Tradycje społecznikowskie i dobroczynne są w Polsce silne. Początki działalności dobroczynnej, prowadzonej przez różne religie i wyznania sięgają jeszcze wieku XVIII i XIX i rozwijają się aż do okresu II Rzeczpospolitej. Na przełomie XIX i XX wieku wypracowane wcześniej i udoskonalane strategie pomagania uspołecznionego są wyrazem poszukiwania form współdziałania państwa, organizacji pozarządowych i podmiotów religijnych dla dobra wspólnego91. Działalność pomocowa, prowadzona przez organizacje dobroczynne i filantropijne92 pod względem instytucjonalnym i organizacyjnym podlegała organom administracji rządowej93.
Od lat 90. XX wieku, czyli od okresu transformacji ustrojowej, stopniowo zadania na rzecz społeczeństwa przekazywane były samorządom. Po 1989 r. proces powstawania organizacji obywatelskich wzrasta. Wzrasta również gotowość Polaków do podejmowania wszelkich inicjatyw społecznych, wynikających z troski i poczucia odpowiedzialności za drugiego człowieka oraz za najbliższe środowisko. Integracja przez wspólne zaangażowanie obywateli jest wartością nie do przecenienia.
Dostępne słowniki i encyklopedie w różny sposób definiują pojęcie organizacji pozarządowych. Brak jest ujednoliconego nazewnictwa w wielu językach, w tym języku polskim. Dla przykładu w odniesieniu do organizacji pozarządowych we Francji funkcjonuje określenie ekonomie sociale, w Wielkiej Brytanii public chaarities, w Japonii koeki hojni, a w Stanach Zjednoczonych not – for – profit organisations, nongovernmental organisations lub volontary organisations. Większość z tych określeń jest stosowana zamiennie i znajduje swoje odzwierciedlenie w języku polskim. W Polsce używa się zamiennie takich określeń jak:
90 Ibidem, s. 5.
91 M. Rymsza, M. Dudkiewicz, Boskie, cesarskie, obywatelskie. O religijnych i świeckich aspektach dobroczynności, „Trzeci sektor” 2015, nr 34, s. 8.
92 Jak twierdzi E. Leś, filantropia ma korzenie amerykańskie, natomiast charytatywność – europejskie. Termin
„charytatywny” oznacza religijne motywowane miłosierdzie, „filantropijny” natomiast odnosi się do humanistycznego nurtu pomagania, nieodwołującego się do religii; E. Leś, Od filantropii do pomocniczości.
Studium porównawcze rozwoju i działalności organizacji społecznych, Warszawa 2000, s. 9.
93 Zob.: E. Leś, Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Warszawa 2001.
39
organizacje społeczne, organizacje non profit, NGO, organizacje niedochodowe, organizacje trzeciego sektora, organizacje pożytku publicznego.
Pomimo braku jednoznacznego, słownikowego określenia, definicja pojęcia organizacji pozarządowych znajduje się w Ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. 03.96.873). W art. 3 znajdujemy zapis mówiący, że
„Działalnością pożytku publicznego jest działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych określonych w ustawie” (ustęp 1).
Z ustępu 2 wynika, że organizacjami pozarządowymi są: „niebędące jednostkami sektora finansów publicznych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych lub przedsiębiorstwami, instytutami badawczymi, bankami i spółkami prawa handlowego będącymi państwowymi lub samorządowymi osobami prawnymi, niedziałające w celu osiągnięcia zysku – osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia, z zastrzeżeniem ust. 4 (ustęp ten wymienia również partie polityczne, związki zawodowe i organizacje pracodawców, samorządy zawodowe oraz fundacje utworzone przez partie polityczne. Wymienione podmioty Ustawa uznaje za organizacje, jednak do tej grupy nie mają zastosowania przepisy działu II „Działalność pożytku publicznego” ustawy o pożytku). Z ustępu 3 Ustawy dowiadujemy się o kolejnych podmiotach, które są traktowane podobnie jak organizacje, mogące prowadzić działalność pożytku publicznego. Są to: „osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego, stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, spółdzielnie socjalne, spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r.
o sporcie, które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników”. Podsumowując, organizacjami pozarządowymi możemy nazwać wszystkie podmioty, które nie są podległe administracji publicznej (zarówno rządowej jak i samorządowej) oraz których działalność nie została nastawiona na osiągnięcie zysku.
