WPŁYW CZŁONKÓW ZWIĄZKU HARCERSTWA POLSKIEGO NA PARTYCYPACJĘ SPOŁECZNĄ

UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY

IM. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W KRAKOWIE Wydział Nauk Społecznych

Dyscyplina: Nauki o Polityce i Administracji

Maria Kotkiewicz

WPŁYW CZŁONKÓW

ZWIĄZKU HARCERSTWA POLSKIEGO NA PARTYCYPACJĘ SPOŁECZNĄ

Praca doktorska

napisana pod kierunkiem

prof. dr. hab. Andrzeja K. Piaseckiego

Promotor pomocniczy dr Ireneusz Drabik

KRAKÓW 2022

2

3 SPIS TREŚCI

WSTĘP 5

Rozdział 1 POLSKIE SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE 12

1.1. Wprowadzenie 12

1.2. Definicje pojęć 14

1.2.1. Kultura obywatelska 14

1.2.2. Partycypacja publiczna i społeczna 21

1.2.3. Kapitał społeczny 26

1.3. Społeczeństwo obywatelskie w Polsce 28

1.3.1. Budowanie społeczeństwa obywatelskiego po 1989 roku. Rys historyczny 28 1.3.2. Aktualny stan badań nad społeczeństwem obywatelskim 35 1.3.3. Polskie organizacje pozarządowe – formy prawne, działalność 38 1.3.4. Rola organizacji pozarządowych w różnych sferach życia publicznego 42 1.4. Ewolucja postaw Polaków wobec partycypacji społecznej 44

1.4.1. Wymiar społeczny 46

1.4.2. Zaangażowanie polityczne 51

1.4.3. Partycypacja z wykorzystaniem nowych technologii 59 Rozdział 2 ZWIĄZEK HARCERSTWA POLSKIEGO JAKO ORGANIZACJA

POZARZĄDOWA 69

2.1. Związek Harcerstwa Polskiego – jedna z najważniejszych polskich organizacji pożytku

publicznego 69

2.2. Działalność Związku Harcerstwa Polskiego 71

2.3. Kompetencje społeczne członków Związku Harcerstwa Polskiego z uwzględnieniem wykorzystania metody harcerskiej w procesie kształtowania postaw obywatelskich 78 Rozdział 3 WPŁYW ZWIĄZKU HARCERSTWA POLSKIEGO NA AKTYWNOŚĆ

SPOŁECZNĄ HARCERZY 84

3.1. Opis metod i technik badawczych 84

3.2. Dobór próby badawczej 85

3.3. Przebieg prowadzonych badań 87

3.4. Raport z badań ankietowych 90

3.4.1. Aspekty ogólne ankiety 90

3.4.2. Zaangażowanie w wolontariat pracowniczy i akcje społeczne osób pracujących 96 3.4.3. Rola Związku Harcerstwa Polskiego w kształtowaniu postaw społecznych w opinii

osób pracujących 106

3.4.4. Sytuacja społeczno-gospodarcza kraju i gminy w ocenie osób pracujących 112

3.4.5. Zaufanie osób pracujących 114

3.4.6. Aktywność obywatelska osób pracujących 120

3.4.7. Samorząd szkolny, wolontariat i aktywność społeczna uczniów 130

3.4.8. Zaufanie uczniów 136

3.4.9. Aktywność obywatelska uczniów 139

3.5. Analiza wywiadów eksperckich 144

3.6. Porównanie wyników badań 158

4

3.6.1. Zaangażowanie w akcje społeczne harcerzy 159

3.6.2. Sytuacja społeczno-gospodarcza kraju i gminy oraz aktywność obywatelska 160 3.6.3. Sytuacja w Związku Harcerstwa Polskiego podczas epidemii COVID – 19 161

3.6.4. Rola Związku Harcerstwa Polskiego 161

PODSUMOWANIE 162

Bibliografia 164

Streszczenie 171

Abstract 174

Załączniki 177

Załącznik nr 1 Scenariusz wywiadu eksperckiego 177

Załącznik nr 2 Odpowiedzi respondenta o kodzie 1/K/GK 180 Załącznik nr 3 Odpowiedzi respondenta o kodzie 2/K/GK 187 Załącznik nr 4 Odpowiedzi respondenta o kodzie 3/M/GK 193 Załącznik nr 5 Odpowiedzi respondenta o kodzie 4/K/GK 199 Załącznik nr 6 Odpowiedzi respondenta o kodzie 5/K/GK 206 Załącznik nr 7 Odpowiedzi respondenta o kodzie 6/M/Ch 213 Załącznik nr 8 Odpowiedzi respondenta o kodzie 7/M/Ch 219 Załącznik nr 9 Odpowiedzi respondenta o kodzie 8/K/H 225 Załącznik nr 10 Odpowiedzi respondenta o kodzie 9/M/H 232 Załącznik nr 11 Odpowiedzi respondenta o kodzie 10/K/SzZdD 238 Załącznik nr 12 Odpowiedzi respondenta o kodzie 11/M/SzZdD 244 Załącznik nr 13 Odpowiedzi respondenta o kodzie 12/K/D 252

5

WSTĘP

W społeczeństwach demokratycznych organizacje pozarządowe stanowią znakomitą bazę dla rozwoju lokalnych społeczności w różnych obszarach życia. Portal Organizacji Pozarządowych podaje, że w Polsce zarejestrowanych jest 143 000 takich organizacji¹. Jak wynika z danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2020 roku aktywnie działało 95,2 tys.

rejestrowych organizacji non-profit, tj. mających osobowość prawną stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych, fundacji, społecznych podmiotów wyznaniowych, kół gospodyń wiejskich oraz organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego. Najliczniejszą grupą wśród nich były stowarzyszenia (70,1%), a następnie fundacje (16,8%). Obok organizacji rejestrowych posiadających osobowość prawną działają także organizacje mniej sformalizowane. Według danych pochodzących z jednostek rejestrujących takie podmioty, czyli ze starostw powiatowych i urzędów miast na prawach powiatów w 2020 r., na terenie kraju zarejestrowanych było 8,0 tys. stowarzyszeń zwykłych².

Dla porównania, w roku 2018 zarejestrowanych było około 134 000 fundacji i stowarzyszeń³, a w 2015 – 126 000 organizacji. Powyższe dane wskazują, że na przestrzeni lat liczba organizacji samorządowych wzrosła. Należy założyć, że ta tendencja wzrostowa będzie się utrzymywała.

Organizacje pozarządowe odgrywają ważną rolę w społeczeństwach głównie ze względu na fakt, że prowadzą działalność we wszystkich sferach życia. Ich aktywność możemy zaobserwować między innymi w zakresie pomocy społecznej, ochrony środowiska, edukacji, kultury, sztuki, sportu czy opieki nad zwierzętami.

W Polsce najwięcej organizacji pozarządowych działa w obszarze sportu, turystyki, rekreacji i hobby. 35% (około 28 tys.) organizacji wskazuje ten obszar jako najważniejsze pole swojej aktywności. Inne aspekty działań tych organizacji to głównie kultura i sztuka (14% organizacji, tj. około 11 tys.), edukacja i wychowanie (13%, tj. około 10 tys.

1 https://fakty.ngo.pl/ (dostęp, 09.01.2022).

2 Główny Urząd Statystyczny, Działalność stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych, fundacji, społecz- nych podmiotów wyznaniowych, kół gospodyń wiejskich oraz samorządu gospodarczego i zawodowego w 2020 r.: wyniki wstępne, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/gospodarka-spoleczna-

wolontariat/gospodarka-spoleczna-trzeci-sektor/dzialalnosc-stowarzyszen-i-podobnych-organizacji- spolecznych-fundacji-spolecznych-podmiotow-wyznaniowych-oraz-samorzadu-gospodarczego-i- zawodowego-w-2020-r-wyniki-wstepne,3,9.html (dostęp, 09.01.2022).

3 M. Gumkowska, Sektor pozarządowy w 2018 roku. Ile jest w Polsce organizacji?,

https://publicystyka.ngo.pl/sektor-pozarzadowy-w-2018-ile-jest-w-polsce-organizacji (dostęp 02.09.2021).

