W Oczach Przyszłych nauczycieli
karOlina mirOsz Warszawa
S
zkoła stanowi jeden z czynników wpływających na powodzenie w przyszłym życiu zawodowym, społecznym, a także in-dywidualnym i rodzinnym. Wzory utrwalane przez jednostkę w wyniku działań edukacyj-nych, czynności wychowawczych, ale także w efekcie obserwowanych postaw doro-słych, najczęściej wywierają wpływ na całe życie człowieka. Nauczyciel utwierdzający w dziecku wysokie poczucie wartości i wy-trwałość w rozwiązywaniu problemów kreuje młodego człowieka, który w dorosłym życiu włoży wiele wysiłku w wykonywanie zadań i będzie starał się przezwyciężać trudności.Budując poczucie wewnętrznego potencjału, stwarza mu podstawy do wiary we własne siły i umiejętności. Może to mieć skutki w trak-cie pracy zawodowej, gdyż istnieje większe prawdopodobieństwo podejmowania działań odważnych i promowania twórczych pomy-słów, które stać się mogą niestandardowymi odkryciami lub rozwiązaniami.
Wskutek zauważenia istotności opisa- nych sytuacji, ważne wydaje się ekspono-wanie młodym osobom wzorów zacho- wania i wartości akceptowanych w społe-czeństwie, a także umocnienie przekonania
o wielu możliwościach. Obserwacja prak-tyki szkolnej pozwala jednak konstatować, że nauczyciele nie zawsze odpowiednio wspierają dzieci. Zdarzają się sytuacje, w których pedagog jest powodem zaniżone-go samopoczucia ucznia, jego słabych ocen szkolnych oraz negatywnego obrazu własnej osoby. Istnieją zachowania nauczycielskie, które negatywnie wpływają na przekonania dziecka o własnych możliwościach i wiarę w powodzenie podczas wykonywania za-dań. Jedną z przyczyn zaniżania potencjału jednostki jest selekcjonowanie i przypo-rządkowanie do kategorii osób o mniejszych zdolnościach i niepożądanych cechach.
Niechęć wobec ucznia okazywana poprzez słowa, mowę niewerbalną, a także odmien-ne traktowanie prowadzić może do utraty chęci do nauki i postrzegania siebie jako osoby gorszej, znajdującej się na niższej pozycji niż rówieśnicy.
Współczesna edukacja doświadcza anty- nomii dwóch dróg: równości oraz nierówno- ści. Równość odnosić się może do jednako- wych pozycji w początkowej fazie szkolnic-twa, porównywalnym dostępie do placówek, warunków uczenia się oraz szans edukacyj-nych. Jednakowość wszystkich poczynań w stosunku do uczniów może wywołać jednak negatywne skutki, takie jak niedo- stosowanie metod do indywidualnych po-trzeb dziecka. Bardziej wartościowa okazać się może sprawiedliwa nierówność, która promuje wybitne jednostki, a innym wy-nagradza efekty stratyfikacji. Przeważające w realiach współczesnego świata są niestety nierówności o stygmacie niesprawiedliwo-ści (Szymański 2013). Nauczyciele niekiedy stosują różne schematy do oceny zachowań i wytworów poszczególnych dzieci. Wytwór dziecka oceniony może zostać jako popraw- ny lub nie, w zależności od tego, kto go pre-zentuje. Oceny przydzielane dziecku często zbliżają się do charakterystyki jego zacho- wań, przesądów dotyczących płci oraz po- glądu nauczyciela na temat jego rodziny (Ko-narzewski 1991, s. 78). Sytuacja wskazywać może na istnienie pewnych schematów, które zawierają stereotypy, a powodują generaliza-cję spostrzeżeń odnoszących się do dziecka i przyporządkowanie do danej grupy.
41
Rozważania zawarte w artykule odnoszą się do zagadnienia obrazów na temat uczniów i grup, jakie wymieniane są przez przyszłych nauczycieli. Modele te zbudowane zostały na podstawie indywidualnej teorii studenta pedagogiki, które w rozumieniu Krzysztofa Polaka (2000, s. 162) stanowią „osobisty zbiór poglądów na temat prawidłowości uczenia się i nauczania, roli ucznia i nauczyciela we wza-jemnym współdziałaniu, poglądów będących rezultatem dotychczasowych doświadczeń edukacyjnych nauczyciela i sposobu, w jaki ulegają one integracji”.
