elżBieTa marczeWska Ostrowiec świętokrzyski
P
atologia funkcjonowania młodzieży stanowić może wynik takiego sposobu przy-stosowania się do proponowanych jej przez pokolenie dorosłych warunków, które mło-dzież uznaje za nienormalne. Pojawiające się wówczas napięcie musi zostać zredukowane, co może dokonać się poprzez przyjęcie stra-tegii ataku, rezygnacji w formie ucieczki lub„wtopienia się”. Żaden z tych pozornych spo-sobów społecznej adaptacji nie doprowadzi młodego pokolenia do uzyskania tożsamo-ści pozytywnej, której cechą konstytutywną jest zintegrowanie się ze światem i zdolność do twórczego przekształcenia otaczającej rzeczywistości (Szafraniec 2011).
Do najczęściej występujących form pato- logii społecznych godzących w zdrowie fi-zyczne, psychiczne oraz w postawy moralne młodzieży należą: palenie papierosów, alko- holizm, narkomania, dopalacze, przestęp-czość, samobójstwa, przynależność do sekt (Cekiera 1999). Wszelkie typy uzależnień, jak i inne patologie społeczne wykazują ten-dencje wzrostowe w ostatnich latach, przy czym zauważa się systematyczne obniżanie się wieku „wchodzenia” w te patologie. Do- tyczy to w szczególności nikotynizmu, alko-holizmu, narkomanii, zażywania dopalaczy.
Coraz wyraźniej obserwujemy skutki spu-stoszenia moralnego minionych systemów totalitarnych (komunizm i kapitalizm), pro-pagowany jest relatywizm norm etycznych,
liberalizm wraz ze wszystkimi ujemnymi jego skutkami, w szczególności w dziedzi-nie seksualnej. Modna jest tendencja wśród młodzieży do wyzwalania się spod wszel-kich autorytetów, w tym także autorytetu rodziców i środowiska rodzinnego i łatwe popadanie w uzależnienie.
Pathos oznacza cierpienie, naukę; termin
„patologia” wprowadzony został jako nazwa nauki o cierpieniu, o chorobach żywego or-ganizmu, natomiast „patologia społeczna”
odnosi się do chorób organizmu społeczne-go. Patologia społeczna to dezorganizacja, stan zakłócenia równowagi społecznej oraz zachwianie systemu wartości. Złe przystoso-wanie społeczne przejawia się w dewiacjach, przestępczości, anomach (Hagiel 2013).
Według Auguste’a Comte’a „analiza pato-logiczna” społeczeństwa odnosi się do takich wypadków w społeczeństwie, kiedy prawa harmonii doznają zaburzeń: „Te zaburzenia w organizmie społecznym przypominają choroby organizmu indywidualnego”1.
W Polsce pojęcie patologii społecznej upo-wszechniło się za sprawą badań i publikacji Adama Podgóreckiego. W 1969 r. ogłosił on dzieło pt. Patologia życia społecznego, w którym uznał, że „przez patologię społecz-ną należy rozumieć ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który po- zostaje w zasadniczej, nie dającej się pogo-dzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane”. Dzieło to objęło następujące zjawiska: patologię indywidualną, w tym samobójstwa, zabójstwa, hazard, alkoholizm i prostytucję oraz patologię grupową; rozwód, kazirodztwo i przestępczość zorganizowaną.
Dążąc do obiektywizacji pojęcia patologii społecznej, Jacek Wódz (1973) proponował, aby za zjawiska patologiczne w konkretnej społeczności uważać te zjawiska społeczne, które:
są niezgodne z wzorami zachowań za-wartymi w systemach normatywnych danej ● społeczności,
1 Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa 2000, Ofi-cyna Naukowa.
26
do św ia dc zen ia i pr op oz yc je
nasilają się w wymiarze ilościowym,
● są dysfunkcjonalne, mają wyraźnie zakłócający wpływ na istotne w danej zbio-● rowości elementy dokonujących się zmian społecznych.