W myśl powyższej definicji za organizacje pozarządowe uznać należy zarówno organizacje posiadające osobowość prawną jak również podmioty, które osobowości tej nie
40
mają. Zdefiniować należy również działalność pożytku publicznego. Pojęcie to reguluje Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Zapisano w niej, że działalność pożytku publicznego to działalność użyteczna społecznie, która może być prowadzona przez organizacje pozarządowe, osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego w sferze zadań publicznych. Działalność pożytku publicznego może być prowadzona zarówno odpłatnie jak i nieodpłatnie. Z Ustawy wynika, że organizacje pożytku publicznego, w skrócie OPP, to kwalifikowana forma organizacji pozarządowej. OPP prowadzą działalność na rzecz ogółu społeczności lub na rzecz określonej grupy podmiotów. Posiadają one zarówno przywileje jak i obowiązki. Wśród przywilejów wymienić należy m.in. zwolnienie od podatku dochodowego od osób prawnych, podatku od nieruchomości, podatku od czynności cywilnoprawnych, opłaty skarbowej, opłat sądowych w odniesieniu do prowadzonej przez nie działalności pożytku publicznego, a także możliwość przekazania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych na rzecz organizacji pożytku publicznego. Do spoczywających na OPP obowiązków zaliczyć należy m.in.
sporządzanie rocznego sprawozdania merytorycznego ze swojej działalności oraz podania go do publicznej wiadomości, jak również sporządzanie i ogłaszanie rocznego sprawozdania finansowego. Omawiana Ustawa określa zobowiązanie administracji publicznej do współpracy z organizacjami pozarządowymi (taka współpraca to między innymi zlecanie, informowanie, konsultowanie oraz tworzenie wspólnych zespołów).
Do organizacji pozarządowych zaliczyć należy przede wszystkim stowarzyszenia i fundacje. Za stowarzyszenie uznaje się dobrowolne zrzeszenie ludzi, którzy posiadają wspólne cele działania i zainteresowania. W świetle polskiego prawa stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych (art. 2 ust. 1 Prawo o stowarzyszeniach). Fundacja natomiast jest organizacją powołaną przez jedną lub kilka osób (fundator lub fundatorzy), które decydują, na jaki ważny społeczny cel przeznaczyć chcą swój majątek.
W przepisach prawa, w tym również w ustawie z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach, nie ma prawnej definicji fundacji. Definicja słownikowa (zgodnie ze słownikiem PWN) podaje dwojakie rozumienie pojęcia: po pierwsze jest to „ofiarowanie czegoś, zbudowanie czegoś na własny koszt do użytku społeczeństwa; ufundowanie czegoś”, po drugie to
„instytucja, której podstawą jest majątek przeznaczony przez jej założyciela na określony cel
41
(dobroczynny, kulturalny)”94. Różnice pomiędzy fundacją a stowarzyszeniem pojawiają się w obszarach, związanych ze sposobem powstania, celem działania, zarządzania organizacjami, prowadzenia nadzoru zewnętrznego nad nimi. I tak stowarzyszenie powstaje z woli 15 osób, które dobrowolnie i wspólnie chcą realizować wspólny cel. Do jego założenia nie jest potrzebny żaden majątek, działalność stowarzyszenia opiera się na pracy społecznej jej członków. Natomiast przy powołaniu fundacji znaczącą rolę odgrywają fundatorzy, którzy chcą przekazać swój majątek na określony cel. I to właśnie oni w akcie fundacyjnym wskazują cele fundacji. Majątek jest podstawą utworzenia i działania fundacji, choć nie ma prawnie określonej jego kwoty. Fundacja może zostać utworzona do realizacji celów użytecznych społecznie lub gospodarczo. Najczęściej dotyczą one kwestii związanych z ochroną zdrowia, rozwojem gospodarki i nauki, oświatą i wychowaniem, kulturą i sztuką, ochroną środowiska oraz opieką społeczną. Natomiast stowarzyszenie zostaje utworzone w dowolnym, ale niezarobkowym i komercyjnym celu. W fundacji wszystkie najważniejsze decyzje podejmuje jej zarząd.