W prezentowanych badaniach opisuję trzy kategorie uczniów: słabych, przecięt- nych oraz dobrych. Badania miały za zada-nie wykazać studenckie myślenie na temat ocen szkolnych wymienionych grup, ich cech, charakterystycznych zachowań, nasta- wienia do własnej edukacji, czynności podej-mowanych na rzecz uzyskania pozytywnego stopnia szkolnego oraz motywacji do nauki.
Ukazać chciałam także jak studenci postrze-gają relacje społeczne dzieci z rówieśnikami i nauczycielami. Czy przyszli nauczyciele odmiennie opisują uczniów słabych, prze-ciętnych oraz dobrych? Jakie skutki mogą powodować posiadane przez przyszłych nauczycieli modele uczniów? Tego nie bada- łam, ale mogę stwierdzić, z jakimi wyobra-żeniami przyszłych uczniów wejdą młodzi nauczyciele do szkoły. Pojawia się więc py-tanie, w jakiej mierze wymienione kategorie przeniesione do środowiska szkolnego powo-dować mogą niskie wartościowanie jednych osób, a nagradzanie i wspieranie innych?
Funkcje kategoryzacji spostrzeżeń na temat ludzi Podziały i wartościowanie jednostek ist- niały w społeczeństwie od dawna. Klasyfi-kacja i grupowanie spostrzeganych cech oraz ludzi opisywane były z różnych perspektyw, takich jak aparat władzy czy biologiczne me-chanizmy umysłu człowieka. Michel Foucault w książce Nadzorować i karać. Narodziny więzienia wskazuje na istnienie we współcze-snym świecie władzy Normy. Siła przymusu opisywana przez Foucaulta ma za zadanie poprzez działanie różnych instytucji
zna-leźć w społeczeństwie i ukształtować jako akceptowalne ramy „normalności”. Odnoszą się one do człowieka, jego cech i zachowań.
Normalizacja odbywa się poprzez klasyfika-cję i hierarchizację, a następnie nadawanie rangi obywatelom podległym pod system szacujący spójność z miarą normalizacji.
Stopnie nadawane w ramach procesu mają za zadanie karać i nagradzać poszczegól-nych członków społeczeństwa w procesie socjalizacji. Jednostka wyróżniana uzyskać może awans społeczny, represjonowana na-tomiast doświadczyć degradacji i strącenia na najniższe stopnie w zbiorowości ludzkiej.
Chcąc odzyskać wartościową pozycję czło-wiek zmuszony jest do podporządkowania się ogólnie przyjętemu szablonowi zachowań i poglądów (Foucault 1998, s. 202-233).
Uznając koncepcję M. Focualta za prze-wodnią w opisywaniu modelu uczniów, chciałam poddać analizie cechy i zachowa- nia poszczególnych podgrup. Nauczyciel po-przez wypowiedzi i działania ujawnia swój osobisty, niepowtarzalny schemat danej gru- py. W wyniku porównania go do odpowie-dzi innych respondentów istniała sposobność stworzenia ogólnego obrazu. Analizując opis władzy Normy zauważyć można zależność procesów normalizacji i indywidualizacji.
Studenci konstruując obraz poszukiwać będą podobnych i różnicujących cech w zbioro-wości uczniów, co pozwoli na wykreowanie grup i przyporządkowanie im charaktery-stycznych właściwości. Wyodrębniać będą także indywidualności odbiegające od sche-matów, co pozwali wskazać cechy, jakie nie odpowiadają danej kategorii.
Władza normalizująca dążąc do homo-genizacji podejmuje jednocześnie działa-nia, których efektem jest indywidualizacja jednostek. Określenie uzusu w społeczeń-stwie wymaga wykazania katalogu cech, nadawania wartości, porównania jednostki do innych i określenia jak bardzo odstępu-je od ram normalności. Najskuteczniejszą metodą stosowaną w celu odkrycia istnieją-cych norm i różnicującą ludzi jest egzamin.
Pozwala on określić cechy, wyniki danej osoby i jej odchylenia od średniej poprzez porównanie punktów uzyskanych w trakcie
42
ba da ni a i s on da że
sprawdzianu z pracami innych. Dzięki wy- generowanym w toku egzaminowania infor-macjom możliwe staje się utworzenie profilu charakteryzującego daną osobę i opisanie go jako zindywidualizowanego przepadku, wy- łączonego ze zbioru społeczeństwa i niepod-legającego generalizacji. Egzamin pozwala też na utworzenie grup osób o zbliżonych zdolnościach i cechach, co umożliwia hie- rarchizację i działanie na rzecz homogeni-zacji (Foucault 1998, s. 203-233).