Wszystkie te cechy muszą wystąpić łącz-nie w zjawisku społecznie patologicznym.
Takie wyodrębnienie przedmiotu patolo- gii społecznej miałoby umożliwić traktowa- nie jej jako osobnej, zobiektywizowanej kla-sy zjawisk, a wiedzy o patologii jako wiedzy teoretycznej.
Od wielu lat obserwuje się nasilenie zja-wisk związanych z patologiami społecz-nymi. Przyczyn upatrywać należy między innymi w gwałtownych przemianach, jakie zaszły w ostatnich latach. Wzrost bezrobocia spowodował pogorszenie się sytuacji ekono-micznej polskiego społeczeństwa. Zmiany kulturowe doprowadziły do erozji syste-mu wartości etycznych i norm moralnych.
Nastąpiło rozluźnienie więzi grupowych, zwłaszcza w rodzinie. Nasiliły się zjawiska kryminogenne, takie jak alkoholizm czy narkomania (Pospiszyl 2008).
Jednymi z największych problemów spo- łecznych w Polsce są narkomania i alkoho-lizm. Coraz więcej się pije i coraz więcej zażywa środków odurzających. Być może wzrost liczby osób uzależnionych wynika ze zmian, jakie dokonują się w naszym kraju od początku lat dziewięćdziesiątych. Stresy dnia codziennego, pogoń za zatrudnieniem i środkami niezbędnymi do przeżycia, brak czasu dla bliskich sprzyjają częstym przeja-wom samozniszczenia.
Narkotyki używane były we wszystkich społecznościach i we wszystkich środowi-skach od czasów zamierzchłych, a pomimo to narkomania uznana być musi za zjawisko historycznie nowe. O tym, że zjawisko do-piero współcześnie jest wysoce dolegliwe i społecznie patologiczne świadczy jego gwałtowny ilościowy wzrost po II wojnie światowej (Pospiszyl 2008).
Nie ma jednej definicji pojęcia narko- manii, ale najczęściej termin ten rozumia-ny jest jako postać toksykomanii, która jest rodzajem przewlekłych świadomych zatruć pod wpływem systematycznego używania substancji działających na układ nerwowy
i psychikę człowieka. Narkomania jako na-łóg prowadzi do całkowitego uzależnienia od narkotyków pochodzenia roślinnego lub chemicznego, a w konsekwencji – do zabu-rzeń osobowości i zaniku wyższych uczuć oraz zmian w układzie nerwowym. Nar-komania w naszym kraju systematycznie wzrasta. Obecnie jest około 250 tysięcy uza-leżnionych. Najmłodsi narkomani to dzieci w wieku lat 12. Problem narkomanii istnieje już w szkołach podstawowych. Odpowiedź na pytanie o przyczyny narkomanii jest bar-dzo trudna, ponieważ przyczyn jest wiele.
Wydaje się, że główne źródło tkwi w wadli-wym wychowaniu już w rodzinie.
Spora grupa zainteresowanej kupnem narkotyków młodzieży wie, że na terenie szkoły można kupić różnego rodzaju środki odurzające. Największą przeszkodą w ich nabywaniu stanowi wysoka cena. Jednak i z tym problemem młodzież sobie radzi. Za- interesowani młodzi ludzie otrzymują pierw-szą porcję narkotyku za darmo. Za następne muszą już płacić. Kiedy kieszonkowe prze-staje wystarczać, pojawia się konieczność zarobienia pieniędzy na kolejną „działkę”.
Najprostszym sposobem jest sprzedawanie narkotyków. W ten sposób ofiara narkotyko-wego biznesu staje się przestępcą. Inni chcąc zarobić trudnią się przemytem, produkcją czy handlem środkami psychoaktywnymi.
Osoby uzależnione od narkotyków ograni- czają swoje zainteresowania jedynie do zdo-bycia narkotyku. Cały ich dotychczasowy świat wartości zostaje obalony. Rezygnują z pracy i nauki. Uzależnienia od substancji psychoaktywnych powodują szybkie wynisz-czenie organizmu i nieodwracalne zmiany w układzie nerwowym (Jędrzejko 2009).
