Ryszard Przybylski swój opis dzieła Jarosława Iwaszkiewicza2142, a sławna londyńska instalacja Anisha Kapoora w 2002 roku zatytułowana była Marsjasz2143 , jeżeli Złota gałąź Jamesa Frazera była przez szereg lat bestsellerem wydawniczym, a tropem starodawnych „szlaków jedwabnych” w okresie lat trzydziestych XX wieku podążał sławny Swen Hedin2144, skoro, spoglądając szerzej, we wciąż dokonującym się procesie integracji kontynentu z redakcją Traktatu Lizbońskiego włącznie sfera aksjologiczna o antycznej i judeochrześcijańskiej genezie ma brzemienne znaczenie – świadczy to zarówno o daleko posuniętych procesach integrującego konstruowania jednolitości kulturowej Europejczyków pomimo wszystkich momentów krytycznych i różnicujących, jak i o wadze starożytnych symboli, mitów i opowieści, które tę jednolitość, to universum ukształtowały w oryginalny sposób w skali globalnej. Z tych korzeni wyrasta życie społeczne, nauka i technika, sztuka, literatura, wyrastają także normy moralne, etyczne i wreszcie, las but not least, estetyczne.
Aksjomaty owe nie tracą także aktualności w odniesieniu do naszej rozpoczętej w czasie burzliwego przełomu wieków epoki modernizmu, epoki konfliktu, by tym silniej i dosadniej osiąść w obecnej postmodernistycznej dobie. Wielokrotne transformacje mitycznych narracji i reguł inspirowały erę nowożytną, symboli „liturgii faszystowskiej” odnoszących się do wzorców rzymskich nie wspominając2145; zasadna więc będzie refleksja w kwestii infiltracji śródziemnomorskich koncepcji na rozmaite płaszczyzny sztuki XIX i XX wieku. Introdukcja od dzieła Pablo Ruiza czyli Picassa i od świata dźwięków największego kompozytora i inicjatora czasu awangard Igora Stravińskiego począwszy wskazuje na niezmiennie funkcjonujące pole dla wyobraźni zawarte w liniach, ideach i symbolach naszych antenatów. Sam Picasso, który na Montmartrze pobierał lekcje geometrii2146 „właśnie starożytnych Egipcjan, właśnie Greków uważał za prawdziwie sobie współczesnych”2147, a Straviński, zwracając się w
2142 Ryszard Przybylski, Eros i Tanatos. Proza Jarosława Iwaszkiewcza 1916-1938, Warszawa 1970.
2143 Kształt owocu przypominającego instrument dęty o skojarzeniu mitologicznego pojedynku Apolla i Marsjasza z efektami dźwiękowymi (szum powietrza w przewodach) nawiązującymi do brzmienia dud.
2144 Helmut Uhlig, Jedwabny szlak, przeł. z niemieckiego Janusz Danecki, Katowice 2007.
2145 Michael Burleigh, “Święta racja”. “Świeckie religie” XX wieku. Od pierwszej wojny do dyktatur europejskich do Al-Kaidy, z angielskiego przeważył Marcin Jatczak, Warszawa 2011, s. 73-74, 170.
2146 Jean-Paul Crespelle, Montmartre w czasach Picassa. 1900-1910, przeł. Mieczysław Bibrowski, Warszawa 1987, s. 115.
2147 Mieczysław Porębski, op. cit., s. 238.
stronę ascezy łaciny i psalmów czy muzyki klasycyzmu zapoczątkował na szeroką skalę nurt neoklasycyzmu muzyki europejskiej.
XX-wieczny modernizm, objawiony prekursorsko i burzliwie przez zanegowanie światopoglądu pozytywistycznego, asocjacje symbolizmu, ciąg awangard, odsuwających na daleki plan dotąd gloryfikowanych bogów i herosów, oraz przez niepokornych impresjonistów, zainicjowany z drugiej strony przez ruch Arts and Crafts Williama Morrisa, potem przerodzony w europejską krzywiznę Art Nouveau i nowoczesność rozwiązań inżynieryjnych początku XX wieku, czerpał natchnienie zarówno z racjonalizmu poprzednich wieków, jak i z romantycznych uniesień.