6

organizacji) oraz ochrona zdrowia (8, tj. około 6 tys. organizacji), usługi socjalne, pomoc społeczna (7%, tj. około 5 tys. organizacji) i rozwój lokalny (6%, tj. około 4 tys. organizacji)⁴. Istnieje wiele definicji organizacji pozarządowych. Na potrzeby pracy przyjmuje się określenia sformułowane w Ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z 2003 roku, a także w Ustawie o Fundacjach z dnia 6 kwietnia 1984 roku oraz w Ustawie Prawo o Stowarzyszeniach z dnia 7 kwietnia 1989 roku. W powyższych zapisach organizacja pozarządowa określona została jako grupa ludzi, obywateli państwa, tworzących własną strukturę organizacyjną, której zadaniem jest realizacja konkretnego, niedochodowego celu o znaczeniu społecznym. Przynależność do takiej grupy ma charakter dobrowolny. Cechą wyróżniającą organizacje pozarządowe oprócz niedochodowości jest również ich niezależność od administracji państwowej i pełna samorządność. Ponadto nie są one jednostkami sektora finansów publicznych i nie należą do sfery biznesu, co oznacza, że nie są nastawione na zysk. W Polsce używa się zamiennie takich określeń jak: organizacje społeczne, organizacje non profit, NGO, organizacje niedochodowe, organizacje trzeciego sektora, organizacje pożytku publicznego. W oparciu o funkcjonujące w Polsce przepisy prawne w ramach organizacji pozarządowych wyróżnić można fundacje i stowarzyszenia.

Z roku na rok odnotowuje się wzrost liczby organizacji pozarządowych działających na terenie Rzeczpospolitej Polskiej.

Organizacje pozarządowe w każdym kraju działają w oparciu o inne podstawy prawne, posiadają także inne formy organizacyjne. Można jednak wyróżnić kilka ich cech wspólnych, zawartych między innymi w jednej z najbardziej precyzyjnej definicji organizacji pozarządowych, zaproponowanej przez L. M. Salamona i H. K. Anheiera⁵. Według wymienionych autorów do cech tych należą: formalne struktury organizacji i określony ich byt prawny, niezależność od państwa i jego instytucji, ochotniczość, dobrowolność i niezarobkowy charakter. Dzięki temu nazywane są one organizacjami non-profit – nie przekazują wypracowanych zysków dla swych menedżerów oraz „właścicieli”, czyli założycieli organizacji, członków zarządów, członków organizacji, lecz oddają je na działalność statutową, są też samorządne, czyli same sprawują kontrolę nad własną działalnością.

Rola organizacji pozarządowych jest szczególna dla społeczeństwa, w którym i dla którego one działają. Ich działalność opiera się na połączeniu samodzielności

4 B. Charycka, M. Gumkowska, Kondycja Organizacji Pozarządowych 2018, https://api.ngo.pl/media/get/108227 (dostęp 02.09.2021).

5 L. Salomon, H. Anheie, Defining the Nonprofit Sektor: A cross-national analysis, Manchester 1997.

7

i indywidualności jednostki z pracą na rzecz społeczności, w której jednostka ta funkcjonuje.

Dzięki temu tworzy się dobro wspólne oparte na współpracy jednostek, a także partycypacji i chęci wspólnego działania⁶. Znaczącą funkcją organizacji jest również funkcja socjalizacyjna, która występuje zarówno w stosunku do odbiorców działań organizacji, jak i ich członków czy wolontariuszy. Ponadto coraz istotniejsza staje się funkcja ekonomiczna, która pozwala organizacjom pozarządowym stać się uczestnikiem rynku głównie poprzez prowadzenie działalności gospodarczej, jak również poprzez tworzenie przedsiębiorstw społecznych. Funkcja ta coraz częściej nazywana jest ekonomizacją lub komercjalizacją organizacji pozarządowych. Ekonomizacja trzeciego sektora staje się szansą na ich uniezależnienie od finansowania sektora publicznego⁷. Należy jednak zauważyć, że działalność komercyjna organizacji może niekorzystnie wpływać na ich funkcjonowanie, w szczególności na skutek osłabienia funkcji społecznych, spadku poparcia społecznego, ograniczenia dostępu do zasobów i osłabienia sieci społecznych, czyniąc je mniej trwałymi ze względu na większe zaangażowanie liderów i zarządów organizacji w biznesowe problemy organizacji⁸.

Aktualnie można zaobserwować, że niski odsetek polskich obywateli angażuje się działalność społeczną. Jak wynika z komunikatu badań CBOS pod nazwą Poczucie wpływu obywateli na sprawy publiczne⁹ z marca 2018, dotyczącego wpływu obywateli na sprawy publiczne, jest to niecałe 11% dorosłych Polaków. Choć z roku na rok coraz więcej Polaków wykazuje zainteresowanie sprawami wykraczającymi poza ich życie prywatne, nadal jednak większa część respondentów uważa, że nie ma wpływu na sprawy kraju (57%). Notowany jest również systematyczny wzrost odsetka badanych, którzy uważają, że obywatele mają wpływ na sprawy swojej społeczności lokalnej. Obecnie uważa tak 59% respondentów¹⁰. Z badań prowadzonych przez CBOS dotyczących Aktywności Polaków w organizacjach obywatelskich, przeprowadzonych w 2018 roku wynika, że Polacy najczęściej poświęcają swój czas na pracę społeczną w ramach organizacji charytatywnych pomagających dzieciom (11%), ale także dorosłym, w tym chorym, niepełnosprawnym, starym, ubogim i bezdomnym (9,6%). Co dziesiąty badany (10,3%) działa aktywnie na rzecz komitetu rodzicielskiego, rady

6 M. Stewart-Weeks, Voluntary Associations: Social Capital at Work or Post-modern Romance, Social Capital:

The Individual Civil Society and the State, CIS Policy Forum 14, Centre for Independent Studies, Australia 2000.

7 J. Hausner, Zarządzanie publiczne, Warszawa 2012.

8 E.V. Backman, R. Smith, Healthy Organizations, Unhealthy Communities?, „Nonprofit Management and Leadership” 2000, Vol. 10, No 4.

9 Centrum Badania Opinii Społecznej. Komunikat z badań nr 33/2018, Poczucie wpływu obywateli na sprawy publiczne, Warszawa 2018.

10 Ibidem.

8

rodziców, fundacji szkolnej lub uczelnianej, bądź też innej organizacji działającej na rzecz szkolnictwa i oświaty. Z badania wynika także, że dwie trzecie dorosłych Polaków (60%) nie działa w żadnej organizacji o charakterze obywatelskim. Niespełna co piąty respondent (18%) deklaruje, że poświęca swój wolny czas na działalność społeczną w jednej organizacji, co dwunasty (8%) działa w dwóch organizacjach, a co siódmy (14%) w trzech lub więcej.

W stosunku do roku 2016 ogólny poziom aktywności w organizacjach obywatelskich wzrósł o 3 punkty procentowe. Obecnie jest najwyższy od 1998 roku – zarówno pod względem odsetka zaangażowanych Polaków, jak i liczby dziedzin, w jakich oni działają. Z tego samego badania wynika, że Polacy są również aktywni w takich organizacjach i grupach obywatelskich jak ruchy religijne i kościelne oraz wspólnoty parafialne (7,9%), kluby i stowarzyszenia sportowe (7,1%), związki działkowiczów, hodowców, wędkarzy, myśliwych (6,1%), Ochotnicza Straż Pożarna, GOPR i inne instytucje społecznego ratownictwa (5,3%), harcerstwo, stowarzyszenia studenckie i inne organizacje młodzieżowe (5,2%), nieco rzadziej także organizacje samopomocowe, w tym np. stowarzyszenia osób niepełnosprawnych, bezrobotnych, anonimowych alkoholików itp. (4,1%), organizacje artystyczne, takie jak chór, orkiestra, zespół taneczny czy teatralny (4%), towarzystwa opieki nad zwierzętami (4%), kluby seniorów i emerytów (3,7%), samorządy dzielnicowe i osiedlowe (3,6%), organizacje wspierające placówki służby zdrowia (3,4%), koła gospodyń wiejskich i inne organizacje kobiece (3,3%), komitety starające się o załatwienie jakiejś konkretnej sprawy, w tym grupy protestu (3,2%) oraz organizacje działające na rzecz ochrony środowiska naturalnego (3,1%)¹¹.

Na podstawie deklaracji Polaków można wnioskować, że w ostatnich latach systematycznie rośnie ich zaangażowanie w pracę społeczną w organizacjach obywatelskich, jednak nadal jest to niski odsetek ogółu społeczeństwa.

Wśród organizacji pozarządowych w Polsce wyróżnia się Związek Harcerstwa Polskiego.