W Polsce organizacje pozarządowe nazywane są również trzecim sektorem (w odróżnieniu od sektora publicznego oraz sektora przedsiębiorstw). Zarówno fundacje, jak i stowarzyszenia oraz inne organizacje można porównać do przedsiębiorstw, ponieważ tak samo jak one zatrudniają pracowników, dysponują zasobami finansowymi, pozyskują środki publiczne oraz prywatne, posiadają w swoich szeregach wielu profesjonalistów-praktyków, aktywnie uczestniczą w życiu społeczno-gospodarczym, wspierając te dziedziny, które wymagają bardzo wąskiej specjalizacji. Podobnie jak firmy, mają one dużą konkurencję w postaci innych organizacji pozarządowych. Jednak procesy zachodzące w zarządzaniu organizacjami pozarządowymi różnią się od procesów stosowanych w przedsiębiorstwach komercyjnych m. in. tym, iż w organizacjach non profit znaczenie zdobywania przewagi konkurencyjnej jest małe: organizacje pozarządowe częściej współpracują ze sobą niż konkurują. Specyfika zarządzania organizacjami społecznymi jest związana przede wszystkim z ich profilem. W opozycji do sektora rynkowego trzeci sektor działa nie dla osiągnięcia materialnego zysku, lecz pro publico bono, czyli ogólnie pojmowanego dobra wspólnego.
Ponadto, działalność organizacji pozarządowych opiera się głównie na pracy wolontariuszy, skupionych na realizacji misji i statutowych celów organizacji.
94 Słownik Języka Polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/fundacja;2558702.html (dostęp 17.09.2021r.).
42
Najważniejszym obowiązkiem wolontariusza jest należyte wykonywanie obowiązków, zgodnie z porozumieniem, obejmującym zakres określonych świadczeń95.
Najistotniejsze różnice w zarządzaniu organizacją pozarządową oraz instytucjami innego rodzaju ograniczają się do trzech sfer: wagi misji, formy własności oraz roli interesariuszy.
Ponadto specyfika zarządzania organizacjami opiera się na konieczności odpowiedzi w procesie zarządzania na różne dylematy, które wymagają przyjęcia różnych rozwiązań.
Najważniejsze z nich to wybór między zarządzaniem strategicznym a myśleniem projektowym, między pierwotną wizją a rolą służebną, między charyzmatycznym a partycypacyjnym sposobem podejmowania decyzji oraz wyborem pomiędzy profesjonalizacją a spontanicznością w organizacji. Zarządzanie w organizacjach pożytku publicznego wymaga rozpoznania specyfiki ich struktury oraz czynników krystalizujących jej zadania, cele własne i motywację personelu. Cechą charakterystyczną organizacji trzeciego sektora jest to, iż zarządzane są one przez jedno-, dwu- lub trzyosobowe kierownictwo.
Powoduje to, iż zwiększa się rola nieformalnych czynników w postępowaniu z personelem.
Często zdarza się, iż personel stowarzyszenia stanowią członkowie rodziny kierownictwa, co niesie za sobą ryzyko wystąpienia trudności w zarządzaniu. Rodzinne, niesformalizowane relacje powodują zagrożenia, związane ze spójnością i jednolitością zasad działania organizacji non profit, a także brakiem profesjonalnego podejścia do obiektywnej oceny i sposobów nagradzania pracowników. W takiej sytuacji do głosu dochodzą często emocje i zakulisowe kryteria w ocenie pracy kadry oraz personalizacja relacji zadaniowych.
Negatywne skutki dla trwałości więzi organizacyjnych mogą również mieć także skłonności lidera do rozwiązań autorytarnych lub stosowanie mobbingu wobec personelu pracującego na umowy krótkoterminowe.