W orbicie kubizmu istniała grupa Section d’or (1911-1912), kultywująca matematyczne i geometryczne założenia w duchu mistycznie adaptowanej klasyki pitagorejskiej i platońskiej (m.in. Marcel Duchamp, Francis Picabia, Louis Marcoussis, Juan Gris, Fernand Léger)2148. Wspomnieć trzeba też w kontekście klasycyzujących wątków teatr Jeana Giraudoux lat trzydziestych (Elektra, Ondine, Amfitrion 38). Po tematykę biblijną sięgali też ortodoksyjni niemieccy ekspresjoniści, mistycznie zapatrzeni w średniowieczną rodzimą sztukę (Emil Nolde, Ukrzyżowanie, 1912).
XX-wieczna literatura interpretuje często antyczne motywy m.in. w klimacie odwzorowania dylematów moralnych (Procurator Judei Anatola France’a), jako forma protestu przeciw brutalizacji i zniewoleniu życia człowieka (Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego) czy inaczej, w duchu dionizyjskiego witalizmu (poezja Skamandrytów czy umuzyczniona przez Francisa Poulenca surrealistyczna farsa Cycki Terezjasza wg tekstu Guillaume’a Apollinaire’a z 1917 r.).
Odniesienia do mitologii były udziałem Ezry Pounda (Cantos czyli Pieśni z lat 1917-1969 z przywołaniem Odysei2149), a zwłaszcza Paula Valéry’ego (zbliżony do Platońskich dialogów Eupalinos albo Architekt, 1923)2150. Wybitnym dziełem z gatunku wielostronnych odwołań do antyku, Biblii i szeregu innych kręgów, wzorowanym na Złotej gałęzi Jamesa Frazera i Legendzie o Graalu Jessie L.
Weston jest poemat Ziemia jałowa Thomasa Stearnsa Eliota z 1922 r.2151. Przywołać tu trzeba jeszcze powieść z 1930 roku Hermanna Hessego z gatunku roztrząsania dylematów moralnych Narcyz i
2148 Federico Poletti, L’art au XXe siècle. Les avant-gardes, traduit de l’italien Dominique Ferault, Paris 2006, s. 50-51.
2149 Jan Tomkowski Dzieje literatury powszechnej, Warszawa 2008, s. 340.
2150 Ibidem, s. 364.
2151 Ibidem, s. 366-367.
Złotousty, a wątek Platoński pojawił się ponadto w sławnym nieukończonym Człowieku bez właściwości Roberta Musila (tomy z 1930, 1932 i 1943 roku)2152.
W tym też czasie popularność zyskała forma znana od antyku2153 - esej, forma ugruntowana przez Michela Montaigne’a i Francisa Bacona, a podejmowana przez pisarzy XX wieku w rodzaju rozprawy filozoficznej (m.in.: Josip Brodski, Roger Caillois, Albert Camus, André Gide, André Malraux, Osip Mandelsztam, Tomasz Mann, Thomas Merton, George Orwell, Jean Paul Sartre, Simone Weil, z polskich twórców: Stanisław Brzozowski, Gustaw Herling-Grudziński, Zbigniew Herbert2154, Karol Irzykowski, Czesław Miłosz2155, Stanisław Vincenz2156, Tadeusz Żeleński Boy)2157.
Pomimo znanych preferencji i reguł warsztatowych impresjoniści sięgali jednak, choć sporadycznie, po mitologiczną czy biblijną tematykę, poczynając od preimpresjonistycznej Olimpii Edouarda Maneta (1863), a na postimpresjonizmie Paula Cezanne’a (Nowoczesna Olimpia, 1873, ale i wczesny obraz z l.1867-1872 Orgia czyli Uczta) kończąc2158. Jednak już w poprzedzającym realizmie artyści sięgali do tej skarbnicy, traktując ją właśnie realistycznie, plasując ją blisko życiowych spraw (Jean-François Millet, Ceres albo Lato, Diana w kapieli Jeana Baptiste Corota)2159. Procesy zapożyczeń impresjonistów podkreśla autor monografii o sławnych malarzach, mówiąc, iż wykorzystywali oni „z wyjątkiem średniowiecza wszystkie epoki od starożytności po współczesność”2160, także wzorowali się oni na antycznych zabytkach.