W ostatnich latach bardzo poważnym problemem stało się zażywanie przez mło- dzież tzw. dopalaczy, czyli smartów. W Pol- sce dopalacze pojawiły się najpierw w in-ternecie, a pierwszy sklep został otwarty w 2008 r. W krajach Europy Zachodniej (Wielkiej Brytanii, Niemczech czy Holandii) działają one od kilku lat. Sklepy te jak dotąd nie zostały zdelegalizowane w żadnym z kra-jów Unii Europejskiej. Termin „dopalacze”
nie jest terminem naukowym, a wiedza na te-mat ryzyka związanego z ich używaniem jest
27
bardzo ograniczona. Dopalacze reklamowa-ne są jako „smart drugs”, czyli substancje usprawniające funkcje poznawcze albo jako produkty kolekcjonerskie. Przygotowywane są zarówno na bazie substancji pochodze-nia syntetycznego, jak i naturalnego. Mają postać „relaksujących” kadzidełek, „leczni-czych” ziół lub „wspomagających” herbatek.
Występują w postaci tabletek lub mieszanek do palenia. Zarówno te naturalne, jak i synte-tyczne są równie groźne, a ich działanie jest tak samo niebezpieczne jak narkotyków, po- nieważ mechanizmy ich działania wyniszcza-ją tkankę nerwową, w skrajnych przypadkach mogą nawet spowodować śmierć osoby zaży-wającej (Bukowska, Kidawa, Chojecki 2009).
Polska jako pierwszy z krajów Unii Eu-ropejskiej zaczęła zajmować się w sposób systemowy problematyką nowych „dopa-laczy”. W 2008 r. Krajowe Biuro do spraw Przeciwdziałania Narkomanii zleciło Cen-trum Badania Opinii Społecznych (CBOS) przeprowadzenie badań zatytułowanych
„Młodzież”. Objęto nimi młodych ludzi w wieku 18-19 lat. Po raz pierwszy podczas badania zapytano o używanie „dopalaczy”.
Pomiar powtórzono w latach 2010 i 2013.
Według deklaracji badanych w roku 2008 po dopalacze sięgnęło kiedykolwiek w ży-ciu 4% uczniów, w 2010 r. odsetek deklaracji wzrósł do 11%. Wyniki z 2013 r. wskazują na spadek używania „dopalaczy” do 5% re-spondentów (Jabłoński, Malczewski 2014).
Od 2008 r. podjęto próby ograniczenia handlu dopalaczami w Polsce. W kolejnych nowelizacjach ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii na listę substancji zakazanych wchodziły najbardziej szkodliwe substancje występujące w dopalaczach. Dało to możli-wość zamykania sklepów handlujących tymi substancjami. Jednak nie wyeliminowało problemu, gdyż substancje są modyfikowa-ne i na rynek trafiają kolejne, niezabronione ustawą produkty.
Na przełomie sierpnia i września 2015 roku firma IPSOS przeprowadziła badanie dotyczące postrzegania problemu zażywania dopalaczy. Analizując przedsta- wione wyniki stwierdzono, że za najpoważ-niejszy problem społeczny badani uważali
uzależnienie od alkoholu, na drugim miej-scu wskazywano szkody spowodowane przez zażywanie dopalaczy, przy czym oso- by w wieku od 16 do 34 lat uważały dopala-cze za mniej szkodliwe społecznie niż ogół Polaków. Natomiast ogół badanych wyraził opinię, że dopalacze są najpoważniejszym spośród używek problemem zdrowotnym i powinny być traktowane tak jak narko-tyki. Szkodliwość stosowania dopalaczy nie mniejszą niż w przypadku narkotyków dostrzega przeszło 90% Polaków. Co drugi z nich jest zdania, że dopalacze są bardziej szkodliwe. W najmłodszej grupie badanych od 16 do 34 lat co czwarty zna osobę za-żywającą dopalacze. To prawie dwukrotnie częściej niż w przypadku ogółu badanych.
