Praktycznie każdy z nas był w swoim życiu w sytuacji, w której udzielił po-mocy osobie jej potrzebującej lub gdy jemu samemu takiej popo-mocy udzielono.
Pomaganie innym jest wpisane w nasze życie, w obowiązujące normy i
konwen-cje społeczne. Pomagającym jest każdy, kto ułatwia innym zrozumienie ich pro-blemów i dociera z klientem do korzystnych dla niego rozwiązań. Nie każdą tego typu pomoc można nazwać profesjonalną. Pomaganie innym w codziennym ży-ciu z reguły dotyczy rozwiązywania aktualnych problemów i bieżących trudności i ukierunkowane jest na „tu i teraz”, ma na celu doraźną poprawę samopoczu-cia. Mówimy wówczas o pomocy nieprofesjonalnej, której udzielają najczęściej osoby z bliskiego otoczenia człowieka zmagającego się z problemami (rodzina, znajomi, przyjaciele) nieposiadające merytorycznego przygotowania do jej udzie-lania. Pomoc profesjonalna to taki rodzaj pomocy, której udzielają osoby mające w tym zakresie przeszkolenie, które znają wskazówki co do tego, w jaki sposób profesjonalnie pomagać, są w stanie trafnie określić etiologię przeżywanych przez wspomaganą osobę problemów, rozumieją jej mechanizmy, a także potrafią za-planować i zrealizować proces pomocny. Zakłada się, że pomocy profesjonalnej mogą udzielać nie tylko psychologowie, ale też, w zależności od rodzaju pro-blemu, przeszkoleni w tym zakresie psychiatrzy, socjologowie, pedagodzy (zob.
Okun, 2002). To, co łączy oba rodzaje pomocy, to otrzymywane wsparcie — w obu przypadkach bowiem mamy do czynienia z procesami wsparcia społecznego.
Pomoc profesjonalna jako aktywność psychologa zakłada:
posiadanie przez niego wiedzy o istocie pomagania,
— posiadanie wiedzy o podstawach teorii działań pomocnych
— (np. umiejętności
komunikacyjne, znajomość norm psychologicznych, wiedza o mechanizmach spostrzegania etc.),
umiejętności diagnostyczne.
Za: (Sęk, 2005, Okun, 2002).—
Zgodnie z Kodeksem Etyczno ‑Zawodowym Polskiego Towarzystwa Psy-chologicznego celem profesjonalnej działalności psychologa „jest niesienie po-mocy innej osobie w rozwiązywaniu trudności życiowych i osiąganiu lepszej jakości życia na drodze rozwoju indywidualnych możliwości oraz ulepszaniu kontaktów międzyludzkich” (Kodeks etyczno ‑zawodowy psychologa, bdw). Po-moc psychologiczna jest natomiast relacją między minimum dwojgiem ludzi opartą w głównej mierze na mechanizmach wsparcia społecznego. W przeci-wieństwie do udzielania wsparcia przez bliskie otoczenie społeczne, na przykład przez członków rodziny czy znajomych, relacja profesjonalna polega głównie na aktywności psychologa, opartej na jego kompetentnej wiedzy, przygotowaniu do pomagania i umiejętności diagnozowania problemów. Wszystkie te elemen-ty powinny być oparte na rzetelnych teoreelemen-tycznych podstawach mechanizmów działań pomocnych (Sęk, 2005; Okun, 2002). Według Brammera (1984) pomoc jest procesem wzajemnego zaspokajania potrzeb, chociaż pomagający musi znać granice używania relacji ze wspomaganym do realizowania własnych potrzeb psychologicznych.
Do form pomocy psychologicznej zalicza się: poradę psychologiczną, psycho-edukację, promocję zdrowia, prewencję zaburzeń (psychoprofilaktykę), interwen-cję w sytuacjach kryzysowych, psychoterapię oraz psychologiczną rehabilitainterwen-cję osób niepełnosprawnych. Rodzaje owej pomocy są szeroko omawiane w literatu-rze pliteratu-rzedmiotu (zob. Sęk, 2005; Sęk, 2000). Choć istnieją różne formy pomocy, to łączą je pewne uniwersalne zasady regulujące sposób funkcjonowania pomagają-cego po to, by był on bardziej skuteczny (profesjonalny) i lepiej spełniał potrzeby osób wspomaganych. Badania pokazują bowiem, że zmienne związane z osobą klienta i osobą udzielającą pomocy są w procesie pomagania bardziej znaczące niż stosowane przez nich konkretne techniki (Okun, 2002; Davis, Wright, 1994;
Elliott, James, 1989).