2152 Ibidem, s. 425-426; ponadto: poemat prozą Śmierć Wergilego Hermanna Brocha, 1945; Kain i Abel (1924) Alberta Parisa Gutersloha; ponadto wiersze Rainera Marii Rilkego: m.in. Dawid śpiewa przed Saulem, Zbór Jozuego, Odejście syna marnotrawnego, Ogrojec, z tomu Nowe wiersze (1907), za:
Osamotniony na szczytach serca, wybrał, przełożył i posłowiem opatrzył Adam Pomorski, Warszawa 2006, s. 81-87.
2153 Cechy tego gatunku objawiają: dialogi Platona, Moralia Plutarcha czy Listy moralne do Lucyliusza Seneki, jak też można je odnieść do starożytnego soliloquium (Rozmyślania Marka Aureliusza), do helleńskiej diatryby, sentencji i exemplum, za: Stanisław Jaworski, Marek Bernacki, Marta Pawlus, op.
cit., s. 502-508.
2154 Etyka heroiczna pisarza w Przesłaniu Pana Cogito, za: Dorota Nosowska, op. cit., s. 464.
2155 Także Trzy zimy z 1936 r. o motywach apokaliptycznych, groteskowe ujęcie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w: Koniec świata. Wizje świętego Ildefonsa, czyli Satyra na Wszechświat, za: Dorota Nosowska, op. cit., s. 21.
2156 O Grecji naiwnej, w Schillerowskim sensie mówi Wincenty Grajewski w tomie poświęconym twórczości pisarza: Studia o Stanisławie Vincenzie, red. Piotr Nowaczyński, Lublin – Rzym 1994, s. 179-188.
2157 Także te przywołujące bezpośrednio motywy antyczne: Stanisława Wyspiańskiego Powrót Odysa, 1907, Bolesław Miciński, Podróż do piekieł, 1933, Jerzy Stempowski, Eseje dla Kassandry, 1961, Jerzy Wittlin Orfeusz w piekle XX wieku, 1963, Zbigniew Herbert Barbarzyńca w ogrodzie, 1964;
egzystencjalizm w dramacie Kaligula (1944) Alberta Camusa, Le mit de Sisyphe, 1943.
2158 Także: E. Degas Dziewczęta spartańskie wyzywające chłopców do walki, 1860, Pierre-Auguste Renoir Sąd Parysa, 1908 i Odaliska, 1917, za: Zdzisław Kępiński, Impresjonizm, Warszawa 1976; Hajo Düchting, op. cit.; Historia sztuki..., op. cit., s. 382.