Zagadnieniem kategoryzacji i wartościo-wania osób w społeczeństwie zajmowali się także inni teoretycy, między innymi uzna-jący merytokratyczną koncepcję edukacji.
Wskazywali oni, że szkoła pełni funkcję
„sortowani”, poprzez nagradzanie wybitnych jednostek i przyznawanie im wysokich stop-ni. Zadaniem tak rozumianej edukacji jest klasyfikowanie jednostek według poziomu umiejętności, a następnie selekcjonowanie tak, aby tylko najwybitniejsi odnosili sukce-sy zawodowe i otrzymywali wynagrodzenie za posiadane walory (Melosik 2003).
Anna Filipiak-Siewodnik (2003) wska- zuje, że kategoryzacja osób według poten- cjału wynika z naturalnej dyspozycji czło-wieka do porządkowania świata i osadzania zauważanych zjawisk w wytworzonych strukturach poznawczych. Zaletą tworzenia wzorców oceny spostrzeżeń jest oszczęd- ność poznawcza mózgu, skutkująca uprosz-czeniem rzeczywistości. Człowiek stosując schematy segreguje informacje szybciej niż w przypadku, gdy dogłębnie analizuje każdą sytuację. Negatywną stronę takiego działa-nia stanowi ograniczona liczba bodźców opracowywanych jednocześnie przez umysł i analizowanie jedynie tych, które uznane zostaną za ważne. Zaliczenie jednostek i rze-czy do danej kategorii powoduje, że są one traktowane jednakowo, niezależnie od rze-czywistej sytuacji (Nęcka, Orzechowski, Szymura 2013, s. 100). Wytworzone obrazy wpływają także na działania nauczyciela, powodując zdeformowanie jego spostrzega-nia. Zinternalizowanie nowych informacji o uczniach sprzecznych z dotychczasowym poglądem jest utrudnione i skutkuje tym, że trudno zmienić przekonania na temat
dziecka (Seul, za Kozieł 2011, s. 71). Jakie skutki może mieć automatyczne stosowa-nie schematów przez nauczyciela, zarówno dla dziecka, jak i dla niego samego?
skutki istnienia schematów Schematy uczniów zapewniają nauczy-cielom wewnętrzną pewność względem właściwości postępowania. Nauczyciele najczęściej grupują dzieci na podstawie po- dobnych kryteriów. Skutkuje to przekona-niem, że spostrzegane zachowanie powinno być ocenione przez pracowników szkoły w identyczny sposób, a podjęte działanie będzie akceptowane przez jej społeczność.
Obrazy pozwalają także na szybką ocenę wiedzy i zachowania dziecka, bez potrzeby szczegółowego analizowania każdej sytuacji i współwystępujących warunków zewnętrz-nych. Nauczyciel kreuje przypuszczenia na temat wyników edukacyjnych ucznia jako przedstawiciela podgrupy (Konarzewski 1991, s. 73). Przypisuje mu także określoną rolę w klasie, wyznacza i dostosowuje zada-nia tak, by były zgodne z poglądem na temat możliwości jednostki (Bałachowicz 2013).
Georges Noizet i Jean Paul Caverni (za Konarzewski 1991, s. 74) zwracali uwagę na fakt, że ludzie oceniając pracę danej oso-by zmieniają poglądy i sposób analizy tekstu pod wpływem informacji o przeszłych osią-gnięciach autora. Egzaminatorzy pozytywnie wartościują wytwory człowieka, jeśli dowie-dzą się, że otrzymywał on już wysokie oceny lub wykazywał się pewnymi osiągnięciami.
Informacja o słabych ocenach skutkuje uzy-skaniem niższego stopnia również w obecnie punktowanej pracy. Jakie czynniki, oprócz informacji o ocenach uzyskiwanych przez daną jednostkę, wpływają na przyporząd-kowanie jej do danej kategorii?
czynniki wpływające na przyznawane etykiety Georges Noizet i Jean Paul Caverni wska- zywali, że czynnikiem wpływającym na oce-nę człowieka są takie cechy jak pochodzenie i środowisko społeczne jednostki. Nauczy- ciele pozytywniej oceniają zadania wyko-nywane przez uczniów wywodzących się
43
z wyższych sfer społecznych, niżej zaś pra-ce dzieci, które pochodzą z rodzin ubogich (za Konarzewski 1991, s. 74). Krzysztof Ko- narzewski analizując korelację stopni szkol-nych z charakterystykami uczniów wykazał, że oceny związane są nie tylko z osiągnięcia-mi i wiedzą, ale także z cechami charakteru.
