„Podejrzany” (Under Suspicion)
Film: Podejrzany (Under Suspicion), prod. USA, 2000, reż. Stephen Hopkins, czas trwa-nia: 112 min
Obszary psychologii: psychologia zeznań świadków (sądowa), psychologia społeczna Omawiane zagadnienia: Taktyki przesłuchania podejrzanego oraz świadka; komunika-cja interpersonalna w toku przesłuchania; manipulakomunika-cja i perswazja, etyka zawodowa pra-cowników wymiaru sprawiedliwości, miejsce psychologii w praktyce kryminalistycznej Zastosowanie: na kierunku psychologia (psychologia zeznań świadków, psychologia kry-minalistyczna), na przedmiotach psychologicznych na innych kierunkach studiów, na kierunku prawo (prawo karne) oraz w pracy z osobami interesującymi się psychologią
— licealistami, uczestnikami specjalistycznych szkoleń Zanim przeczytasz:
Stopień, w jakim rozdział ujawnia fabułę filmów: 4/5 Czy rozdział ujawnia zakończenie filmu? NIE
Wprowadzenie
Przesłuchanie świadka i podejrzanego (lub oskarżonego) jest tym zagadnie-niem kryminalistycznym, którego nieustanny rozwój przebiega dwutorowo — zarówno na gruncie teoretyczno ‑naukowym, jak i w praktycznym zastosowaniu.
O szczególnej roli przesłuchania dla praktyki sądowej stanowi znaczna liczba orzeczeń sądowych wydawanych przede wszystkim na podstawie materiału do-wodowego uzyskanego z osobowych źródeł dowodowych. Początek zaintereso-wania problematyką przesłuchania należy utożsamiać z pojawianiem się organów ścigania. Niegdyś najbardziej skutecznym sposobem uzyskiwania zeznań i
wyja-śnień było poddawanie przesłuchiwanych osób torturom. Dyskusyjna pozostawa-ła jednak kwestia prawdziwości i rzetelności uzyskanych w ten sposób informacji.
Nietrudno bowiem sobie wyobrazić fałszywe przyznanie się do winy czy też zło-żenie fałszywego zeznania w sytuacji, gdy przesłuchiwany poddawany jest przy-musowi bądź fizycznemu, bądź psychicznemu. Dopiero wprowadzenie sądów przysięgłych oraz zasady „wewnętrznego przekonania sędziego” (Stanik, 1986) spowodowało, iż wartość dowodowa takich zeznań została podana w wątpliwość, a dalszy rozwój metod przesłuchania odbywał się przez zmienianie i wprowadza-nie coraz to nowych regulacji prawnych odnoszących się do zasad jego prowadze-nia, jak również do praw i obowiązków uczestniczących w nim stron.
Aż do początków XIX wieku zagadnienia te leżały wyłącznie w kompetencjach nauk prawnych, w związku z czym największy wpływ na rozwój odpowiednich metod przesłuchania mieli pracownicy wymiaru sprawiedliwości. Pogłębiona analiza zagadnienia skłania do wieloaspektowego ujmowania czynności przesłu-chania, nie tylko w kontekście prawnym, lecz również — w związku z licznymi towarzyszącymi mu procesami psychologicznymi — także w kontekście psycho-logicznym. Konieczność spojrzenia na przesłuchanie w aspekcie psychologicz-nym zaowocowało pierwszymi opracowaniami dotyczącymi psychologii zeznań, których autorami byli niemieccy uczeni podejmujący głównie tematykę sugestii w procesie karnym (Ibid.). Wyznaczony przez nich kierunek zaskutkował z jed-nej strony ograniczeniem wyłącznego wpływu nauk prawnych na rozwój taktyk i metod przesłuchania, a z drugiej — wzbogaceniem ich wiedzą na temat licznych prawidłowości pozostających w związku z ostatecznymi rezultatami zeznania.
Tego rodzaju interdyscyplinarne podejście preferowane jest w wielu obszarach nauk sądowych (ze szczególnym uwzględnieniem prawa karnego), dzięki cze-mu w ostatnich dziesięcioleciach zauważalny jest intensywny rozwój psychologii zeznań świadków oraz wzrost zainteresowania tą tematyką w ośrodkach nauko-wych na całym świecie. Ze względu na szczególne znaczenie osobonauko-wych środków dowodowych dla rozstrzygnięć procesowych, w dziedzinie tej w sposób szcze-gólny poszukiwania i idee teoretyczne pokrywają się z praktycznymi potrzebami wymiaru sprawiedliwości.
To właśnie liczne kontrowersje dotyczące psychologicznych, w tym głównie komunikacyjnych, aspektów sytuacji przesłuchania sprawiają, iż tematyka ta jest chętnie podejmowana w filmach fabularnych. Specyficzny i celowy dialog, w którym jedna ze stron posiada istotne informacje, a druga chce wejść w ich posiadanie, może przybrać różne formy — od próśb, przez manipulację, aż do różnorakich form nacisku. W rzeczywistej sytuacji procesowej sposób prowadze-nia przesłuchaprowadze-nia jest regulowany wieloma prawnymi przepisami, które, zależnie od obowiązującego kodeksu postępowania, określają rodzaj zadawanych pytań i sposób ich stawiania. Fabuła filmu stwarza o wiele większe możliwości — po-zwala ominąć regulacje etyczne, pokazać kontrowersyjny sposób działania prze-słuchującego oraz osadzić całą sytuację w interesujących, nierzadko nadających
jej dwuznaczny sens, okolicznościach. Z tego względu sytuacja przesłuchania jest wdzięcznym wątkiem fabuły, jednak widz poszukujący w filmach wiedzy powi-nien odnosić się do nich z odpowiednim dystansem.