Jest to największa organizacja pozarządowa w Polsce o charakterze wychowawczym, licząca ponad 100 000 członków, zrzeszonych w 6 000 gromadach i drużynach, które stanowią podstawowe jednostki organizacyjne w całej strukturze Organizacji. Misją ZHP od ponad stu lat jest wychowywanie i wspieranie młodego człowieka w jego wszechstronnym rozwoju, a także kształtowanie jego charakteru w oparciu o takie wartości jak braterstwo, przyjaźń, służba, wiara, praca, patriotyzm, sprawiedliwość, wolność i pokój. Wartości te zostały zapisane w Obietnicy i Prawie Zucha oraz Przyrzeczeniu i Prawie Harcerskim, można

11 Centrum Badania Opinii Społecznej. Komunikat z badań nr 29/18, Aktywność Polaków w organizacjach obywatelskich, Warszawa 2018.

9

odnaleźć je również w tworzonej przez dziesiątki lat kulturze organizacji. Zgodnie ze Statutem Związek Harcerstwa Polskiego jest wychowawczym, patriotycznym, dobrowolnym i samorządnym stowarzyszeniem zuchów, harcerzy, harcerzy starszych, wędrowników oraz instruktorów, seniorów i członków starszyzny.

Jednostkami terenowymi ZHP są chorągwie, organizowane na poziomie wojewódzkim.

Obecnie w ZHP istnieje 17 chorągwi: Białostocka, Dolnośląska, Gdańska, Kielecka, Krakowska, Kujawsko-Pomorska, Lubelska, Łódzka, Mazowiecka, Opolska, Podkarpacka, Stołeczna, Śląska, Warmińsko-Mazurska, Wielkopolska, Zachodniopomorska, Ziemi Lubuskiej. Jednostkami regionalnymi działającymi w Chorągwiach, funkcjonującymi najczęściej na poziomie powiatowym, są Hufce. Zrzeszają one podstawowe jednostki organizacyjne: gromady, które dzielą się wewnętrznie na szóstki zuchowe, drużyny, które z kolei dzielą się na zastępy lub patrole. Jednostki te mogą się łączyć w szczepy lub związki drużyn. Od najmłodszych lat zuchy i harcerze mają kontakt z drugim człowiekiem, zdobywają sprawności, które wymagają opieki nad młodszym rodzeństwem lub zaangażowania się w akcje charytatywne. W ten sposób budowana jest świadomość młodego człowieka skierowana na pomoc drugiej osobie, a także współpracę. Jak wynika z badań własnych prowadzonych przez Związek Harcerstwa Polskiego 90% aktywności społecznej wypełniają instruktorzy, których jest w ZHP blisko 11 tysięcy. 6 tysięcy z nich to drużynowi, którzy cały rok pracują nad kształtowaniem odpowiednich wartości u młodych ludzi. Pracują oni po 1000 godzin rocznie, a więc niewiele mniej niż nauczyciele zatrudnieni w szkole.

Jednak najważniejsze jest to, że każdy z instruktorów pełni swoją funkcję społecznie na zasadzie wolontariatu¹².

Znacząca rola ZHP w kształtowaniu aktywności społecznej Polaków nie doczekała się do tej pory wystarczającej analizy socjologicznej i politologicznej, dlatego problematyka ta została podjęta w przedstawionej rozprawie doktorskiej.

Rozprawa opiera się na opracowaniach źródłowych z zakresu politologii i socjologii, uzupełnionych o wywiady z ekspertami, ankietę wśród kadry ZHP oraz obserwacje własne, poczynione w trakcie mojej wieloletniej pracy jako instruktorki ZHP. Zasadniczym celem rozprawy jest próba odpowiedzi na pytanie, czy Związek Harcerstwa Polskiego jako organizacja pozarządowa wpływa na aktywność społeczną obywateli.

Główna teza rozprawy doktorskiej zakłada, że Związek Harcerstwa Polskiego jest organizacją, która odgrywa skuteczną rolę w kształtowaniu postaw obywatelskich wśród

12 https://zhp.pl/odkryj/aktywnosc-spoleczna/ (dostęp 11.06.2021r.).

10

swoich członków. Przyjęto także dwie dodatkowe hipotezy: ZHP umożliwia osobom w nim zrzeszonym rozwój zdolności i kompetencji ważnych dla funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego oraz: członkowie ZHP przejawiają ponadprzeciętną postawę obywatelską.

Badania dotyczące aktywności społecznej członków ZHP, stanowiące zasadniczą część pracy, zostały przeprowadzone w latach 2018 – 2019 z wykorzystaniem metod jakościowych i ilościowych. Przyjęły one formy:

• ankiet on-line (CAWI), przeprowadzonych wśród członków Związku Harcerstwa Polskiego przy współudziale Harcerskiego Instytutu Badawczego za pośrednictwem Panelu Badawczego. W badaniu wzięło udział 745 osób, jednak ze względu na to, że nie wszyscy ankietowani odpowiedzieli na wszystkie postawione pytania, przy analizie wyników uwzględniono jedynie pełne odpowiedzi w ilości 479;

• dwunastu wywiadów z ekspertami, tj. z przedstawicielami Związku Harcerstwa Polskiego, przeprowadzonych na wszystkich szczeblach Organizacji (Główna Kwatera ZHP, chorągiew, hufiec, szczep, drużyna harcerska, gromada zuchowa, w tym z Naczelnikiem i Przewodniczącym ZHP). W grupie badawczej znaleźli się eksperci z całej Polski.

Ponadto dokonano analizy literatury przedmiotu, materiałów źródłowych, dokumentów zastanych, analizy treści, opracowań badawczych, obserwacji uczestniczącej.

Jak już wspomniano, badania CAWI zostały zrealizowane przy współudziale Harcerskiego Instytutu Badawczego, zespołu powołanego przy Głównej Kwaterze ZHP w roku 2015, którego celem jest szczegółowa analiza najważniejszych dla Organizacji kwestii, związanych z jej funkcjonowaniem. W ramach działalności Instytutu powstał Panel Badawczy ZHP, do którego zapisało się ponad 3 000 respondentów. Odpowiadają oni na różne pytania, dostarczając władzom ZHP i jego członkom wiedzy o działalności Organizacji. Dotychczas jednak, pomimo dużej ilości zgromadzonych informacji, nie przeprowadzono analiz, potwierdzających wykorzystanie zdobytych przez harcerzy umiejętności, które przekładałyby się na ich aktywność obywatelską.

Wypada wspomnieć, że badania na wewnętrzne potrzeby ZHP prowadzone były już od lat 90. ubiegłego wieku, kiedy to powołano Wydział Badań i Analiz Głównej Kwatery ZHP.

Rozprawa doktorska składa się ze wstępu, czterech rozdziałów, zakończenia, bibliografii oraz załączników zawierających zastosowane narzędzia badawcze. W rozdziale pierwszym omówione zostaną zagadnienia związane z funkcjonowaniem polskiego społeczeństwa obywatelskiego, kulturą i aktywnością obywatelską oraz partycypacją społeczną, a także funkcjonowaniem organizacji pozarządowych. Rozdział drugi poświęcony będzie działalności

11

Związku Harcerstwa Polskiego, a także kompetencjom społecznym członków ZHP ze szczególnym uwzględnieniem wykorzystania metody harcerskiej w procesie kształcenia postaw obywatelskich.

Opis metod i technik badawczych oraz przebieg prowadzonych badań będzie przedmiotem rozdziału trzeciego. Analiza wpływu Związku Harcerstwa Polskiego na aktywność społeczną harcerzy zostanie opisana w rozdziale czwartym.

12

Rozdział 1

POLSKIE SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE

1.1. Wprowadzenie

Społeczeństwo obywatelskie, w którym wszelkie instytucje, organizacje, związki i stowarzyszenia działają w oparciu o zasadę dobrowolności i spontaniczności jest podstawą i warunkiem niezależnego od państwa, samodzielnego rozwoju obywateli. Stanowi ono też wyraz ich potrzeb¹³. Prekursorem pojęcia jest Arystoteles, który nie dostrzegając różnic pomiędzy społeczeństwem a państwem, zauważa, że człowiek z racji swojej społecznej natury jest predystynowany do tego, by żyć w państwie. Filozof podkreśla etyczny charakter współistnienia człowieka i państwa (wspólnota polityczna jest formą życia zbiorowego, kierującego się określonym zestawem wartości). W średniowieczu społeczeństwo obywatelskie było pojmowane jako typ państwa zorganizowanego z jednej strony przez księcia, z drugiej przez lud. Wraz z rozwojem absolutyzmu powstaje rozdział na państwo (uprawnione do stosowania przemocy) i społeczeństwo niepolityczne (stanowe).

Społeczeństwo czasów Oświecenia stworzyło nową formę życia publicznego, stając się prototypem nowożytnej koncepcji społeczeństwa obywatelskiego. Na przełomie XVIII i XIX wieku stosunki społeczne były niezależne od władzy politycznej.

