryminalna państwa winna koncen‑ trować się na innych aspektach, niż ta zorientowana na przeciwdziałanie przestępczości nieletnich.
W obszarze zwalczania przestępczości lokalnej kluczowe jest współ‑ działanie ze sobą trzech elementów: właściwego tworzenia prawa, akty‑ wizacji samorządu lokalnego oraz aktywizacji społeczności lokalnej.
W sferze właściwej praktyki stanowienia prawa należy pamiętać o tym, że norma prawna winna mieć przede wszystkim uzasadnienie aksjolo‑ giczne przy jej stosowaniu. Oznacza to, że ustawodawca powinien szukać w społeczeństwie akceptacji dla stanowionych przez siebie unormowań prawnych. Wówczas szansa na realizację norm przez społeczeństwo, które również uzna je za swoje, będzie większa, a tym samym zniknie pokusa do ich omijania. Natomiast uzasadnienie dla obowiązywania norm prawnych, oparte na strachu przed sankcją, będzie skutkowało wzmożoną determi‑ nacją jednostek do poszukiwania dróg obejścia tych norm.
Kolejną kwestią jest aktywizacja instytucji samorządu terytorialnego w zakresie przeciwdziałania przemocy. Otóż, organy jednostek samorządu terytorialnego winny być koordynatorem działań związanych z zapewnie‑ niem bezpieczeństwa na danym terenie, w danym czasie. Rola tych orga‑ nów nie powinna się ograniczać jedynie do działań w ramach konkretnych akcji (np. jednostkowe imprezy masowe, festyny), ale powinna obejmować całość planowanych przedsięwzięć przy jednoczesnym uwzględnieniu mnogości sytuacji niosących zagrożenie i mających wprowadzić algorytmy postępowania dla każdego z podmiotów i służb wedle jego kompetencji. Ponadto bezpieczeństwa nie należy utożsamiać jedynie z indywidualnym czy też zbiorowym zachowaniem ludzkim. Jego istota dotyka także orga‑ nizacji życia społecznego i jego warunków, aby nie powstały sytuacje pro‑ wokujące zagrożenie. W tym aspekcie jednostki samorządu terytorialnego powinny realizować wcześniej konsultowane z policją inwestycje na rzecz bezpieczeństwa – szczególnie w zakresie monitoringu miejsc zagrożonych lub nowych rozwiązań architektoniczno ‑urbanistycznych. Powinny także zajmować się koordynowaniem i organizowaniem czasu wolnego dzieci
Polityka kryminalna państwa… | 59
i młodzieży. Działalność rodziny i szkoły musi być uzupełniana poprzez stwarzanie właściwych form życia społecznego w miejscu zamieszkania dzieci i młodzieży. Aktywność organów samorządu terytorialnego w oma‑ wianym aspekcie jest szczególnie istotna w środowiskach wielkomiejskich, gdzie tworzą się spontaniczne grupy rówieśnicze, które nie są poddane kontroli wychowawczej dorosłych. Z uwagi na fakt, że organizowanie czasu wolnego dla dzieci i młodzieży w miejscach zamieszkania leży w głównej mierze w gestii wielu instytucji i organizacji powołanych do sprawowania opieki nad młodzieżą, organy jednostek samorządu terytorialnego w oma‑ wianym aspekcie powinny występować w roli koordynatora, głównie przez udzielanie wszechstronnej i daleko idącej akceptacji dla takich inicjatyw (np. udostępnianie boisk, sal gimnastycznych, świetlic, współorganizo‑ wanie i współfinansowanie działalności klubów i domów kultury, itp.)12.
Ważną rolą jednostek samorządu terytorialnego jest także przejawia‑ nie pomocy zmierzającej do stworzenia rodzinie warunków sprzyjających spełnianiu przez nią podstawowych funkcji, szczególnie w kontekście wychowawczym. Natomiast w przypadku występowania potencjalnych zagrożeń jednym z zadań organów samorządu terytorialnego jest tak‑ że dobra współpraca ze środkami masowego przekazu, która powinna obejmować rzetelną informację o faktycznym stanie bezpieczeństwa, w całości pozbawioną elementów sensacji, jako czynnika podsycającego występujące zagrożenia13.
Nie wydaje się możliwe ograniczenie przestępczości o charakterze lokalnym bez zaangażowania w tym zakresie społeczności lokalnej. Jed‑ nakże współpraca organów ścigania i organów samorządu terytorialnego ze społecznością jest możliwa po spełnieniu kilku podstawowych warunków. Po pierwsze, w przypadku gdy zapobieganie przestępczości jest zbyt daleko idące i jednocześnie przeradza się w represję, wówczas tworzą się pewne
12 A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zagadnienia prawno‑
‑ustrojowe, Warszawa 2008, s. 78.