2159 Marc Fumaroli, Franc̜ois Lebrette, op.cit., s. 38, 62.
2160 Zdzisław Kępiński, op. cit., s. 16. James Ensor, obrazy postimpresjonistyczne: Kuszenie św.
Antoniego, 1887, Wjazd Chrystusa do Brukseli, 1888, za: Nikolaus Pevsner, Pionierzy współczesności, przeł. Janina Wiercińska, Warszawa 1978, s. 75
I jeżeli rysunek Edgara Degasa wypływał z linii Jeana Auguste’a Dominique’a Ingresa, Vincent van Gogh w swoich wczesnych obrazach kilkakrotnie zwracał się w stronę tematyki religijnej2161, czyniąc to także symbolicznie2162, to od religijnych skojarzeń niewolny był także buntownik Paul Gauguin2163, a nawet Paul Klee2164. Jeżeli Mieczysław Porębski genezę kubizmu upatruje w rozległych asocjacjach z klasyką grecką, wczesnym gotykiem i wczesnym renesansem2165, skoro mit Księgi2166 leży u korzeni filozofii Brunona Schulza (Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod Klepsydrą) w zdegradowanym wariancie i w kontekście objawienia odroczonego w sensie ludzkiego zdążania do autentycznej Księgi i obcowania ze
„skażonym apokryfem”2167, skoro w młodopolskim świecie poezji Nietzscheański Dionizos łączył się w zadziwiającej symbiozie z postacią św. Franciszka (Jan Kasprowicz, Bolesław Leśmian, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański)2168, a tradycja Dürera zespala się w niemieckim ekspresjonizmie z symbolem biblijnym2169 – można mówić co prawda o zaniku powszechności, kanoniczności i kosmopolitycznym charakterze rudymentów antyku, jak to miało miejsce w dobie renesansu czy oświecenia, ale w ciągu XX wieku zostały one przechowane, poddane transmisji, różnorodnym transformacjom i indywidualnym interpretacjom, a szczególnie widoczne jest to w obecnych czasach postmodernizmu.
Przytoczyć tu należy ponadto modernistyczną twórczość polską w postaci „powieści scenicznej”
Jerzego Żuławskiego Eros i Psyche (1904) oraz jego realizacji muzycznej w postaci Wagnerowskiego
2161 Still life with Bible, 1885; Pieta, 1889 (wg E.Delacroix), The raising of Lazarus, 1890 (wg Rembrandta), The Good Samaritan, 1890 (wg E. Delacroix), za: Vincent van Gogh. Life, Work and Contemporaries, Van Gogh Museum Amsterdam, 2005; Ingo F. Walther, Rainer Metzger, Van Gogh.
The Complete Paintings, English translation Michael Hulse, Köln 2006 , też Wizja po kazaniu z 1888 roku (Walka Jakuba z Aniołem), za: Sarah Carr-Gomm, Arcydzieła światowego malarstwa, Warszawa 2003, s. 94-95.
2162 Manfred Lurker tak odczytuje sławny obraz Gwiaździsta noc, (1889) widząc odwołania do symboli religijnych: spirala, 11 gwiazd, przedstawienie sił biegunowych, Słońca i Księżyca jako dwunaste ciało astralne razem za: op.cit., s. 307; autorzy monografii o malarzu w swoim omówieniu także przyjmują symboliczną interpretację w duchu biblijnym, z odwołaniem do Ogrójca Getsemani, za: Ingo F. Walther, Rainer Metzger, op. cit., s. 522-523.
2163 Ia Orana Maria (1891) – obraz powstały na Tahiti, aluzja do sceny Zwiastowania, a tytuł oznacza Ave Maria, za: Muzea świata. Metropolitan Museum. Nowy Jork, tekst w oprac. Lucii Impelluso, z włoskiego przeł. Hanna Borkowska, Warszawa 2005, s. 129; ; jednym z najbardziej znanych obrazów symbolisty jest Żółty Chrystus (1889), za: Nikolaus Pevsner, op. cit., s. 66.
2164 Geometryzująca abstrakcja: Seneka, 1922.
2165 Mieczysław Porębski, Kubizm. Wprowadzenie do sztuki XX wieku, Warszawa 1966, s. 10.
2166 Ernst Robert Curtius, op.cit., rozdz. XVI.
2167 Michał Paweł Markowski, Polska literatura nowoczesna. Leśmian, Schulz, Witkacy, Kraków 2007, s.
246-250.
2168 Maria Podraza-Kwiatkowska, Literatura Młodej Polski, Warszawa 1992, s. 91-99.
2169 Karl Schmidt-Rottluff, W drodze do Emaus, 1918, drzeworyt, za: Historia sztuki..., op. cit., s. 397.
w duchu poematu symfonicznego Ludomira Różyckiego pod tym samym tytułem (1917) – motyw budzący spore zainteresowanie czasu przełomu wieków2170. Istotne są w tym zakresie także kreacje Tadeusza Micińskiego, którego „Fatum zostaje wysoko zawieszone nad światem”2171.