Nawiązujący do arystotelesowskiej koncepcji Immanuel Kant, Jean Jacques Rousseau, a potem Hannah Arendt wyrażali pogląd, że człowiek najpełniej realizuje się w życiu publicznym. Adam Smith i John Locke, twórcy liberalnego modelu społeczeństwa obywatelskiego, wywodzącego się z przekonania o tym, że społeczeństwo jest starsze od państwa, a sfera gospodarcza dominuje nad polityczną głosili tezę, że społeczeństwo obywatelskie jest formą wspólnoty ekonomicznej, składającej się z indywidualnych właścicieli, których interesy tworzą pewien ład społeczny. Georg Wilhelm Friedrich Hegel rozróżnił społeczeństwo obywatelskie od państwa, dowodząc, że interes własny jednostki może się realizować tylko dzięki współpracy obywateli.

W socjologicznym ujęciu społeczeństwa obywatelskiego według A. de Tocqueville’a istnieje różnica pomiędzy społeczeństwem obywatelskim, rozumianym jako relacje pomiędzy samymi obywatelami, a społeczeństwem politycznym, zakładającym relacje pomiędzy rządem a obywatelami. Filozof doszedł do wniosku, że powstanie i rozwój różnego typu organizacji i stowarzyszeń, których celem jest realizacja własnych interesów obywateli

13 A. Antoszewski, R. Herbut, Leksykon politologii wraz z Aneksem: Reforma samorządowa w Polsce. Partie.

Parlament. Wybory (1989-2000), Wrocław 2000, s. 546.

13

uniezależnia ich od interesów partii politycznych. Jeszcze pod koniec XIX wieku Émile Durkheim dowodził, że solidarność społeczna wynikająca ze społecznego podziału pracy i wzajemnej zależności pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi jest istotną cechą społeczeństwa. Ten rodzaj solidarności charakteryzuje społeczeństwa nowoczesne, gdzie

„treść życia społecznego polega na interakcjach między jednostkami, w których działania partnerów są negocjowane”¹⁴. Są to tzw. społeczeństwa otwarte, rządzące się podstawowymi zasadami wolności i odpowiedzialności jednostki, przeciwstawione społeczeństwom zamkniętym, w których życie społeczne jest regulowane zakazami i nakazami¹⁵.

Charakterystycznymi cechami społeczeństwa obywatelskiego, zwanego inaczej społeczeństwem otwartym, jest jego zróżnicowanie i różnorodność. Pozwala to obywatelom, świadomym swojej siły sprawczej, współtworzyć i zmieniać rzeczywistość poprzez dobrowolne działania, podejmowane w różnych stowarzyszeniach, fundacjach, związkach twórczych¹⁶, ograniczając jednocześnie autorytarne tendencje władzy. Takie stanowisko wyrasta z przekonania, że w państwie prawa prawo jest wspólne dla rządzonych i rządzących, natomiast władza państwa jest ograniczona. Warunkiem istnienia takiego społeczeństwa są aktywni politycznie obywatele, którzy tego prawa pilnują.

W XX wieku koncepcje społeczeństwa obywatelskiego były przeciwstawiane praktykom państwa autorytarnego i totalitarnego. Zręby społeczeństwa obywatelskiego w Europie Środkowo-Wschodniej zaczęły się tworzyć w latach 70. ubiegłego wieku. Podejmowano próby odtworzenia więzi społecznych, samoorganizując się i tworząc grupy nieformalne.

Przykładem takich działań jest np. obieg prasy poza cenzurą państwową.

Upadek systemu komunistycznego w Europie Środkowo-Wschodniej doprowadził do ożywienia zainteresowania społeczeństwem obywatelskim. Państwo zaczęło być postrzegane jako narzędzie wspólnego dobra ogółu. W okresie rozpadu systemu „realnego socjalizmu”

w latach 90. XX wieku, ważną rolę w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego odegrały niezależne od państwa takie opozycyjne organizacje społeczne i związki zawodowe jak

„Karta 77” w Czechosłowacji, czy „Solidarność” i KOR w Polsce.

Klaus von Beyme wiąże ideę społeczeństwa obywatelskiego jako sprawiedliwej społeczności z silnym i zróżnicowanym ładem prawnym, pozwalającym wspierać tę ideę przez państwa Wspólnoty Europejskiej, „rozszerzając kręgi obywatelstwa, prawami

14 J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 2000, s. 62.

15 Zob.: K. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Warszawa 2006, tom 1.

16 J. Turowski, op. cit., s. 107.

14

uczestnictwa obejmując też obcokrajowców, a także troszcząc się o słabych społecznie nie- obywateli”¹⁷.

Jak twierdzi Marcin Król, społeczeństwo obywatelskie obejmuje sferę ludzkiej aktywności, w skład której wchodzą codzienne ludzkie zachowania, działalność gospodarcza, edukacyjna, sądownicza, obyczaje lokalne, samorząd lokalny. Odwołując się do rozważań Hegla, dotyczących odrębności sfery polityki od sfery społecznej badacz proponuje, by społeczeństwem obywatelskim nazwać „zespół działań, które uzupełniają działania władzy politycznej i często lepiej realizują jej cele lub realizują takie cele, jakimi władza ze swojej natury się nie zajmuje”¹⁸. Społeczeństwo obywatelskie jako sieć powiązań społecznych, woluntarystycznych, pomocowych, pracowniczych, działań spontanicznych „jest nie tyle autonomiczną sferą, wymykającą się władzy politycznej, ile ją głęboko przenika, kawałkuje i decentralizuje”¹⁹.

1.2. Definicje pojęć

1.2.1. Kultura obywatelska

Próba zdefiniowania pojęcia kultury obywatelskiej musi uwzględnić współwystępujące z nim i obecne zarówno w obiegu potocznym, jak i dyskursie akademickim pojęcie kultury politycznej. Ma ono węższe znaczenie niż kultura obywatelska. Za prekursorów pojęcia kultury politycznej w nauce światowej uznaje się politologów Gabriela A. Almonda i Sidneya Verbę, którzy rozumieli je jako „całokształt indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu, a także jako ustój polityczny uwewnętrzniony przez członków społeczności w postaci pojęć, uczuć i ocen”²⁰. Tak rozumiana kultura polityczna pośrednicząca między jednostkami a państwem, może być rozpatrywana w ujęciu poznawczym (pojęcia), afektywnym (uczucia) oraz ewaluacyjnym (oceny). Wspomniani autorzy na potrzeby swoich badań opracowali typologię kultur politycznych, zróżnicowanych pod względem zainteresowania obywateli sprawami publicznymi oraz partycypacji publicznej. Natężenie występowania danej cechy w społeczności pozwala na określenie jej kultury politycznej jako parafialnej, poddańczej lub uczestniczącej. W przypadku tej

17 K. von Beyme, Współczesne teorie polityczne, przeł. J. Łoziński, Warszawa 2005, s. 235.

18 M. Król, Słownik demokracji, hasło: Społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1999, s. 106.

J. Kuciński wymienia dwie najważniejsze cechy społeczeństwa obywatelskiego: niezależność od władzy i zorganizowanie w celu zaspokojenia własnych potrzeb; por.: J. Kuciński, Podstawy wiedzy o państwie, Warszawa 2003, s. 107. Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego T. Żyro odnosi „do tego poziomu życia społecznego, które istnieje równolegle do instytucji państwa albo je poprzedza”, T. Żyro, Wstęp do politologii, Warszawa 2004, s. 30.