60 | Paweł Kobes
trudne problemy. Otóż, w niektórych państwach funkcjonują patrole mie‑ szane, które są złożone z obywateli i funkcjonariuszy policji. Zadaniem tych patroli jest ochrona określonych terenów. W danych okolicznościach patrole te mogą zostać zmuszone do podjęcia pewnych czynności repre‑ syjnych. Po drugie, wybór dziedzin przestępczości, w których zamierza się prowadzić akcje profilaktyczne z udziałem społeczeństwa, wymaga dokładnych badań. Chodzi bowiem o dziedziny, w których społeczne inicjatywy i wysiłki będą skutkowały lepszymi wynikami niż stosowanie inicjatywy represji, a osiągnięte rezultaty wywołują potrzebę do dalszych działań profilaktycznych. Po trzecie, obywatele, którzy uczestniczą w reali‑ zacji jakiegoś programu prewencyjnego muszą być odpowiednio dobrani i odznaczać się cechami społecznie wartościowymi (obiektywizm, zainte‑ resowanie dobrem publicznym, prawość, nienaganna opinia, itp.). Osoby, które są zatrudnione w różnego rodzaju komisjach obywatelskich powinny być możliwie niezależne od instytucji państwowych, co zapewni im większe zaufanie społeczeństwa. Po czwarte, akcje zapobiegania przestępczości nie mogą się znaleźć poza kontrolą władz oficjalnych. W tym aspekcie chodzi bowiem o wyeliminowanie niebezpieczeństwa nadużywania przez pewne grupy uprawnień społecznych do realizacji własnych interesów14.
W kontekście przestępczości lokalnej należy także podkreślić, że po‑ lityka kryminalna tworzona w celu jej zwalczania winna uwzględniać w maksymalny sposób specyfikę poszczególnych regionów kraju, gdyż tego wymaga różnorodność źródeł tej przestępczości.
Kolejna kategoria przestępstw, to przestępstwa charakteryzujące się ponadlokalnym oddziaływaniem, często przekraczające granice wielu państw. Niewątpliwie zalicza się do nich przestępczość zorganizo‑ waną, działania terrorystyczne czy przestępczość gospodarczą.
Trudno wskazać jednoznaczną definicję przestępczości zorganizowa‑ nej. Polski system prawny także jej nie zawiera, ponieważ różnorodność tego zjawiska, jego dynamika, jest trudna do ujęcia definicyjnego. Ten
Polityka kryminalna państwa… | 61
sam problem istnieje w innych państwach europejskich. Dużo łatwiej jest wskazać cechy charakteryzujące przestępczość zorganizowaną. Do takich cech zalicza się15: współdziałanie zawsze więcej niż jednej osoby, zorganizowanie, wewnętrzną strukturą o charakterze hierarchicznym, planowanie i podział zadań, trwałość działania, nastawienie na popełnia‑ nie przestępstw, popełnianie przestępstw, przemoc, zdobycie władzy lub zysków jako cel działania, liczne strefy wpływów, międzynarodowy zakres oddziaływania, hermetyczność wewnętrzna i zewnętrzna, monopolizacja rynku, legalizowanie nielegalnych zysków.
Inni badacze dostrzegają w zjawisku przestępczości zorganizowanej jej cechy esencjonalne (obligatoryjne) i cechy dodatkowe.
Do cech obligatoryjnych zalicza się16: • celowe zorientowanie,
• ustrukturalizowanie, posiadanie wewnętrznej struktury (czyli zbioru reguł organizacyjnych, podziału pracy, funkcji, ról), • posiadanie systemu sterującego – zarządu; koordynuje on współ‑
działanie poprzez czynności planistyczne, organizatorskie, mo‑ tywacyjne, kontrolne oraz zapewnienie sprawnej realizacji celów i maksymalizacji efektu synergicznego,
• rozmyślne zachowanie się (zdolność do samodzielnego określania i modyfikowania celów oraz sposobów ich osiągania),
• ekwifinalność (zdolność do osiągania przyjętych tych samych celów końcowych przy różnych warunkach początkowych i przy wyko‑ rzystaniu różnych środków),
• współdziałanie z otoczeniem (sieć powiązań, np. przestępczych), • zdolność do samoorganizacji – do zwiększenia swojej sprawności
i stopnia uporządkowania (negatywnej entropii).
15 A. Miczkowska, Problematyka przestępczości zorganizowanej, „Wrocławskie Studia Era‑ zmiańskie. Zeszyty Studenckie” 2009, s. 124.
16 W. Kurowski, Pojęcie organizacji przestępczej i przestępczości zorganizowanej, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 1, s. 38.