Paradoksalnie rzecz traktując, ów dekadencki, nostalgiczny nastrój przełomu wieków2172, to znaczy czas, w którym rozgrywał się muzyczny, opóźniony w stosunku do malarskiego, impresjonizm (od 1894 roku), generował wspomniane motywy antycznej klasyki2173, osadzając je zarazem na zmodernizowanym podłożu warsztatowym, zrywającym raz na zawsze z poprzednim systemem tonalnym i monumentalną orkiestrą germańskiego neoromantyzmu2174.
Analizuje to autor przytaczanej monografii2175, eksplikując to melancholijną transpozycją w sferach odchodzącej do historii arystokracji w stronę mistrzowskiego czasu rodzimej kultury, wyrafinowanej kultury dworskiej, to znaczy doby klawesynistów francuskich, ale i także do wiedeńskiego klasycyzmu (nasilenie pojawiania się menueta w latach 1890-1900, w co wpisuje się Claude Debussy, także poprzez realizację popularnego na przełomie XIX i XX wieku symbolu tańczącego Fauna2176)2177, pojmowanego równorzędnie, jak czas harmonii, spokoju i klarownych reguł, także estetycznych, które właśnie przez impresjonistycznych twórców zostały dosadnie złamane; stworzone zostały w ten sposób procedury wprowadzające muzykę w XX wiek.
2170 Dariusz Trześniowski, Eros i Psyche. Apulejusz, Żuławski, Różycki, w: Ateny…, op. cit., s. 507-514;
Marcin Kamiński, Różycki, Bydgoszcz 1987, ponadto jego balet Apollo i dziewczyna czyli Apollo i muzy (1936).
2171 Marcin Bajko, Los i przeznaczenie w poezji i powieściach Tadeusza Micińskiego, w: Ateny…, op. cit., s. 641-653 (641); we wspomnianym zbiorze Ateny…, op. cit., s. 641-796 omówione są antyczne
inspiracje poety (wiersze Kallypso, 1902, Meduza, 1902, powieść Nietota. Księga tajemna Tatr, 2002, misterium W mrokach Zlotego Pałacu czyli Basilissa Teofanu, 1978).
2172 Prekurosorski dla impresjonizmu muzycznego i jego przedstawiciel w swojej późnej twórczości Gabriel Fauré (opera Pénélope, 1913).
2173 Claude Debussy, Fortepianowe: Preludia, zeszyt I nr 1.: Tancerki delfickie, Suita bergamasque:
Prélude, Menuet, Clair de lune, Passepied, 1905; Suite Pour le piano: Prélude, Sarabande, Toccata, 1901; Images: zeszyt 1. cz. II Hommage a` Rameau; Petite suite na 4 ręce, cz.III Menuet; 6 Epigraphes antiques cz.1.: Pour invoquer Pan, dieu du vent d’été; pieśń 1. z cyklu Chansons de Bilitis La flûte de Pan i pieśń 2. Le tombeau de Naïade; II cykl pieśni Fêtes galantes, Le faune; orkiestrowe: Preludium do Popołudnia fauna wg Maurice’a Maeterlincka, 1894; Nocturnes, cz.III Sirènes z chórem żeńskim, Syrinx na flet solo; misterium z ostatniego okresu twórczości Marrtyre de Saint-Sébastien, 1911; Maurice Ravel, fortepianowe: Le tombeau de Couperin: Prélude, Fuge, Forlana, Rigaudon, Menuet, Toccata, 1917; Menuet antique, 1895; Menuet sur le nom de Haydn, 1909, symfonia choreograficzna Dafnis et Chloé, 19091-1912 i dwie suity orkiestrowe; p.: Stefan Jarociński, Debussy a impresjonizm i symbolizm, Kraków 1976; Vladimir Jankélévitch, Ravel, Kraków 1977.
2174 W tym duchu utrzymane są popularne i ważne dla polskiej kultury historyzujące dzieła wokalno-instrumentalne Feliksa Nowowiejskiego: oratoria Powrót syna marnotrawnego i Quo vadis.