Warunkiem koniecznym tego, by pomoc psychologiczna była skuteczna, jest zaistnienie między osobą wspomaganą a pomagającym profesjonalistą szczegól-nego rodzaju więzi zwanej relacją pomagania (zob. Sęk, 2005).
Relacja pomagania — relacja interpersonalna charakteryzująca się sprzężonym układem ról osoby pomagającej i wspomaganej, której celem jest dobro osoby wspo-maganej w postaci obniżenia jej cierpienia, poprawy stanu zdrowia i wzmocnie-nia zadowolewzmocnie-nia czy też rozwiązawzmocnie-nia kryzysu lub problemu życiowego (Sęk, 2005, s. 249).
Brammer (1984) wyróżnia osiem stadiów procesu pomagania:
Stadium wstępne Przygotowanie wspomaganego i nawiązanie relacji Stadium klaryfikacji Ustalenie problemu i powodów szukania pomocy Stadium ustrukturowania Sformułowanie kontaktu i struktury
Stadium relacji Budowanie relacji pomagania
Stadium eksploracji Eksplorowanie problemów, formułowanie celów, planowanie strategii, zbieranie faktów, wyrażanie głębokich uczuć, uczenie nowych umiejętności Stadium konsolidacji Eksplorowanie alternatyw, przepracowywanie uczuć,
praktyczne używanie nowych umiejętności
Stadium planowania Rozwijanie planu działania przy zastosowaniu stra-tegii rozwiązywania konfliktów, redukowania przy-krych uczuć i włączaniu oraz rozszerzaniu nowych umiejętności lub zachowań w kontynuowaniu sa-modzielnie podejmowanych działań
Stadium zakańczające Ewaluacja wyników i zakończenie relacji
Literatura przedmiotu wymienia szereg kwestii istotnych w procesie poma-gania, które to wpływają na relację pomocną. Wśród istotniejszych wymienia się między innymi: motywację do pomagania, relację pomagania wraz z kontak-tem pomocnym oraz konkretne zachowania pomocne (zob. Sęk, 2000; Czabała, 2000; Okun, 2002; Otrębska ‑Popiołek, 1991; Brammer, 1984). Wielu badaczy podkreśla, że spotkanie profesjonalisty z osobą wspomaganą zanurzone jest tak-że w kontekście społecznym (Stemplewska ‑Żakowicz, 2009; Brzeziński, Kowalik, 2000A, 2000B). Na przebieg tej interakcji mają też wpływ na przykład procesy spostrzegania społecznego jak chociażby efekt pierwszego wrażenia, efekt aureoli, spostrzegane podobieństwo między pomagającym a wspomaganym, atrakcyjność interpersonalna etc. Auvenshine i Noffisinger (1984, za: Trzebińska, 2005) przy-pisują duże znaczenie pierwszemu wrażeniu, jakie powstaje podczas pierwszego spotkania pomagającego ze wspomaganym. Twierdzą oni, że na to, jak będzie przebiegał kontakt między nimi, o ile w ogóle zostanie on nawiązany, decydu-jący wpływ mają uczucia, jakie powstają w pierwszych minutach ich spotkania.
Ewa Trzebińska (Ibid.) wymienia szereg czynników, które mogą spowodować, że pierwsze wrażenie wyniesione z kontaktu z psychologiem będzie pozytywne.
Dlatego tak istotne wydaje się gruntowne przygotowanie do pierwszego spotkania z klientem. Jeśli osoba udzielająca pomocy zaniedba ten aspekt, może to w po-ważny sposób zaważyć na przebiegu dalszej relacji (o ile w ogóle dojdzie do jej kontynuacji). Wszystkie działania profesjonalne wymagają przemyślanego zapla-nowania i powinny być konsekwentnie realizowane, gdyż nawet te z pozoru błahe czy oczywiste kwestie, jak np. czas oczekiwania na pierwszą rozmowę z profe-sjonalistą, sposób przedstawienia się czy miejsce, w którym owo spotkanie się odbywa, mogą mieć istotne znaczenie dla dalszej relacji.