62 | Paweł Kobes
Z kolei cechami dodatkowymi przestępczości zorganizowanej są17: • angażowanie się w działalność, z którą wiążą się łatwe i duże zyski,
przy ograniczonym ryzyku (zarówno wykrycia, jak i ukarania oraz niepowodzenia w sensie ekonomicznym – bankructwa), wykorzy‑ stując przy tym własną (przestępczą) specyfikę – dzięki temu stopa zwrotu z inwestycji jest zdecydowanie większa,
• wewnętrzna dyscyplina i kontrola, hermetyczność, konspiracja, kamuflaż,
• używanie przemocy, gróźb lub innych środków w celu zastraszenia, posługiwanie się przekupstwem, szantażem itp.,
• wywieranie wpływu na gospodarkę i politykę za pośrednictwem nacisków na różne gremia (np. polityków, media, administrację publiczną, organy ścigania, wymiar sprawiedliwości itp.),
• pomoc wysokiej klasy specjalistów (konsultantów): skorumpowa‑ nych urzędników, adwokatów, biznesmenów, polityków, sędziów itd., • wykorzystywanie struktur handlowych lub podobnych, pranie pieniędzy, mobilność, prowadzenie działalności na skalę między‑ narodową (umożliwia to skuteczne zwodzenie organów ścigania oraz wykorzystywanie różnic w systemach prawnych).
Szczególnie elementy wymienione jako ostatnie łączą przestępczość zorganizowaną z przestępczością gospodarczą.
Przestępczość gospodarcza różni się od innych form przestępczości. Związana jest z nią anonimowość ofiar, szczególnie wówczas, gdy są to osoby fizyczne, albo też pozorny brak ofiar, kiedy to następuje zamach na podstawowe instytucje systemu gospodarczego, bądź też finansowe intere‑ sy państwa. Ten rodzaj przestępczości cechuje również specjalna kategoria sprawców, którzy najczęściej należą do wyższych warstw społecznych18.
Istotą przestępczości gospodarczej jest niekiedy również oddziały‑ wanie w postaci zaburzenia funkcjonowania struktur administracyjnych
17 Ibidem, s. 39.
Polityka kryminalna państwa… | 63
państwa, bądź też instytucji gospodarczych, m.in. wskutek występującej przy tym korupcji19.
Brak występowania przemocy w połączeniu z anonimowością ofiar, skutkuje tym, że społeczeństwo nie ma świadomości poważnych zagrożeń ze strony przestępczości gospodarczej. Przestępczość ta, w odróżnieniu od innych rodzajów przestępczości, nie jest zbytnio nagłaśniania przez środki masowego przekazu, a jednocześnie charakteryzuje się bardzo wysoką tzw. ciemną liczbą20.
„Ciemna liczba” przestępczości gospodarczej wynika po pierwsze z tego, że dokonywana jest ona najczęściej pod „przykrywką” zwykłej działalności zawodowej, co powoduje, że nie rzuca się ona w oczy i jest trudno zauwa‑ żalna. Po drugie, ofiary przestępczości gospodarczej mogą przez całe lata nie mieć świadomości, że ponoszą szkodę z nią związaną. Po trzecie, spraw‑ cami tego rodzaju przestępczości najczęściej są osoby bardzo dobrze do tego przygotowane; w znacznej mierze są to fachowcy posiadający wysoką wiedzę ekonomiczną, podatkową, księgową, informatyczną. Po czwarte, z uwagi na fakt, że najczęściej sprawcami przestępstw gospodarczych są osoby ze średnich lub wyższych warstw społecznych, ich możliwości obrony przed instytucjami odpowiedzialnymi za zwalczanie tego typu działalności powodują, że owe instytucje są bardziej ostrożne w podej‑ mowaniu przeciwko tym sprawcom bardziej zdecydowanych kroków21.
W zakresie omawianej przestępczości z perspektywy kryminologiczno‑ ‑społecznej najbardziej odpowiednie są teorie ekonomiczne determinujące zachowania menedżerów lub właścicieli, a nie teorie dotyczące patologii społeczeństwa, patologii jednostek, itp22.
W aspekcie przestępczości gospodarczej do wyjaśnienia tego zjawiska warto wykorzystać również różnice pomiędzy teoriami uczenia się a teo‑ riami zrzeszania. W wielu bowiem przedsiębiorstwach, dopuszczając się
19 Ibidem.
20 Ibidem.
21 Ibidem.
64 | Paweł Kobes
przestępstwa, stosuje się dobrze rozwinięte techniki neutralizacji, które usprawiedliwiają bezprawne zachowania. W tym kontekście warto zauwa‑ żyć, że wśród ludzi związanych z działalnością biznesową popularna jest idea, iż państwo jest ofiarą bezosobową, która nie ponosi żadnych szkód23.