2175 Michel Faure, op.cit.
2176 Grzegorz Igliński, Życie zaklęty kamień. Symbolika tańczącego Fauna w literaturze polskiej przełomu XIX i XX wieku, w: Ateny…, op. cit., s. 345-353.
2177 Michel Faure, op.cit., s. 290.
Utwory będące artystycznym rezultatem śródziemnomorskich wojaży powstały także w środkowym okresie twórczości Karola Szymanowskiego2178, osadzone w estetyce ekspresyjnego, schromatyzowanego impresjonizmu o bogatej, ornamentalnej fakturze i błyskotliwych efektach dźwiękowych. Bardzo interesujący jest natomiast mniej znany melancholijny, zabarwiony jeszcze elementami poprzedniej eklektycznej epoki impresjonizm angielski, prezentowany we wnikliwej monografii, której autor, Michel Fleury, określa ogólnie tę tendencję zwrotu do antyku jako l’impressionisme païen, sytuując ją około roku 1840 i wskazując na malarstwo jako na źródło inspiracji.
Jednocześnie precyzuje przywoływaną w tym momencie resurrection de antiquité païenne2179, nie jako apolliński ideał ładu, ale jako model dionizyjskich bachanalii, a przynajmniej zabarwionej erotycznie hedonistycznej sielanki2180. W przypadku natomiast owego chant pastoral wskazane zostały głównie utwory kompozytorów francuskich, rozszerzających impresjonizm Debussy’ego o nowe późniejsze już techniki superpozycji akordowej, tonalnej i modalnej.
Nie budzi zdziwienia ewolucja muzyki niemieckiej, dopełniającej sztukę galijską w pełnym kontraście, linia kulminująca się w nowym systemie koncepcyjnym materiału brzmieniowego, w układzie także podyktowanym względami ideologii i odwiecznej rywalizacji ze śródziemnomorskim sąsiadem. Dodekafonia Arnolda Schönberga wyrastająca, po raz kolejny, z pitagorejskich obliczeń i proporcji, a z drugiej strony z uprzedniego neoromantyzmu i ekspresjonizmu, niosła w sobie komponenty germańskiej mentalności, surrealizmu i moderowania ekstazą, choć miała uchodzić za ich całkowite zaprzeczenie. Po wyrafinowanej estetyce Pana i faunów muzyka ponownie stanęła wobec liczb, kanonów i nakazów, które przygotowali jej twórcy, rzecz jasna, niemieccy. I choć nie chcieli znaleźć się w świecie antycznego romańskiego ładu, ich reguły ten ład ponownie przywracały, wiodąc zarazem muzykę w ślepą uliczkę tropem scholastycznego surintelektualizmu i, paradoksalnie, w nowoczesne, scjentyczne, konstrukcyjne orientacje II połowy XX wieku.
2178 Fortepianowe Metopy nawiązujące do Odysei (Wyspa syren, Calypso, Nauzykaa, 1915) i skrzypcowe z fortepianem Mity (Żródło Aretuzy, Narcyz, Driady i Pan, 1915); Małgorzata Janicka-Słysz, Poetyka twórczości Karola Szymanowskiego, Kraków 2013.
2179 Michel Fleury, L’impressionisme et la musique, Fayard 1996, rozdz.VIII.
2180 Ibidem, s. 341; impresjonizujący Ludomir Różycki, Eros i Psyche (1915) i Anhelli (1909) wg Juliusza Słowackiego, ekspresjonizujący postimpresjonista Florent Schmitt (La tragedie de Salome, Tristesse de Pan) i klasycyzujący Charles Koechlin stosujący impresjonizm skojarzony z
politonalnością i zabarwiony modalnością (La Forêt païenne, 1911-1920, Etudes antiques), Jean Cras znaczący impresjonizm bardziej sensualistycznie i zarazem modalnie (tragedia Polyphème); 4-częściowa symfonia Josefa Holbrooke’a Apollon and the Seaman z chórem męskim w finale, poemat symfoniczny Louis Alberta Dryade, 1924. kantata Faust i Helena Lili Boulanger.