Niniejszy rozdział ma na celu przedstawienie wybranych, aktualnie wyko-rzystywanych przez organy wymiaru sprawiedliwości na świecie, technik, metod i sposobów uzyskiwania informacji w czasie przesłuchania. Tematyka ta zostanie omówiona głównie z perspektywy psychologicznej, z pozostawieniem na ubo-czu wielu istotnych dotyczących tego procesu zagadnień prawnych, tak z zakresu procedury karnej, jak i kryminalistyki. Szczególna uwaga zostanie poświęcona przesłuchaniu podejrzanego, gdyż sytuacja ta jest jednym z chętniej wykorzysty-wanych w filmach kryminalnych motywów. Zostaną również zasygnalizowane istotne odniesienia do etyki zawodowej pracowników wymiaru sprawiedliwości.
Krótki opis filmu
Film „Podejrzany” (Under Suspicion) to kryminał, którego polska premiera miała miejsce 30 marca 2001 roku. Jest to remake francuskiego filmu pod ty-tułem „Zatrzymany do wyjaśnienia” (Garde à vue) w reżyserii Claude’a Millera.
Mimo że jest to film produkcji zagranicznej, główne poruszane w nim zagad-nienia dotyczą również naszej rzeczywistości, mają one bowiem charakter uni-wersalny. W niniejszym opracowaniu uwzględniono i podkreślono ewentualne różnice, wynikające z rozbieżności w regulacjach prawnych w różnych krajach.
Akcja filmu rozgrywa się w ciągu jednej nocy, podczas której do komisariatu policji na pewnej karaibskiej wyspie zostaje wezwany mieszkający tam od wielu lat renomowany adwokat Henry Heartst (w tej roli Gene Hackman). Przesłucha-nie, prowadzone przez jego znajomego, kapitana śledczego Benezeta (w którego wcielił się na ekranie Morgan Freeman), trwa prawie całą noc. Początkowo we-zwany przesłuchiwany jest w roli świadka, jednak z upływem czasu odkrywane są coraz to nowe wątki sprawy, które wskazują na jego winę, czyniąc go tym samym podejrzanym o dwa morderstwa i pedofilię. Początkowo pewny siebie prawnik zaczyna plątać się w zeznaniach, kiedy jego niegroźne osobiste słabostki zostają wyolbrzymione do rangi potwornych zbrodni, a przy każdej niejasności w składanych przez niego wyjaśnieniach zarzuca mu się kłamstwo. Ostatecznie sam zaczyna wątpić w swoją wersję wydarzeń i przyznaje się do niepopełnionych zbrodni. Jest to wyłącznie wynikiem działań prowadzonych przez dociekliwego śledczego, który, przekonany o winie adwokata, stosuje rozmaite taktyki i stra-tegie manipulacyjne, dzięki którym uzyskuje przyznanie się do winy. Pikanterii całej tej sytuacji dodaje obecność wezwanej w charakterze świadka żony podej-rzanego (w tej roli Monica Bellucci). Za jej sprawą na jaw wychodzą intymne
szczegóły z życia osobistego małżonków, które nie mają związku z zarzucanymi Hearstowi czynami.
Mimo że akcja rozwija się stosunkowo powoli i w stonowany sposób, film, dzięki przewijającym się przez całą fabułę retrospekcjom dotyczącym tragicznych wydarzeń, jest niezwykle intrygujący — widz uważnie śledzi cały wątek prze-słuchania, a zakończenie z całą pewnością jest zaskakujące. Również doborowa obsada nie pozostaje tu bez znaczenia — fabuła skupia się wokół trzech głównych postaci, z których każda istotnie wpływa na nastrój i atmosferę filmu.
„Podejrzany” stanowi bardzo dobry materiał do rozważań, gdyż w przejrzysty sposób przedstawia dwie różne sytuacje przesłuchania: 1) podejrzanego prawni-ka, wobec którego stosowane są liczne (dozwolone tylko w wybranych krajach) sugestywne techniki przesłuchania, opisywane również w literaturze, między innymi The Reid Technique (Technika Reida, zob. Dodatek 6) oraz Behaviour Analysis Interview (BAI, zob. Dodatek specjalny 5); 2) jego żony w roli świadka
— wobec której śledczy stosuje klasyczne metody, takie jak metodę pytań ukie-runkowanych oraz elementy Cognitive Interview (przesłuchania poznawczego).
Przesłuchanie jest wątkiem przewodnim filmu, w związku z czym można poddać je szerokiej analizie pod kątem taktyki. Dodatkowo film porusza istotną kwestię etyki zawodowej oraz specyficznego kontaktu interpersonalnego w czasie prze-słuchania, w którym uczestniczą osoby pozostające ze sobą w bliskiej relacji. Jest to przykład komunikacji, w której przesłuchujący przejmuje całkowitą kontrolę nad procesem przesłuchania i nie pozwala przesłuchiwanemu przedstawić swojej wersji wydarzeń, co ostatecznie doprowadza do jego fałszywego przyznania się do winy.