Aż 40% ogółu badanych i 54% w wieku 16 – 34 lata deklarowało, że miałoby problemu z zakupem dopalaczy. Szukaliby ich w in-ternecie i u znajomych.
W ostatnich latach coraz częściej wystę-pują uzależnienia od telewizora czy kom-putera (Ostrowska 1998). Wielogodzinne czaty powodują, że młodzi ludzie odrywają się od świata zewnętrznego. Nie mają czasu na zadbanie o własne zdrowie czy kondycję fizyczną. Zapominają o przyjaciołach i znajo-mych. Internet staje się całym ich światem.
Problem nadużywania alkoholu (Batawia 1984) wiąże się z dwoma zjawiskami: pijań- stwem – rozumianym jako nadmierna kon- sumpcja alkoholu i alkoholizmem, czyli obja-wem chorobowym uzależnienia od alkoholu.
Przyczynami alkoholizmu są najczęściej:
niepowodzenia życiowe i związane z nim cierpienia psychiczne,●
złe obyczaje i wzorce kulturowe zwią-zane z piciem alkoholu,●
błędy wychowawcze rodziców.
●W ostatnich latach obserwujemy wzrost liczby młodych ludzi sięgających po napoje alkoholowe. Jednocześnie obniża się wiek inicjacji alkoholowej. Z raportu „Młodzież a alkohol 2013” wynika, że aż 72% bada-nych uczniów w miesiącu poprzedzającym badanie przynajmniej raz piło piwo, 68% – wódkę i inne mocne alkohole, 35% – wino.
Porównując wyniki z rokiem 2010 widać, że wśród młodych ludzi szczególnie wzro- sło spożycie wódki i mocniejszych alkoho-li (o 7%). Niebezpiecznym zjawiskiem jest
28
do św ia dc zen ia i pr op oz yc je
również upijanie się młodych ludzi, aż 44%
nastolatków przyznało, że upiło się w ostat-nim miesiącu poprzedzającym badanie.
W środkach masowego przekazu propa-guje się nieodpowiedzialne uprawianie seksu (Wielecki 1990). Wiele czasopism młodzie- żowych poświęca wiele uwagi technice upra-wiania seksu. Czasami podważa się autorytet rodziców, wychowawców, szkoły. Jedynym wzorem do naśladowania jest człowiek cał-kowicie wyzwolony, uznający hasło „róbta co chceta”. Tak rozumiany seksualizm jest zagrożeniem, ponieważ wyzwala i utrwa-la skrajny, chorobliwy egoizm. Prowadzi do obalenia wszelkich norm moralnych ogra-niczających działanie człowieka, sprzeczne z jego egoistycznymi zachciankami.
W ostatnich latach w obrębie zjawiska prostytucji pojawiają się pewne zmiany:
obniża się wiek dziewcząt zaczyna-jących uprawiać nierząd (coraz częściej są ● to 14-, 15-latki),
poszerza się kategoria dziewcząt w wie-ku okołomaturalnym, uczennic szkół średnich ● lub studentek „dorabiających” prostytucją,
nowym zjawiskiem jest rozpoczęcie prostytuowania się przez kobiety w wieku ● 25-32 lat, zwolnione w ostatnim czasie z pra-cy, które nie są w stanie utrzymać rodziny.
W Ostrowcu Świętokrzyskim zjawiska o charakterze dezadaptacyjnym mają ten-dencję wzrostową. Podstawowych przy-czyn tego problemu doszukiwać się można w czynnikach towarzyszących procesom transformacji systemowej. Jej skutki nale-ży postrzegać wielowymiarowo, nie tylko z perspektywy wewnętrznej, ale i zewnętrz- nej, które łącznie składają się na złożony me-chanizm postrzegania szczególnie dotkliwej degradacji indywidualnych losów życiowych reprezentantów niemal wszystkich grup społecznych, głównie tych nieuprzywilejo-wanych, choć szczególnie silnie dotykający młode pokolenie.