19 T. Żyro, op. cit., s. 33.

20 G. Almond, S. Verba, Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations, Princeton 1963.

15

pierwszej, trudno szukać zarówno zainteresowania jak i partycypacji. W kulturze politycznej typu poddańczego obywatele interesują się sprawami publicznymi, jednak nie podejmują aktywności publicznej. Dopiero w trzecim z wyróżnionych typów kultury politycznej, obywatele nie tylko interesują się sprawami publicznymi, ale również aktywnie w nich partycypują. Przytoczona wyżej definicja autorstwa dwóch politologów na przestrzeni lat stała się inspiracją do dalszych badań na temat istoty kultury politycznej oraz jej powiązań z kulturą obywatelską. Poszerzenie perspektywy rozumienia kultury politycznej dotyczyło między innymi dodania do definicji, obok komponentu poznawczego, afektywnego i ewaluacyjnego, elementu normatywnego. Marek Chamaj w Małej encyklopedii wiedzy politycznej definiuje kulturę polityczną jako „całokształt wartości, norm i reguł zachowania, utrwalonych w świadomości podmiotów biorących udział w działaniach politycznych”²¹. Wskazuje on jednocześnie na występujące oprócz wiedzy o polityce, oceny zjawisk politycznych i emocji związanych z postawą polityczną, „uznane w danym społeczeństwie wzory zachowań politycznych, które określają, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym”²². Autor, poszerzając definicję kultury politycznej, zwraca uwagę na ważny aspekt, który można rozumieć zarówno formalnie jak i nieformalnie. Formalno-normatywny wymiar kultury politycznej stanowią w praktyce wszelkie skodyfikowane, opisane i wprowadzone do przestrzeni publicznej prawa, regulaminy, procedury i zasady. Aktorzy przestrzeni publicznej, którzy chcą przestrzegać kultury politycznej, winni zapoznać się z odpowiednimi dokumentami i w ich ramach prowadzić swoje działania i/lub dyskusje. Nie wnikając w zagadnienie interpretacji nawet najlepiej skodyfikowanych praw i reguł, warto zwrócić uwagę na drugi, być może ciekawszy wymiar normatywny kultury politycznej, mianowicie na jej nieformalny aspekt. Obok spisanych praw, reguł, procedur i zasad istnieje również zestaw trwałych elementów porządku społecznego, a także uznanych sposobów współpracy i współżycia, które nie są sformalizowane, a pełnią w społeczeństwie bardzo ważne funkcje. Klasyk socjologii, Herbert Spencer, takie elementy porządku społecznego nazywał instytucjami, których funkcje są ważne z punktu widzenia istnienia całości systemu społecznego²³.

Tak rozumiane instytucje kultury politycznej mogą często stanowić problem w ich zrozumieniu i przestrzeganiu wśród tych uczestników życia publicznego, którzy nie są

21 M. Chmaj, Kultura polityczna, [w:] M. Chmaj, W. Sokół (red.), Mała encyklopedia wiedzy politycznej, Toruń 2001, s. 171.

22 Ibidem, s. 171-172.

23 K. Kaczmarek, Paradygmat funkcjonalny Herberta Spencera, „Studia Socjologiczne” 2013, nr 2 (2009), s. 31- 46.

16

przygotowani do pełnienia eksponowanych funkcji i/lub są przygotowani jedynie w sposób formalny, znają skodyfikowane zapisy postępowania, ale nie rozumieją istoty tych zachowań.

Kultura obywatelska, zgodnie z definicją Edmunda Wnuka-Lipińskiego, jest pojęciem szerszym niż kultura polityczna i oznacza „zespół dominujących postaw wobec innych (np.

zaufanie, tolerancja, poszukiwanie pól kooperacji), ale także poziom kompetencji w sprawach publicznych – znajomość i przestrzeganie reguł funkcjonowania w sferze publicznej oraz obecność myślenia w kategoriach dobra wspólnego”²⁴. Autor rozdziela zatem to, co polityczne – zachowania stricte związane z systemem politycznym, jak np. kandydowanie i głosowanie w wyborach, działalność w partiach politycznych i innych ruchach ukierunkowanych na zdobycie władzy politycznej – od tego, co obywatelskie, ale niekoniecznie związane z polityką. Wśród apolitycznych działalności obywatelskich można wymienić między innymi działalność pomocową, wychowawczą, ekonomii społecznej, czy promującą pożądane zachowania życia w społeczeństwie. W związku z takim rozumieniem działalności publicznej, w którym na całokształt kultury obywatelskiej składają się działania zarówno polityczne jak i apolityczne, kultura polityczna traktowana jest niejako jako część składowa kultury obywatelskiej.

O kulturze obywatelskiej pisał również Robert Putnam²⁵, który w pracy, opartej na długoletnich badaniach demokracji we Włoszech stwierdził, że znaczenie relacji pomiędzy obywatelami dla procesu budowy kultury demokratycznej jest zasadnicze. Autor wskazywał w tym zakresie na podstawowe znaczenie skłonności do kooperacji pomiędzy obywatelami, którzy nawiązując ze sobą relacje i więzi budują kapitał społeczny oparty na wzajemnym zaufaniu. Teoria kapitału społecznego zostanie szerzej omówiona w osobnym podrozdziale, gdyż ma ona współcześnie szerokie zastosowanie w różnych dokumentach strategicznych, które w sposób istotny kształtują politykę rozwoju Polski w wymiarze obywatelskim.

Jednocześnie, teorie kapitału społecznego wskazujące na silną zależność pomiędzy jego posiadaniem (bądź nie) i wpływem na rozwój jednostki, są ważne dla zrozumienia istoty funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego.

Ciekawą ramę interpretacyjną wymiaru obywatelskiego opisał w swoich pracach Piotr Sztompka²⁶, który wskazał na szereg fundamentalnych relacji moralnych, jakie stanowią istotę współżycia społecznego, w tym w wymiarze obywatelskim. Wśród nich autor wyróżnił

24 K. Czerwiński, Kultura obywatelska w ponowoczesności. Wybrane konteksty edukacyjne, „Studia Edukacyjne”

2019, nr 55, [za:] E. Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego, Warszawa 2008, s. 160-162.

25 Zob.: R.D. Putnam, Making Democracy Work, Princeton 1993.

26 Por.: P. Sztompka, Zaufanie: fundament społeczeństwa, Kraków 2007 oraz P. Sztompka, Kapitał społeczny.

Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Kraków 2016.

17

zaufanie, lojalność, wzajemność, dbałość o dobro wspólne, szacunek, sprawiedliwość oraz solidarność. Kompleks wskazanych relacji moralnych określa się mianem przestrzeni moralnej, która może charakteryzować zarówno jednostkę, jak i zbiorowość:

Tylko wtedy, gdy żyję i działam w społeczeństwie obywatelskim spojonym takimi więziami oraz afirmującym powyższe wartości i normy, moja wolność nabiera wymiaru realnego, nie jest tylko obietnicą, lecz spełnieniem, nie tylko szansą, ale także środkiem mojej samorealizacji. Tylko gdy znajduję się razem z otaczającą mnie społecznością we wspólnej przestrzeni etycznej, mam poczucie egzystencjalnego bezpieczeństwa, przewidywalności reakcji, z jakimi się spotkam, jestem gotów do otwartości wobec innych, kreatywności i innowacyjności. Staję się aktywnym obywatelem, a nie tylko mieszkańcem, zaangażowanym uczestnikiem społeczeństwa, a nie tylko pasażerem na gapę. Tylko wtedy podmiotowa aktywność nas wszystkich i każdego z osobna zapewnia każdemu jakąś miarę osobistego szczęścia, a wszystkim – rozwój i postęp całej wspólnoty²⁷.

Opisując jedynie skrótowo każdą z wymienionych przez autora relacji moralnych należy wskazać na ich doniosłość w funkcjonowaniu społeczeństwa na każdym jego poziomie (mikro, mezzo, makro). Piotr Sztompka opisuje zaufanie jako „zakład podejmowany na temat niepewnych, przyszłych działań innych ludzi”²⁸. Wysoki poziom zaufania społecznego pozwala jednostce podjąć decyzję na temat angażowania lub nieangażowania się w relacje z innymi. Jeśli obywatel ufa, że podjęcie relacji przyniesie mu jakieś korzyści, wówczas będzie współpracował z innymi. Jeśli jednak uzna, że będzie to dla niego niekorzystne lub krzywdzące, nie zostanie nawiązana współpraca, a potencjalne działanie nie będzie realizowane. Lojalność, druga z wymienionych relacji moralnych, definiowana jest jako

„powinność nienaruszania zaufania, jakim obdarzają nas inni i wywiązania się z podjętych zobowiązań”²⁹. Kiedy zatem obywatele płacą podatki, chodzą na wybory, segregują śmieci, czy biorą udział w Spisach Powszechnych, wówczas są lojalni. Ważne, że owa lojalność może wynikać jedynie z realnego szacunku do władzy, tzn. z uznania tego, że wypełnianie swoich powinności obywatelskich jest wartością samą w sobie. Jeśli wynika jedynie z obawy np. przed karą za niewywiązanie się z nich, wówczas nie możemy mówić o relacji moralnej, a raczej karnej, której istnienie trwa tak długo, jak skuteczne są mechanizmy kontroli i sankcji.

Piotr Sztompka zauważa, że „w stosunku do niektórych innych relacji moralnych wzajemność może być potraktowana jako swoista metanorma, norma wyższego rzędu”³⁰,

27 P. Sztompka, Kapitał moralny: imperatyw rozwoju społeczeństwa, [w:] Na jakich wartościach oprzeć rozwój Polski?, „Wolność i Solidarność” 2016, nr 70, s. 24, https://www.kongresobywatelski.pl/wp- content/uploads/2016/09/wis-70.pdf (dostęp: 09.09.2021r.).