Badane przez niego nauczycielki różnym podgrupom przypisywały odmienne formy zachowania i sposoby działania. Cechy, ja- kie przypisywano danemu uczniowi, zależa-ły od płci, statusu społecznego oraz sytuacji rodzinnej (Konarzewski 1991, s. 78).
Grupy uczniowskie istniejące w klasie szkolnej Maria Tyszkowa badając uczniów i okre-ślenia, jakimi opisywani są w placówkach edukacyjnych, wykazała, że w szkołach funkcjonują podziały na grupy, takie jak:
uczniowie o bardzo dobrych wynikach w nauce, którzy osiągają oceny powyżej 4,5;●
uczniowie dobrzy, którzy uzyskują oceny w zakresie 3,6 do 4,5;●
uczniowie przeciętni, którzy zdobywa-ją stopnie tworzące średnią 3,5;●
uczniowie słabi otrzymujący oceny po-niżej 2,6 (za Bilińska-Suchanek 1994, s. 23).● Oceny uczniów powodują także grupo-wanie na uczniów dobrych, przeciętnych oraz słabych. Typizację zastosowała Susan Brookhart, która badając temat oceniania za- uważyła, że dwie pierwsze grupy otrzymu-ją ocenę, na którą zasłużyły, słabszy uczeń natomiast zdobywa jedynie szansę na zdanie (za Niemierko 2009, s. 219). Dorota Turska porównując najlepszych z przeciętnymi wyznaczyła cechy, którymi charakteryzuje się pierwsza grupa. Górują oni inteligencją, ale charakteryzują się niższym poziomem twórczości. Celami grupy są sukcesy edu-kacyjne, a zazwyczaj wysoka samoocena szybko ulega zaniżeniu wskutek negatyw-nych opinii innych. Dzieci potrzebują więc aprobaty, wzmocnień i doceniania ich wkła-du emocjonalnego w działania (Turska 2006, za Niemierko 2009, s. 202-204). Osiągają one słabsze wyniki w samodzielności życiowej oraz w zadaniach wymagających twórczo-
ści, silnie odczuwają potrzebę zewnętrzne-go wzmocnienia, w zamian za wewnętrzną motywację, która lepiej opisuje ucznia prze-ciętnego (Niemierko 2009, s. 209).
cele i metody badań
Badania polegały na analizie i opisie obrazów uczniów prezentowanych przez studentów pedagogiki, które – przeniesione do przyszłej pracy zawodowej do placówki edukacyjnej – wywołać mogą negatywne i pozytywne skutki dla dziecka, jego po-tencjału do uczenia się i wiary we własne możliwości.
W szkole najczęściej wymieniane są grupy uczniów dobrych, przeciętnych oraz słabych. Poznanie ich charakterystyk w wy-powiedziach badanych pozwoli zrozumieć przyczyny, dla których dziecko może być w pozytywny lub negatywny sposób trak-towane przez nauczyciela. Pomóc mogą one także w zrozumieniu, jakie modele katego- ryzacji uczniów przeniesie do praktyki edu-kacyjnej młode pokolenie nauczycieli.
W badaniu analizowano takie aspekty studenckiego myślenia jak:
oceny szkolne, jakie uzyskać mogą w szkole uczniowie słabi, przeciętni oraz ● dobrzy;
charakterystyczne przyczyny dobrych i złych ocen szkolnych;●
formy reakcji emocjonalnej na nega-tywną ocenę;●
cechy charakteru przypisywane ucz- niom dobrym, przeciętnym oraz słabym;●
charakterystyczne zachowania uczniów z danej grupy;●
jakość relacji społecznych dzieci;
● motywacja do nauki szkolnej;
● sytuacja rodzinna;
● poziom rozwoju dzieci oraz ich predys-pozycje edukacyjne.●
W badaniu udział wzięło 150 studentów pedagogiki wczesnoszkolnej oraz wycho-wania przedszkolnego. Z tej grupy zostało stu badanych, którzy w całości i rzetelnie wypełnili kwestionariusz ankiety. Selekcja zastosowana została tak, aby wykluczyć nie-pełne odpowiedzi, odpowiedzi jednakowe we wszystkich zadaniach lub braki wskazań w większości pytań.