Rodzina stanowi centrum odpowiedzial-ności za społeczny start dziecka w życie, za jego umiejętność życia i funkcjonowa-nia w zmieniających się warunkach mikro- i makrospołecznych. Niestety, coraz więcej
rodzin w Ostrowcu Świętokrzyskim nie po-trafi sprostać owym wyzwaniom. Rodziny wieloproblemowe, zdezorganizowane, o za- burzonych więziach emocjonalnych, struk- turalnych, w których rodzice nie wypełnia-ją podstawowych funkcji wobec potomstwa i przejawiają nieprawidłowe postawy wy-chowawcze, tworzą niesprzyjający klimat wychowawczy dla rozwoju młodzieży.
W kręgu rodzinnej socjalizacji obciążonej wypaczeniami i deficytami emocjonalnymi, pedagogicznymi i socjalnymi ryzyko wyko- lejenia społecznego i marginalizacji cywili-zacyjnej młodzieży jest bardzo wysokie.
Bardzo często pierwszy kontakt z uza-leżnieniami młodzież ponadgimnazjalna ma już w domu rodzinnym. Uzależnienia te nie dotyczą ich jednak bezpośrednio, lecz przede wszystkim ich najbliższych: rodzi- ców, starszego rodzeństwa, krewnych, są- siadów. Młodzież w Ostrowcu z rodzin dys-funkcyjnych najczęściej z problemem tym spotyka się na różnego rodzaju imprezach, prywatkach, dyskotekach. Nie wyobraża so-bie jakiegokolwiek spotkania towarzyskiego bez alkoholu, papierosów czy narkotyków.
Osoby uzależnione od alkoholu czy narkoty-ków często znęcają się nad rodziną i osobami od nich zależnymi, popełniają przestępstwa wymierzone przeciwko porządkowi publicz- nemu (chuligaństwo, napaści), na tle seksu-alnym, np. gwałty, czyny nierządne z osobą nieletnią czy upośledzoną (Batawia 1993).
W 2002 r. starosta Ostrowiecki zarządze- niem nr 8/2002 powołał Komisję Bezpie-czeństwa i Porządku2. Do jej zadań należy m.in. monitorowanie skali patologicznych zachowań dzieci i młodzieży, takich jak nar-komania i inne uzależnienia, monitorowanie zażywania substancji psychoaktywnych, przemocy wśród nieletnich.
Działania profilaktyczne mające na celu zapobieganie przestępczości i demoraliza- cji nieletnich realizowane są we współpra-cy z terenowymi organami administracji samorządowej i państwowej, komisjami bezpieczeństwa publicznego, komisjami
2 Uchwała nr XXIV/147/2016 Rady Powiatu Ostro- wieckiego z dnia 25 lutego 2016 r., „Dziennik Urzędo-wy Województwa Świętokrzyskiego” z 7 marca 2016 r., poz. 832.
29
rozwiązywania problemów alkoholowych, szkołami, przedstawicielami oświaty, lokal-nymi samorządami mieszkańców, poradnią psychologiczno-pedagogiczną i przedstawi- cielami wymiaru sprawiedliwości. Prowa- dzona jest działalność w zakresie przeciw- działania patologiom, organizowane są spo-tkania i szkolenia dla nauczycieli, rodziców i dzieci. Tematyka tych spotkań dotyczy narkomanii, dopalaczy, agresji nieletnich i ochrony przed nią, odpowiedzialności nieletnich za czyny karalne, bezpiecznego wypoczynku itp.
W Ostrowcu Świętokrzyskim trudno jednoznacznie stwierdzić, jaki jest faktycz-ny rozmiar narkomanii i zażywania innych środków psychoaktywnych. Cząstkowe dane zbiera Towarzystwo Zapobiegania Patolo- giom Społecznym „Kuźnia”, które na pod-stawie danych o udzielonych poradach i liczby zakwalifikowanych do programów dla uzależnionych młodych ludzi wskazuje, że jest to zjawisko poważne.