28 P. Sztompka P., Zaufanie: fundament społeczeństwa..., s. 71.

29 Ibidem, s. 36.

30 P. Sztompka, Kapitał społeczny..., s. 172.

18

ponieważ zasada wzajemności sprzyja, a niekiedy nawet może wymuszać pozostałe relacje moralne. Powodem, dla którego ludzie odwzajemniają jakieś działania, może być przyjęta strategia, u założenia której leży przekonanie, że współpraca z innymi jest niezbędna do tego, aby zaspokajać znaczną ilość własnych potrzeb³¹. Nieco inne wyjaśnienie tego mechanizmu prezentuje Alvin Gouldner, który uważa, że człowiek jest z natury ukierunkowany na odwzajemnianie działań innych i jest to reguła utrwalana w procesie socjalizacji³².

Przestrzeń moralna tworzona jest również na podstawie relacji solidarności. Definicji tego pojęcia należy szukać w pracach Èmile’a Durkheima, który przedstawił dwa typy funkcjonalne społeczeństw, oparte na solidarności mechanicznej lub organicznej³³. Fundamentów solidarności rozumianej jako „harmonia i jednomyślność interesów, praktyk, decyzji obywateli, warunkujących jakość koegzystencji”³⁴ można upatrywać we wspólnocie przekonań, kultury, historii, lub celów, które stanowią podwaliny ważnego dla aktywności obywatelskiej zarówno na poziomie lokalnym jak i ponadregionalnym elementu więzi z jakąś społecznością. Wytwarza się poczucie „my”, na podstawie którego obywatele motywowani są m.in. do lojalności i wzajemności, sprawiającym, że łatwiej zaufać drugiemu człowiekowi działając na rzecz dobra wspólnego. Jedną z relacji moralnych, która skorelowana jest z solidarnością jest między innymi szacunek, rozumiany jako „miękki przejaw uznania, bardziej subtelny i trudniej uchwytny, choć dla wielu cenniejszy nawet od nagród. To postawa innych wobec mnie oznaczająca dostrzeżenie i docenienie moich zasług i osiągnięć, a znajdująca wyraz poprzez słowo, gest, spojrzenie, formy zachowania czy inne subtelne sygnały”³⁵. Oprócz „miękkich” przejawów uznania można również wskazać bardziej materialne dowody jak np. nagrody, wyróżnienia, awanse i odznaczenia. Ważną cechą szacunku jest to, że reguluje on relacje pomiędzy jednostkami, które z jakichś względów sytuują się w różnym miejscu struktury społecznej, ich statusy są nierówne, dlatego w społeczeństwach o wysokim stopniu tolerancji, otwartości i empatii wiele działań wychowawczych i edukacyjnych kieruje się właśnie na wpajanie szacunku wobec drugiej osoby czy zbiorowości.

Ostatni typ relacji moralnej, na jaką wskazuje Piotr Sztompka to sprawiedliwość, którą autor opisuje jako „powszechnik kulturowy i świadomościowy […] przejawia się (on) jako

31 Por.: G. Homans, Social Begaviour: Its Elementary Forms, New York 1961 oraz P. Blau, Exchange and Power in Social Life, New York 1964.

32 Por.: A. Gouldner, The Norm of Reciprocity. A Preliminary Statement, „American Sociological Review” 1960, vol. 25, no 2.

33 E. Durkheim, O podziale pracy społecznej, Warszawa 1999.

34 J. Radzińska, Solidarność: definicje i konteksty, „Etyka” 2014, nr 48, s. 58-68.

35 P. Sztompka, Kapitał społeczny…, s. 173.

19

ogólna norma moralna, wyznaczająca społecznie uznany czy pożądany sposób postepowania, oczekiwany kształt relacji międzyludzkich”³⁶. Aby sprawiedliwość mogła zaistnieć, niezbędna jest wspólnota zasad i reguł, w oparciu o które osoby będące członkami danej społeczności będą mogły możliwie jednoznacznie rozstrzygnąć, czy dane działanie może być uznane za sprawiedliwe. Powszechnie sprawiedliwość często mylona jest z takimi pojęciami jak proporcjonalność, bezstronność i równość, stanowiące niejako desygnaty sprawiedliwości, która ostatecznie może być uznana jako „równość reguł nierówności”³⁷. Wszystkie opisane powyżej relacje moralne składające się na przestrzeń moralną, w jakiej funkcjonuje społeczeństwo, stanowią interpretację teorii Piotra Sztompki. „Odpowiedzialność to jedna z wartości fundamentalnych dla życia społecznego w wymiarze ludzkim i instytucjonalnym.

Porządek społeczny jest możliwy dzięki temu, że ludzie i instytucje przyjmują na siebie określone zobowiązania. Pewność, że inni zachowają się w określony sposób, który kulturowo uznajemy za odpowiedzialny, gwarantuje stabilność i klarowność funkcjonowania systemu społecznego”³⁸. Co ciekawe, „praktyka pokazuje, że mamy tendencję do apelowania o odpowiedzialność lub ukazywania czyjejś nieodpowiedzialności, natomiast w wypowiedziach podmiotów (mowa zarówno o podmiotach indywidualnych jak i zbiorowych, reprezentowanych przez pojedyncze osoby) niezwykle rzadko ktoś mówi o swojej odpowiedzialności, czy deklaruje ją”³⁹, co niejednokrotnie powoduje nadinterpretację i nadużywanie tego pojęcia. Samo pojęcie, jak sugeruje Piotr Sztompka, nie jest u podstaw bardzo złożone. Autor proponuje, aby w najszerszym znaczeniu rozumieć odpowiedzialność jako „uzasadnione przewidywanie skutków swojego działania dla innych i podejmowanie działania tylko wtedy, gdy skutki te są dla innych dobre (a co najmniej niekrzywdzące)”⁴⁰. Stosowanie zasady odpowiedzialności nie jest jednak takie proste, biorąc pod uwagę złożoność życia społecznego i konieczność podejmowania wielu wyborów pomiędzy racjonalnym i emocjonalnym (duchowym) działaniem.

Posiłkując się teorią przestrzeni międzyludzkiej Piotra Sztompki, uzyskujemy dość precyzyjny model tego, na jakich fundamentach w praktyce oparta powinna być wysoka kultura obywatelska i tym samym, brak jakich relacji moralnych charakteryzuje społeczności, w których kultura obywatelska jest na niskim poziomie. Przytoczona teoria kierunkuje także

36 Ibidem, s. 181.

37 Ibidem, s. 183.

38 M. Bogunia-Borowska, Fundamenty dobrego społeczeństwa. Wartość, Kraków 2015, s. 99.

39 A. Dąbrowski, Ekonomia odpowiedzialności [w:] M. Bogunia-Borowska (red.) Kultura (nie)odpowiedzialności. Społeczne konteksty zaniechanej cnoty, Warszawa 2021, s. 217.

40 P. Sztompka, Logika i granice odpowiedzialności, [w:] Kultura (nie)odpowiedzialności. Społeczne konteksty zaniechanej cnoty, M. Bogunia-Borowska (red.), Warszawa 2021, s. 13.

20

myślenie w stronę tego, jak być dobrym obywatelem i/lub na jakie kompetencje trzeba zwracać uwagę w procesie wychowania do życia w społeczeństwie i państwie. W literaturze przedmiotu funkcjonuje już w tym zakresie szereg odpowiedzi na temat tego, czym są tzw.

kompetencje obywatelskie, które zgodnie z nomenklaturą Unii Europejskiej uważane są za jedne z ośmiu zdefiniowanych kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. Kompetencje społeczne i obywatelskie⁴¹ to „kompetencje osobowe, interpersonalne i międzykulturowe, obejmujące pełny zakres zachowań przygotowujących osoby do skutecznego i konstruktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym, szczególnie w społeczeństwach charakteryzujących się coraz większą różnorodnością, a także rozwiązywania konfliktów w razie potrzeby. Kompetencje obywatelskie przygotowują osoby do pełnego uczestnictwa w życiu obywatelskim w oparciu o znajomość pojęć i struktur społecznych i politycznych oraz poczuwanie się do aktywnego i demokratycznego uczestnictwa”⁴². Tego typu kompetencje są pożądane z punktu widzenia społeczeństwa i państwa zarówno na poziomie indywidualnym, jak i zbiorowym, dlatego tak ważne jest ich teoretyczne opracowanie i realizowanie w wymiarze pedagogicznym. Co ważne, edukacja obywatelska w takim szerokim ujęciu kultury obywatelskiej i kompetencji obywatelskich może, a nawet powinna, być realizowana poprzez różnorodne działania formalne, nieformalne, pozaformalne i ustawiczne. Wybrane formy edukacji powinny być podejmowane nie tylko przez szkołę lub inne placówki oświatowo-wychowawcze, ale również przez stowarzyszenia, organizacje, fundacje i ruchy społeczne.