Czynniki istotne dla kształtowania przez profesjonalistę pozytywnego pierwszego wrażenia
Zachowanie pomagającego
Zadbanie o to, by wspomagany miał jasność swego położenia, sytuacji, w jakiej
— się znalazł.
Udzielanie wszelkich informacji na temat stanu zdrowia klienta, a także tych
for-— malnych, na przykład o godzinach, w których profesjonalista jest dostępny i w ja-kim miejscu można się z nim zobaczyć.
Punktualne przybywanie na spotkania.
— Stworzenie klimatu bezpieczeństwa przez uprzejmość i wyrażanie szacunku, na
— przykład przez serdeczne przywitanie klienta czy wybór odpowiedniej formy zwra-cania się do niego.
Pozostawienie klientowi swobody wyboru miejsca do siedzenia w pomieszczeniu,
— w którym odbywa się spotkanie.
Odpowiednia autoprezentacja profesjonalisty, demonstrowanie przez niego
spoko-— ju i opanowania.
Miejsce spotkania
Zapewnienie intymności podczas spotkania; zdecydowanie nie powinno
przepro-— wadzać się rozmowy w pomieszczeniu, w którym są też inne osoby lub na kory-tarzu.
Odpowiedni wystrój wnętrza, unikanie w pomieszczeniu jaskrawych kolorów, brak
— w nim widocznych przedmiotów osobistych profesjonalisty, brak aparatury me-dycznej.
Procesy społecznego spostrzegania, jako konsekwencja każdego kontaktu z drugim człowiekiem, są czymś automatycznym i nieuniknionym. Z tego po-wodu zarówno osoba wspomagana, jak i kształcony w technikach oddziaływania na ludzi profesjonalista znajdujący się razem w sytuacji kontaktu profesjonalnego także pozostają pod wpływem prawidłowości rządzących każdą relacją społecz-ną (dwojga lub więcej ludzi) (Stemplewska ‑Żakowicz, 2009; Brzeziński, Kowalik, 2000A, 2000B). Dlatego też w każdej relacji pomocnej dochodzi do nie w pełni świadomej (przynajmniej po stronie osoby wspomaganej) wymiany sygnałów, której efektem mogą być takie zjawiska deformujące kontakt jak na przykład efekt Rosenthala czy akomodacja komunikacji (Stęplewska ‑Żakowicz, 2009).
Akomodacja komunikacji — (Comunication Accomodation Theory, CAT) — termin ukuty przez Howarda Gilesa na opisanie wzajemnego dostrojenia się rozmówców do siebie na wielu płaszczyznach, w tym w sposobie budowania zdań, ich długości, tem-pie mówienia, intonacji czy doborze słów (zob. Stęplewska ‑Żakowicz, 2009)
Mimo że osoba pomagająca jest wyposażona w profesjonalne kompetencje, nie jest możliwe, by była ona w stanie zdawać sobie w każdym momencie spra-wę z tego, co aktualnie dzieje się w relacji, w jakiej pozostaje, a szczególnie by świadomie kontrolowała te procesy, mimo że wiele z nich niesie ze sobą ryzyko obniżenia skuteczności pomocy w postaci na przykład zatracenia dystansu psy-chologicznego czy utraty obiektywizmu (Ibid.).
Efekt oczekiwań interpersonalnych Rosenthala — profesjonalista jest poddany dzia-łaniu pewnych nieuświadomionych procesów psychicznych, jak na przykład pierwsze wrażenie. Dlatego już na początku interakcji z osobą wspomaganą przyjmuje co do niej pewne założenia. Wówczas nieświadomie przekazuje osobie wspomaganej wska-zówki co do tego, w jaki sposób ma się ona zachować, aby potwierdzić jego oczeki-wania. W związku z tym osoba wspomagana „odnosi sukces” (kiedy potwierdzi ocze-kiwania profesjonalisty) albo ponosi „porażkę”, kiedy tym oczekiwaniom nie sprosta (zob. Brzeziński, Kowalik, 2000A).
Proces udzielania pomocy jest niewątpliwie czynnością złożoną, poddaną działaniu zarówno czynników kontrolowanych, jak i tych, których
pomagają-cy nie jest w stanie przewidzieć czy też uświadomić sobie w danym momencie, a których konsekwencje dla osoby wspomaganej mogą być nieodwracalne. Z tego powodu tak istotna wydaje się osiągana na drodze rozwoju osobistego i zawodo-wego samoświadomość pomagającego.