44
ba da ni a i s on da że
Na podstawie literatury opisującej ucz- niów o najwyższych i najniższych oce-nach stworzyłam autorski arkusz ankiety.
Kwestionariusz składał się z pytań typu zamkniętego z jedną odpowiedzią, pytań wielokrotnego wyboru, zadań z możliwością napisania opinii, a także zestawu określeń z wymuszonym wyborem za pomocą trzy- stopniowej skali. Tabela cech stworzona zo-stała tak, aby student mógł wyrazić własne spojrzenie na temat cech charakteryzujących grupy uczniów. Zadanie oparte zostało o 98 trzystopniowych itemów przymiotnikowych ze skalą typu Likertowskiego. Studenci oce- niali każdą z cech pod względem jej dopaso-wania do danej grupy i zaznaczali na skali jej dopasowanie do danego obrazu. Określe- nia posegregowane zostały zgodnie z przy-należnością do sześciu grup tematycznych, wśród których znalazły się: sytuacja rodzin-na dziecka, relacje społeczne z rówieśnikami i dorosłymi, zachowania i cechy osobowe, predyspozycje do nauki oraz prawidłowości rozwojowe jednostki, a także aspekt nasta-wienia do nauki.
Prezentacja wyników
Badania polegały na analizie obrazów uczniów dobrych, przeciętnych i słabych pre-zentowanych przez studentów pedagogiki.
Wyniki uzyskane poprzez ankietę wskazują na spójność modeli poznawczych przyszłych nauczycieli na temat uczniów.
Modele grupujące opinie na temat uczniów zawierają przekonania odnoszące się do ocen dzieci, ich predyspozycji eduka-cyjnych i motywacji do nauki. Uczeń dobry w opinii respondentów najczęściej uzyskuje oceny z przedziału 4-6. Czynnikami, które wpływają na otrzymanie wysokich stopni szkolnych, są: odpowiednie predyspozycje do nauki, gotowość do poświęcania znacz-nej ilości czasu na samodoskonalenie (2,74 godziny), wysoka ambicja i zdolności oraz wsparcie rodziny. Respondenci ocenili, że taki uczeń ma wysoki poziom inteligen-cji, zadatki do skutecznego uczenia oraz satysfakcjonujący poziom wiedzy. Uczeń według respondentów wykazuje atrybuty, takie jak: odpowiedzialność, samodzielność podczas wykonywania zadań, wewnętrznie
umotywowane dążenie do perfekcji, wyso- ką pewność siebie, dociekliwość, wytrwa-łość w działaniu, wysoką koncentrację oraz cierpliwość. Dziecko z własnej inicjatywy przystępuje do nauki oraz samodzielnie szuka informacji. Jest otwarte na nowe do- świadczenia, a także zainteresowane rze-czywistością. W opinii badanych dziecko opuszcza bardzo mało lekcji szkolnych (4,42 zajęć). Absencję powodują jedynie choroba, sytuacje losowe lub wydarzenia rodzinne, wyjazdy pozaszkolne, a także uczestnictwo w konkursie odbywającym się w godzinach zajęć. Przyczynami niskich stopni dziecka dobrego są natomiast: choroba, zła sytu-acja rodzinna lub niekorzystne zdarzenie losowe, krótkoterminowy brak dobrego sa-mopoczucia, niewystarczająca ilość czasu na przygotowanie się do klasówki, a także niezrozumienie treści zadania. Na pod-stawie wypowiedzi badanych stwierdzić można, że uczeń wykazuje niezadowolenie niekorzystną sytuacją związaną z ocenami – odczuje smutek, złość, a nawet może zare-agować płaczem czując negatywne emocje.
Uczeń przeciętny według studentów otrzymuje w szkole oceny od 3 do 5. W mo- delu tym zawarta jest także opinia wska-zująca, że uczeń uzyskać może pozytywne oceny z większości zajęć, ale równocześnie z jednego bardzo niskie lub otrzyma słabe stopnie z większości przedmiotów szkol- nych, ale z jednego bardzo wysokie. Najlep-sze stopnie otrzymuje on pod warunkiem, że wielokrotnie powtarza materiał szkolny, odpowiednio zaangażuje się w proces na-uki, będzie zainteresowany tematem zajęć, wyznaczony zostanie prosty materiał edu-kacyjny lub otrzyma wsparcie rodziców.
Niskie oceny są skutkiem lenistwa, niechę-ci do nauki, braku działań na rzecz zdania egzaminu, niekorzystnej sytuacji rodzinnej oraz braku ambicji i motywacji do nauki.