W 2015 r. w prowadzonej przez „Kuź- nię” poradni programem CANDIS adreso-wanym do problemowych użytkowników narkotyków objęto 2 kobiety i 3 mężczyzn, a u innych 2 mężczyzn stwierdzono uzależ-nienie i chorobę psychiczną. W programie Wczesnej interwencji FRED skierowanym do młodych osób eksperymentujących z nar-kotykami wzięło udział 57 osób, u 9 innych zdiagnozowano uzależnienie i skierowano je do innego programu. W ramach poradni 76 osobom udzielono porad i konsultacji, 24 zostały skierowane na interwencję kryzyso-wą, 15 osób wraz z rodzinami objęto terapią dla osób uzależnionych.
W 2014 r. w Ostrowcu przeprowadzono Diagnozę Lokalnych Zagrożeń Społecz-nych3. W wyniku przeprowadzonych badań 284 uczniów przyznało, że przynajmniej raz zażywało narkotyki. Trudno jednak na tej podstawie ocenić rzeczywisty zasięg zjawi-ska. W ostatnich latach zwiększyła się podaż i różnorodność narkotyków na nielegalnym
3 Uchwała nr VII/19/2014 Rady Miasta Ostrowca Świętokrzyskiego z dnia 30.12.2014 r. w sprawie Gmin-nego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2015-2017.
rynku i ich dostępność. Zmieniła się również ocena stosowania niektórych narkotyków.
Używanie niektórych substancji uważane jest w środowisku młodzieży ponadgimnazjalnej za modne. Narkotyki stają się więc elementem zabaw towarzyskich, wspomagają też mło-dych ludzi w nauce. Uczniowie najczęściej sięgają po marihuanę (70% deklarujących kontakt z narkotykami), a w następnej ko- lejności po amfetaminę i ekstazy, na czwar-tym miejscu wśród zażywanych substancji psychoaktywnych znalazły się dopalacze.
Z przeprowadzonych badań wynika rów- nież, że kontakt z alkoholem deklaruje śred-nio 33% uczniów.
Uczniowie najczęściej spożywają piwo – deklarowało tak 64% z grupy przyznającej się do kontaktu z alkoholem, jednak aż 20%
przyznało się do picia wódki, 9% spożywała wino, a 7% – drinki.
61% badanych uczniów stwierdziło, że spożywa alkohol sporadycznie, kilka razy do roku, 27% ma kontakt z alkoholem kilka razy w miesiącu, 6% uczniów zadeklarowa-najczęściej popełniane przez nieletnich przestępstwa w Ostrowcu świętokrzy-skim w latach 2014-2015
rodzaj przestępstwa
sprawcy przestępstw 2014 r. 2015 r.
Nieletni Ogółem
%
Nieletni Ogółem
% Kryminalne 32 1284 2,49 28 1064 2,63 Bójki
i pobicia - 18 0 1 15 6,67
Kradzieże 13 309 4,21 3 325 0,92 Kradzieże
z włamaniem 4 259 1,54 2 141 1,42 Uszkodzenie
rzeczy 1 69 1,45 - 68 0
Rozbój 4 35 11,42 8 27 29,62
Uszczerbek
na zdrowiu 3 51 5,88 4 27 14,81 Ustawa
o przeciw-działaniu narkomanii
1 96 1,04 6 159 3,77
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Powiatowej Policji w Ostrowcu Świętokrzy-skim.
30
do św ia dc zen ia i pr op oz yc je
ło, że pije częściej niż raz w tygodniu, taka sama grupa (6%) przyznała, że spożywa napoje alkoholowe prawie codziennie.
Niepokój budzi również fakt, że aż 42%
uczniów stwierdziło, że zdobycie alkoholu jest łatwe lub raczej łatwe, kolejne 22% za- deklarowało, że wystarczy poprosić o to od-powiednią osobę.