41 Zob.: Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (2006/962/ WE), http://eur- lex.europa.eu/legal-content/pl/TXT/PDF/?uri=CELEX:32006H0962 (dostęp: 09.09.2021r.).

42 Ibidem, s. 394/16-394/17.

21 1.2.2. Partycypacja publiczna i społeczna

Podążając za przyjętym wcześniej rozróżnieniem na kulturę polityczną i obywatelską, kultura publiczna rozumiana jest jako „całokształt przekonań, wartości, norm i wzorców postępowania, funkcjonujący w życiu publicznym określonej wspólnoty politycznej, jaką jest państwo, na wszystkich poziomach jej artykułowania się. Całokształt zarówno określający rozumienie świata społecznego i politycznego, a także stosunek do niego, jak i wyrażający próżnowanie sposoby urzeczywistniania wolności, praw i obowiązków członków tak rozumianej społeczności jako obywateli”⁴³. Warto usystematyzować również dwa ujęcia aktywności obywatelskiej, jakimi są partycypacja publiczna i społeczna.

Pojęcie aktywności obywatelskiej jest dobrze opisane w literaturze przedmiotu przez wielu autorów⁴⁴. Definicje kładą nacisk na różne jej aspekty, ale jak zauważa Agnieszka Bejma, „w polskiej literaturze przedmiotu aktywność obywatelska jest nader często wąsko rozumiana: z jednej strony jako aktywność polityczna, obejmująca działalność w partiach politycznych, uczestnictwo wyborcze, pełnienie ważnych funkcji w strukturach organizacji politycznych, z drugiej zaś jako aktywność społeczna (pomocowa lub prospołeczna), której istotą są dobrowolne indywidualne lub zbiorowe zachowania jednostki zmierzające do realizacji cenionych społecznie wartości, ukierunkowane nie tyle na realizację własnych interesów, ile na zaspokajanie potrzeb innych ludzi”⁴⁵. Autorka wyraża pogląd, że do pełnego wyjaśnienia omawianego pojęcia należy oba przedstawione ujęcia traktować nierozłącznie.

Szeroką definicję aktywności obywatelskiej zaproponowali również Piotr Gliński i Hanna Palska, którzy zwrócili uwagę na bardzo ważny element zaangażowania obywatelskiego w sprawy publiczne, jakim są działania komunikacyjne, wyrażające postawy, aspiracje i potrzeby, jak też kontrolujące poczynania aparatu państwowego czy też samorządowego⁴⁶. Przywołani autorzy opracowali ciekawą typologię form aktywności obywatelskiej wyróżniając jej cztery formy w oparciu o prowadzone badania społeczne. Pierwszy wymiar określili mianem aktywności mentorskiej, która wyraża się w pisemnych lub/i ustnych wypowiedziach zawierających komentarze, opinie i rekomendacje wskazujące usprawnienia

43 T. Homa, Obywatelskość. Wybrane europejskie ujęcia filozoficzne i kulturowe. Studium historyczno- hermeneutyczne, Kraków 2013, s. 314-315.

44 Por.: R. Dahl, Demokracja i jej krytycy, Kraków-Warszawa 1995; A. Etzioni, Aktywne społeczeństwo, tł. S, Burdziej, Kraków 2012; E. Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego, Warszawa 2008; E.A. Shils, Co to jest społeczeństwo obywatelskie?, [w:] K. Michalski (red.) Europa i społeczeństwo obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo, Kraków–Warszawa 1994.

45 A. Bejma, Formy aktywności obywatelskiej Polaków, „ATHENAEUM” 2013, vol. 39.

https://journals.indexcopernicus.com/api/file/viewByFileId/758509.pdf (dostęp: 13.09.2021 r.).

46 P. Gliński, H. Palska, Cztery wymiary społecznej aktywności obywatelskiej, [w:] H. Domański, A. Rychard (red.), Elementy nowego ładu, Warszawa 1997.

22

danego stanu rzeczy. Potocznie, tego typu aktywność można nazwać „mędrkowaniem”.

Niejednokrotnie w tego typu aktywności obywatelskiej można już znaleźć potencjał do działania, czyli gotowość obywatelską do tego, aby rzeczywiście postarać się zebrać informacje na dany temat, aby zrozumieć zagadnienie, móc przedstawić swój pomysł i wyjaśnić własne stanowisko. Ten wymiar autorzy nazwali aktywnością potencjalną. Kolejny wymiar aktywności obywatelskiej dotyczy już wprost różnego typu działań realizowanych w ramach instytucji pozarządowych (formalnych i nieformalnych), które mogą mieć bezpośrednie przełożenie na podejmowane decyzje na poziomie samorządowym i/lub państwowym. Aktywność enklawowa wychodzi poza wymiar deklaratywny i opisuje już konkretne działania jednostkowe bądź zbiorowe realizowane w ramach szerszych ruchów społecznych. Ostatni wymiar to aktywność empiryczna, w ramach której opisywane jest uczestnictwo obywatelskie na podstawie zebranych badań opinii publicznej⁴⁷.

Samo słowo partycypacja rozumiane jest jako „mniej lub bardziej bezpośrednie uczestnictwo w życiu społecznym, publicznym, politycznym”⁴⁸ i może przybierać wiele form realizacji. W literaturze określa się różne poziomy partycypacji, które z powodzeniem mogą opisać możliwy zakres uczestnictwa zarówno społecznego jak i publicznego. Najniższy poziom partycypacji według Michała Wójcickiego to informowanie, konsultowanie, angażowanie, współpraca oraz poziom najwyższy, czyli upoważnianie (współdecydowanie)⁴⁹. Tak opisany poziom partycypacji może być rozumiany jako pewna potencjalność sposobów włączania się obywateli w działania na rzecz wspólnot. Z drugiej strony, przedstawiony model teoretyczny, wykorzystany w praktyce badawczej pokazuje relację między możliwościami, jakie władza daje swoim obywatelom, dopuszcza ich do władzy, a poziomem wykorzystania tych możliwości przez samych obywateli. W takim ujęciu można zatem opisać poziomy dostępności do partycypacji w danej społeczności, które dzięki otwartości władzy mogą zostać wykorzystane. W tym ujęciu Ewa Boryczka wskazuje na cztery modele partycypacji: asymetryczny, opiniodawczo-konsultacyjny, symetryczny oraz delegacyjny⁵⁰, w którym władza decyduje się na przekazanie części swoich kompetencji na poziomie decyzyjnym oraz zezwala obywatelom na wykonywanie określonych zadań, kontrolując ich decyzje i działania jedynie pod względem formalno-prawnym.

47 P. Gliński, H. Palska, Cztery wymiary…, s. 368 – 384.

48 T. Kaźmierczak, Partycypacja publiczna: pojęcie, ramy teoretyczne, [w:] A. Olech (red.), Partycypacja publiczna. O uczestnictwie obywateli w życiu wspólnoty lokalnej, Warszawa 2011, s. 83.

49 M. Wójcicki, Pojęcie, istota i formy partycypacji społecznej w procesie planowania przestrzennego, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna” 2013, nr 24, s. 170–183.

50 E. M. Boryczka, Partycypacyjne instrumenty zarządzania jednostkami samorządu terytorialnego, [w:]

A. Nowakowska (red.), Nowoczesne metody i narzędzia zarządzania rozwojem lokalnym i regionalnym, Łódź 2015, s. 48–49.

23

Jednocześnie w tej samej społeczności można opisać zaangażowanie mieszkańców do tego, aby korzystali z udostępnionych możliwości realnego wpływu na działania publiczne.

W społecznościach, w których ze strony samorządu nie zostały umożliwione wszystkie z wymienionych poziomów, można opisać zaangażowanie mieszkańców w kierunku wywierania nacisku na większą otwartość władz. W takim ujęciu Kaźmierczak wskazuje na cztery formy uczestnictwa mieszkańców w życiu publicznym społeczności, mianowicie aktywność publiczną rozumianą jako działalność obywateli mającą na celu wyrażanie swoich potrzeb i ewentualnie protestów; angażowanie obywateli, przejawiające się poprzez działalność samorządową, polegającą np. na konsultacjach społecznych mieszkańców na danym obszarze działania; partycypację wyborczą, która w praktyce wyraża się poprzez udział w wyborach i referendach oraz partycypację obligatoryjną, w ramach której działania obywatelskie są wymuszone na obywatelach w oparciu o skodyfikowane prawo, np. płacenie podatków, segregacja śmieci etc.⁵¹.