Owa tyleż symboliczna (12 stopni serii) i żydowsko mistycyzująca, co utopijna koncepcja Grundgestalt Arnolda Schönberga2181, wizja nowej muzyki, objawiona w latach dwudziestych, a właściwie najbardziej abstrakcyjna, matematyczna idea uporządkowania materii brzmieniowej od epoki scholastycznej, czyli dodekafonia, sięgała w odwieczną tradycję związku muzyki i matematyki, aczkolwiek nie przywoływała kanonów antycznych, uzewnętrzniając jednoznacznie germańską mentalność, a dziełem symptomatycznym dla rodzaju jego duchowości jest niedokończona opera Moses und Aaron (1957)2182.
W tym samym czasie, w dekadzie lat trzydziestych muzyczny świat otrzymał jeszcze jedną niemiecką teorię Neue Sachlichkeit, paralelną do takowej w sferze sztuk plastycznych2183 autorstwa Paula Hindemitha, będącą nawiązaniem do idei centre harmonique Jeana-Phlippe Rameau i „porządku Natury”2184.
Ta charakterystyczna wówczas tendencja do uporządkowania całości materiału brzmieniowego dwunastu dźwięków skali chromatycznej, w domyśle symbolizująca zachodzący współcześnie rozpad kosmicznego ładu i utratę pierwotnej harmonii, stanowi dalekie echo dawnych koncepcji – wszak teoretycy zawsze pragnęli stworzyć jakiś ład, jakąś nową harmonię, i to dążenie jest kolejnym czynnikiem wykształconej przez grecką klasykę europejskiej tożsamości. Autorzy panoramicznego opracowania Historii sztuki zwracają uwagę na leżące u podstaw tych tendencji nastroje niepokoju po I wojnie światowej i naturalne w tej sytuacji pragnienia przywrócenia publicznego porządku; „idea ‘wieku nowego klasycyzmu’, od 1870 r. credo skrajnej prawicy, zaczyna po 1917 r. torować sobie drogę”, co prowadzi w Niemczech do malarstwa przedstawieniowego, potępionego później przez nazizm jako „sztuka zwyrodniała” 2185.
Omawiane klimaty są z drugiej strony fundamentem innego, kolejnego już zwrotu do klasycznej prostoty, klarownego przekazu i sztuki bliskiej ludziom – we Francji powstaje Grupa Sześciu2186 o takowych założeniach, będąca de facto funkcją manieryzmu, w niektórych momentach strywializowaniem i przerysowaniem idei
2181 Alicja Jarzębska, op. cit., s. 152-156;
2182 Ponadto: oratorium Drabina Jakubowa, niedokończone, Psalm 130.; elementy mitu o Pandorze i jej słynnej puszce są podstawą niedokończonej ekspresjonistycznej dodekafonicznej opery Lulu Albana Berga (wg tekstu Franka Wedekinda).
2183 Niemiecki i rosyjski nurt o założeniach naturalistycznych w latach 20-tych, za: Epoki i kierunki w kulturze..., op. cit., s. 406-411.
2184 Alicja Jarzębska, op. cit., s. 91-99.
2185 Historia sztuki..., op. cit., s. 424-425.
2186 Eveline Hurard-Viltard, Le Groupe des Six où le matin d’un jour de fête, Paris 1988; Jolanta Bauman-Szulakowska, Sérénité – Humor – Fantazja. Poetyka muzyki instrumentalnej Francisa Poulenca, Poznań 2000.
rozwijającego się od końca XIX wieku muzycznego neoklasycyzmu; stowarzyszenie to nazwał Richard Taruskin „surrealistycznym klasycyzmem”2187. Niejako drugą stroną tej orientacji, był zwrot w kierunku żarliwych utworów o tematyce religijnej, o skupionej emocjonalności2188.
W tym czasie Jean Cocteau, intelektualny przywódca ruchu, obejmuje przywództwo nad paryską awangardą muzyczną na „lewicy Montparnasse’u”2189, Paul Picasso porzuca kubizm, a dawni fowiści powracają do dekoratywnego postimpresjonizmu; Picasso porzuca kubizm, ale nie … byka, który stanowił zawsze dla niego silny bodziec artystyczny, co widać w alegorycznym obrazie z 1936 roku Minotaur i martwa klacz przed pieczarą2190, byka alegorycznie związanego z Europą...