Zauważalne wśród młodzieży ostrowiec-kiej jest również występowanie zjawiska nieprzystosowania społecznego i przekra- czanie norm prawnych oraz zagrożenie prze-stępczością.
Na podstawie powyższej tabeli można stwierdzić, że nieletni popełnili w 2014 r. ok.
2,5% wszystkich przestępstw kryminalnych w gminie, w roku 2015 liczba popełnionych przestępstw wzrosła do ponad 2,6%. Bar- dzo niepokojący jest fakt, że osoby nielet-nie najczęściej popełniają rozboje – 11,42%
tego typu przestępstw w 2014 r. i aż 29,62%
w 2015 r. oraz przestępstwa, w wyniku któ- rych dochodzi u ofiar do uszczerbku na zdro-wiu – 5,88% w 2014 r. i 14,81% rok później.
Świadczy to o dużej brutalności młodych przestępców. W dużym stopniu wzrósł pro-cent popełnianych przestępstw przeciwko ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii z udziałem nieletnich z 1,04% w 2014 r.
do 3,77% w 2015 r.
Przejawem podejmowanych prób walki z uzależnieniami jest umiejętność samoor- ganizacji mieszkańców. Na tym polu wy-różnia się społeczność ostrowiecka, która oferuje swoim mieszkańcom 7 organizacji pozarządowych działających w obszarach pomocy społecznej i ochrony zdrowia (m.in.
Klub abstynenta). Organizują one spotkania, udzielają porad prawnych, prowadzą terapię indywidualną i grupową dla młodzieży uza-leżnionej i ich rodzin.
Bibliografia
Batawia S. (1984), Wstęp do nauki o prze-stępcy, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Bukowska B., Kidawa M., Chojecki D.
(2009), Dopalacze, „Remedium”, nr 5.
Cekiera C. (1999), Psychoprofilaktyka leżnień oraz terapia i resocjalizacja osób
uza-leżnionych: metody, programy, modele, ośrod-ki, zakłady, wspólnoty, TN KUL, Lublin.
Dymek-Balcerek K., red. (2000), Patolo-gie zachowań społecznych. Rzeczywistość przełomu wieków XX i XXI, Politechnika Radomska, Radom.
Hagiel G. (2013), Patologie społeczne, Szczecińska Szkoła wyższa Collegium Bal-ticum, Szczecin.
Jabłoński P., Malczewski A. (2014), Do-palacze, skala zjawiska i zapobieganie, Kra- jowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkoma-nii, Warszawa.
Jędrzejko M. (2009), Narkomania – spoj-rzenie wielowymiarowe, Akademia Huma-nistyczna, Pułtusk – Warszawa.
Podgórecki A. (1969), Patologia życia społecznego, PWN, Warszawa.
Pospiszyl I. (2008), Patologie społeczne, WN PWN, Warszawa
Ostrowska K. (1998), Wokół rozwoju oso-bowości i systemu wartości, CMPP-P MEN, Warszawa.
Szafraniec K. (2011), Młodzi 2011, Kance-laria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa.
Wielecki K. (1990), Społeczne czynniki tożsamości pokoleniowej młodzieży, „Studia Socjologiczne”, nr 1-2.
Wódz J. (1973), Zjawiska patologii społecz-nej a sankcje społeczne i prawne, Zakład Na-rodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Gdańsk.
summary
The work concerns the problem of social pathology in high and secondary schools in Ostrowiec district
The most commos forms of pathology are:
smoking, alcoholism, drug addiction, psy-choactive substances, crimes, suicides and satanism. It is worrying that all these types of addictions and pathologies show incre- asing tendency. The results of these patho-logies are clear obserwed.
It is also noticed the decrease of the age of young people who start smoking, drinking alcohol and taking drugs. The work also in-cludes the reasons of the social pathology such as economic and family background, cultural and social changes, the increase of unemployment and etc.