Sherry Arnstein, autorka tzw. „drabiny partycypacji” zdefiniowała partycypację społeczną jako „sposób redystrybucji władzy zapewniający uczestnictwo w procesach decyzyjnych osobom dotychczas wykluczonym społecznie i ekonomicznie”⁵², a co za tym idzie, stanowiącą podstawę funkcjonowania systemów demokratycznych. Partycypacja społeczna (horyzontalna) charakteryzuje się udziałem jednostek w działaniach zbiorowych na rzecz jakiejś społeczności. Udział ten może przybierać zróżnicowane formy i zakres.

Natomiast partycypacja publiczna to „zaangażowanie jednostki w działanie struktur i instytucji w demokratycznym państwie, którego celem jest tworzenie efektywnego systemu zaspokajania potrzeb społecznych (zadania publiczne muszą odpowiadać potrzebom społecznym, a partycypacja ułatwia dobór zadań i metod, które odzwierciedlają oczekiwania społeczne) oraz uzyskanie społecznej akceptacji i zaufania obywateli dla działań władz publicznych”⁵³. Jest to zatem proces dochodzenia społeczeństwa do kontroli i wpływania na władze publiczne zarówno poprzez jednostkowe działania, jak i bardziej zorganizowane (organizacje samorządowe i pozarządowe), w imię reprezentowanych przez te jednostki lub organizacje interesów danej społeczności.

Partycypacja publiczna opiera się na włączaniu obywateli w życie samorządów i organizacji samorządowych realizujących działania, które sprzyjają lokalnemu rozwojowi.

51 T. Kaźmierczak, Partycypacja publiczna…, s. 85.

52 S. R. Arnstein, A Ladder of Citizen Participation, „Journal of the American Planning Association” 1969, 35, 4, s. 216.

53 R. Kozioł, Partycypacja publiczna i społeczna we współczesnej Polsce: pojęcie, formy, podmioty i uwarun- kowania, „Studia Politologica” 2015, XV, s. 58.

24

Jak twierdzi Jerzy Kuciński „Samorząd terytorialny jest korporacją lokalnego społeczeństwa, o własnej, wewnętrznej organizacji, wykonującą zadania państwowe, wyposażoną w przymiot osoby prawnej i podlegającą nadzorowi państwa”⁵⁴.

Budowanie kapitału społecznego i społeczeństwa obywatelskiego opiera się na umiejętności współpracy i zaangażowaniu obywateli. Odbywa się ono poprzez wspieranie sektora pozarządowego, uzupełniającego działania administracji w realizacji różnych zadań publicznych, związanych z potrzebami środowiska lokalnego. Partycypacja publiczna, czyli świadome działanie na rzecz wspólnego dobra, jest oparta na uczestnictwie obywateli w procesach zarządzania publicznego.

Nie do przecenienia jest dzisiaj rola nowych technologii i nowych form debat, wpływających na funkcjonowanie trzeciego sektora. Przykładem może być choćby Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, wykorzystująca od lat media społecznościowe do nagłaśniania swoich akcji i organizowania zbiórek pieniężnych. Tego typu działania, współcześnie najefektywniej podejmowane z wykorzystaniem Internetu, nazywane są e-partycypacją. Działania e-partycypacyjne definiowane są na różne sposoby, jednak elementem dla nich wspólnym jest kwestia zaangażowania społeczeństwa w proces partycypacji przynajmniej na jednym z jej poziomów, z wykorzystaniem współczesnych technologii informacyjnych⁵⁵. Cechami charakterystycznymi dla e-partycypacji są szczególnie: integracja, w oparciu o którą wszyscy zainteresowani aktywnością obywatelską mają prawo do wyrażania swojego zdania; otwartość, polegająca na dostępności narzędzi, które umożliwiają udział w dyskursie publicznym; bezpieczeństwo, gwarantujące ochronę danych osobowych wszystkich zaangażowanych w debatę; reaktywność, w oparciu o którą uczestnicy mogą nie tylko zadawać pytania, ale także udzielać informacji zwrotnej; zdolność do konsultacji wyrażająca się w dzieleniu się wiedzą i doświadczeniem przez partnerów debaty i zachęcaniu do udziału w niej kolejnych interesariuszy⁵⁶. Wśród zalet działalności obywatelskiej z wykorzystaniem technologii informacyjnych (ICT) wymienia się między innymi szybkość i łatwość w pozyskiwaniu informacji oraz obniżenie kosztów organizacji

54 J. Kuciński, Podstawy wiedzy o państwie, Warszawa 2003, s.188.

55 Por.: H. Jafarkarimi, A. Sim, R. Saadatdoost and J.M. Hee, The Impact of ICT on Reinforcing Citizens’ Role in Government Decision Making, „International Journal of Emerging Technology and Advanced Engineering”

2014, Vol. 4 (1); B. Huffman, E-Participation in the Philippines: A Capabilities Approach to Socially Inclusive Governance, „JeDEM - eJournal of eDemocracy and Open Government” 2017, 9 (2), s. 24–46; J.R.

Gil-Garcia, F. Gonzalez-Miranda, E-government and Opportunities for Participation. The Case of the Mexican State Web Portals, [w:] C. Reddick (red.), Citizens and e-government: Evaluating Policy and Management, „IGI Global, Hershey PA” 2010, s. 56–74; I. Kapsa, Elektroniczna partycypacja obywatelska w miastach typu „smart”. Doświadczenia Polski na tle innych państw, [w:] A. Kaszkur, A. Laska (red.), Innowacyjność w warunkach współczesnych miast, Bydgoszcz 2017, s. 78–99.

56 S. Hajduk, Partycypacja społeczna w zarzadzaniu przestrzennym, Białystok 2021, s. 30.

25

otwartego, przejrzystego i skutecznego procesu angażowania wielu jednostek/zbiorowości w działania społeczne. Dodatkowo, wykorzystanie ICT pozwala także na łatwe aktualizowanie i bieżące działania zarówno ze strony władz, jak i mieszkańców. Dotyczy zarówno informowania, wyjaśniania, współdecydowania, jak i współdziałania oraz wzajemnej kontroli.

Zastosowanie nowych technologii w procesie partycypacji wiąże się jednak także z pewnymi ograniczeniami i wyzwaniami, które pomimo szybkiego rozwoju technologii, nadal stanowią problemy i zagrożenia. Wśród nich najważniejsze dotyczą wykluczenia cyfrowego pierwszego, drugiego oraz trzeciego stopnia⁵⁷, którego wskaźnikami są kolejno:

trudności w dostępie do technologii informacyjnych (chodzi nie tylko o sam dostęp do sprzętu, ale także o jakość tego sprzętu i połączenia internetowego, który umożliwia włączenie się w „cyfrowy świat”), problemy i różnice w umiejętnym posługiwaniu się nowymi technologiami (poziom kompetencji) oraz efektywność wykorzystania posiadanych kompetencji m.in. w programowaniu (poziom profesjonalizacji).

Ważną rolę w partycypacji obywatelskiej odgrywa tzw. trzeci sektor. Organizacje pozarządowe są uczestnikami procesów decyzyjnych, wynikających z działalności samorządu terytorialnego, który w realizacji zadań publicznych opiera się na więzach społecznych i gospodarczych, łączących członków wspólnoty⁵⁸. NGO są szansą na rozwijanie wiedzy na temat partycypacji społecznej i zwiększania udziału obywateli w podejmowaniu decyzji dotyczących najbliższego środowiska⁵⁹. Angażują, aktywizują i jednocześnie integrują mieszkańców, mogą być więc wykorzystane do realizacji działań wynikających ze strategii rozwoju, opracowanej przez samorząd. Może ona koncentrować się np. na promocji kształcenia, budowaniu społeczeństwa informacyjnego, na działaniach proekologicznych czy promocji harcerstwa. Ważne w tym zakresie staje się wzmacnianie liderów społecznych oraz edukacja mieszkańców w zakresie tzw. dobrych praktyk, a także nagradzanie wszelkich inicjatyw obywatelskich, wynikających z postaw prospołecznych i prośrodowiskowych.

57 Por.: E. Hargittai, Second-level Digital Divide: Differences in people’s online skills, „First Monday” 2002, 7(4); J. Van Dijk, Społeczne aspekty nowych mediów. Analiza społeczeństwa sieci, Warszawa 2010.

58 M. Koziarek (red.), Prawo a partycypacja publiczna, Warszawa 2014, s.181.

59 Por.: Biała księga wsparcia partycypacji publicznej w Polsce, Dokument przyjęty w wyniku konsultacji propozycji wypracowanych przez Partnerstwo projektu „Decydujmy razem”, Warszawa 2014.