To właśnie rozbudowany, wielowarstwowy w swych odmianach estetycznych i narodowych, neoklasycyzm zrodzony w latach 90-tych XIX wieku, czy jeszcze wcześniej, od momentu słynnej rozprawy Eduarda Hanslicka O pięknie w muzyce i dzieła Johannesa Brahmsa, a wcielony na kartach Pulcinelli Igora Stravińskiego w 1920 roku, po burzliwych i asocjacyjnych programowo pokoleniach romantyzmu i neoromantyzmu, przywrócił kanony porządku warsztatu, dawnych form i oddalonej już estetyki, zwłaszcza genezy śródziemnomorskiej. Stąd wiele utworów przywoływało tematykę biblijną i mitologiczną, ale w funkcji symbolicznej, kontekstowej, wzorcowej, a nie narracyjnej, skojarzeniowej i emocjonalnej, jak to miało miejsce w epoce romantyzmu2191.
2187 Richard Taruskin, op.cit., t. IV Music in the Early Twentieth Century.
2188 Arthur Honegger: dramat Antigone, oratorium Le Roi Dawid, 1921, dramat biblijny Judyta, Kantata na Boże Narodzenie i dramatyczna III Symfonia Liturgiczna; modalizujący archaizujący politonalny neoklasycyzm Dariusa Milhaud: opery David, 1953, opery kameralne Médée, 1938, L’enlèvement d’Europe, L’abandon d’Ariane, La delivrance de Thésée, 1927; balet La Création du monde, 1923.
2189 Jean-Paul Crespelle, Montparnasse w latach 1905-1930, przeł. Eligia Bąkowska, Warszawa 1989, s.
114.
2190Sarah Carr-Gomm, op. cit., s. 30-31.
2191 Balet klasycystycznego postimpresjonisty Alberta Roussela Bacchus et Ariane i Psalm LXXX;;
neoklasyka włoska - opera Ildebrando Pizzettiego Fedra wg Gabriela D’Annunzio 1932; francuski neoklasyk Jean Françaix oratorium Apokalipsa św. Jana, impresjonizujący neoklasyk z techniką dodekafoniczną Frank Martin oratorium Golgota, eklektyczny neoklasycyzm angielski: Edward Elgar oratorium Apostołowie; Psalm 150. Benjamina Brittena, opera Noye’s Fludde, 1957 i kantata Saint Nicolas; modalizujący neoklasycyzm Zoltana Kodály’ego: sławny Psalmus hungaricus i kantata Chrystus wypędza kupczących ze świątyni i Leosa Janáčka Wielka ewangelia, oratorium, neoklasycyzm szkół narodowych: Carl Nielsen, oratoryjna opera Saul og David; neoklasycyzm romantyzujący Carla Orffa, kantata Trionfo di Afrodite oraz dramat Antigone; George Enescu opera Oedipus, za: ks. Edward Hinz, op.cit., s. 146-184; poemat rapsodyczny – Symfonia nr 5. Jephta Ernsta Tocha, 1962, w: Ernst Toch, The Shaping Forces in Music. An Inquiry into the Nature of Harmony, Melody, Counterpoint and Form, New York 1977; tradycjonalizm neoklasyczny Witolda Rudzińskiego, Odprawa posłów greckich wg J. Kochanowskiego, neoklasycyzm klasycyzujący Michała Kondrackiego (Hymn do Afrodyty) i Tadeusza Zygfryda Kasserna (opera The Anointed wg dramatu Koniec Mesjasza Jerzego
Żuławskiego) oraz postromantyczny eklektyczny Piotra Rytla ( poemat symfoniczny Legenda o św.
Wskazać tu trzeba z jednej strony na modelowy neoklasycyzm drugiej z
Wskazać tu trzeba z jednej strony na modelowy neoklasycyzm drugiej z