Skutkuje to średnią ilością czasu przezna-czanego na naukę (1,75 godziny), brakiem pełnej koncentracji oraz zaangażowania podczas wykonywania wyznaczonych mu zadań. Respondenci wskazali, że dziecko opuszcza 9,99 zajęć lekcyjnych z powodów takich jak: choroba, lenistwo, niechęć do za-jęć szkolnych, a także nieprzygotowania
45
do egzaminu. Zgodnie ze wskazaniami re-spondentów, dziecko nie prezentuje równie wysokiego poziomu inteligencji jak uczeń dobry, na niższym stopniu znajduje się też zakres jego wiedzy i umiejętności. Najsilniej wykazywanymi pozytywnymi cechami są samodzielność oraz cierpliwość. Nieznacz- na ilość respondentów wskazała na wystę-powanie talentów, ale nie był to znaczący procent odpowiedzi. Częściej pojawiają się natomiast trudności szkolne występujące w czytaniu, pisaniu i objawiające się w wielu przedmiotach szkolnych.
Na podstawie wypowiedzi studentów okazuję się, że uczeń słaby nie otrzymuje ocen innych niż 1-3. Respondenci zaznaczyli, że dzieci te muszą dużo więcej czasu i wysił-ku zainwestować w proces edukacyjny, aby uzyskać zadowalające wyniki egzaminów.
Najczęściej otrzymują one dobre oceny dzięki ściąganiu, przypadkowi, łatwemu zagadnie-niu na egzaminie oraz pomocy innych osób w trakcie nauki lub rozwiązywania zadań.
Słabe stopnie są skutkiem lenistwa, niechęci do nauki, złej sytuacji rodzinnej i braku mo- tywacji. Zaznaczono, że zgodnie z posiada-nym modelem uczeń niechętnie zdobywa nowe informacje, a częściej, choć w nikłym stopniu, czyta książki, z których może uzy-skać wiadomości. Rozwiązując ćwiczenia koncentracja dziecka znajduje się na niskim poziomie, co skutkuje przerwaniem zadań i niedokończonymi ćwiczeniami.
Słabe stopnie są także konsekwencją niskiego poziomu wiedzy oraz braku pre-dyspozycji do szybkiego przyswajania wiadomości. Często pojawiające się trud-ności w nauce i niekorzystne cechy dziecka powodować mogą brak promocji szkolnej.
Otrzymując taki stopień uczeń odczuje jed-nak obojętność wynikającą z oczekiwa-nia wyniku zanim przystąpi do egzaminu.
Dziecko zniechęci się do nauki i nie zrobi nic na rzecz poprawy sytuacji. Jedynie 15%
badanych wskazało, że odczuje smutek i bę-dzie podejmowało inicjatywę poprawienia średniej. Studenci uważają ponadto, że po-święca ono jedynie 0,93 godziny na naukę w domu dziennie, a także opuszcza średnio 18,6 zajęć lekcyjnych w miesiącu.
Ważnym aspektem opisywanych schema-tów uczniów są także zachowania dziecka w klasie szkolnej. Uczeń dobry w opinii re- spondentów uważnie słucha nauczyciela, wy-konuje zadania, kierowane do niego polecenia oraz zachowuje się w sposób spokojny. Na za-jęciach wyróżnia się wysoką aktywnością, co przejawia się znaczną ilością pytań do na-uczyciela, zgłaszaniem się do odpowiedzi, a także wykazywaniem chęci udziału w kon-kursach. W opisie ucznia słabego wskazano natomiast częste nieodrabianie prac domo-wych, przeszkadzanie innym i rozmawianie z rówieśnikami w trakcie zajęć, niski poziom aktywności, brak inicjatywy do odpowiedzi na pytania dorosłego oraz objawy częstego znudzenia. Uczeń przeciętny nie wyróżnia się zachowaniem podczas zajęć. Słucha na-uczyciela, zachowuje się w sposób spokojny, ale jest średnio aktywny. Dziecko przeważ-nie sugeruje się poleceniami, zadaje pyta-nia, ale też nudzi się w trakcie lekcji, przez co zaczepia i dekoncentruje rówieśników.
Zachowanie dziecka wpływać może na jego relacje z rówieśnikami, ale także z dorosłymi. Opinie respondentów na temat
Zachowanie dziecka wpływać może na jego relacje z rówieśnikami, ale także z dorosłymi. Opinie respondentów na temat