tarnych ról rodzinnych, czyli „powtarzają-cych się wzorców zachowań, dzięki którym określone osoby realizują funkcje rodziny i zaspokajają potrzeby jej członków” (Ep-stein i in. 1993, za Walęcka-Matyja 2014, s. 102), stanowi warunek funkcjonalności rodziny i bezpośrednio wiąże się z jej zdol- nością do radzenia sobie z różnymi zdarze-niami (Świętochowski 2014). Aby rodzina mogła spełniać wszystkie swoje funkcje, jej członkowie powinni realizować bardzo wiele ról, zarówno afektywnych, jak i in- strumentalnych, czego warunkiem jest po-dzielenie ich pomiędzy członków w sposób zgodny z ich możliwościami. Większość ról przypada do spełnienia rodzicom, a zada- nia związane z wychowaniem, opieką i edu- kacją dzieci są najczęściej przypisane mat-kom, które szukają różnorodnego wsparcia w ich wypełnianiu.
Dane empiryczne wskazują, że ponad po-łowa babć i dziadków okazjonalnie lub stale zajmuje się swoimi wnukami, a długość cza-su pracy zawodowej rodziców, szczególnie matek, jest skorelowana z liczbą godzin, jaką na opiekę nad wnukami poświęca-ją dziadkowie (Szlendak, 2012). Wiedza na temat roli babć pochodzi głównie z roz-ważań teoretycznych, własnych obserwacji i refleksji autorów lub badań o charakterze jakościowym (szczególnie w nurcie bio-graficznym), niewiele jest natomiast analiz o charakterze ilościowym, ukazujących cechy wspólne tego, co – na wzór macie-rzyńskich – można byłoby nazwać rolami
49
babcierzyńskimi. Szczególnie niedostatek wiedzy dotyczy obszarów obejmujących badaniami zarówno role matki, jak i babci, a najczęściej tematyka ta podejmowana jest w celu wskazania podobieństw w kontekście transmisji międzypokoleniowej. Wśród wy- różnionych w literaturze modeli rozwoju ro- dziny większość nie wspomina o roli babci-dziadka. Jeden tylko spośród odnalezionych przeze mnie wymienia fazę: „Akceptacja zmiany ról pokoleniowych: dzieci wcho-dzą w związki partnerskie, a potem biorą ślub i budują własne rodziny. Pojawiają się na świecie wnuki, co powoduje, że dotych-czasowi rodzice zmuszeni są wejść w role dziadków” (Goldenberg, Woldenberg 2006, za Szlendak, 2012, s. 186).
W związku z powyższym celem tego ar- tykułu jest poszukiwanie odpowiedzi na py- tanie, czy sednem bycia babcią jest zastą-pienie matki, wtedy kiedy jest taka potrzeba (czy to w formie pełnej, np. spokrewnionej rodziny zastępczej, czy to na kilka godzin w weekend) i bycie „drugą dostępną kopią matki”, czy raczej w rolę babci wobec wnu- ków wpisane są pewne elementy, które od-różniają babcierzyństwo od macierzyństwa.
Tym, co pozwala rozwinąć tematykę roli wychowawczo-opiekuńczej rodziców, jest zagadnienie postaw rodzicielskich, czyli względnie trwałych struktur poznawczo-dą-żeniowo-afektywnych, ukierunkowujących zachowanie rodziców wobec dzieci. Jest ono szeroko opisane w literaturze (m.in. Plopa 2004; Liberska, Matuszewska 2014), przed- stawiono wiele klasyfikacji postaw wycho-wawczych (rodzicielskich). We wszystkich modelach istotnym elementem są emocje:
bliskość, ciepło, miłość, akceptacja, oraz swoboda-ograniczanie, autonomia, wyma-ganie, kontrola, a zdaniem M. Plopy „różne oddziaływania rodziców można sprowadzić do kilku podstawowych wymiarów. Są to:
akceptacja, odrzucenie, autonomia, nad-mierne ochranianie, nadmierne wymaganie i niekonsekwencja” (2004, s. 337-338).
W przypadku dziadków dostępnych jest niewiele klasyfikacji, większość pro-pozycji opiera się na analizie ilości czasu spędzanego przez dziadków z wnukami,
nie wnikając w jakościowe aspekty relacji.
Najczęściej współcześnie przywoływanym jest opis stylów pełnienia roli dziadków opracowany przez A. Cherlina i F. Fursten-berga, wyróżniający style: zdystansowany, towarzyski i zaangażowany, różniące się od siebie poziomem emocjonalnego ciepła (bliskości więzi) i wypełniania codziennych obowiązków związanych z opieką i wy-chowaniem, a także częstością kontaktów z wnukami (1986, za Bee 2004). Podstawą wyróżnienia tych stylów jest umiejscowie-nie na wymiarze „troska o siebie – troska o wnuki” (Appelt 2007). Autor nie definiu-je jednak w pełni postaw wychowawczych dziadków wobec wnuków. Wskazówki ich dotyczące odnaleźć można w licznych opra- cowaniach dotyczących starości i solidarno-ści międzypokoleniowej. Na ich podstawie wskazać można, że babcie (bowiem to ich wypowiedzi są najczęściej przytaczane w kontekście wnuków) najczęściej obdarza-ją swoich wnuków bezwarunkową miłością i pełną akceptacją, interesują się ich sprawa-mi i troszczą o ich stan zdrowia, edukację, relacje z rówieśnikami i rodzicami, starają się poznać ich zainteresowania i podzielić swoimi. Ważnym elementem jest dla babć próba doradzenia w życiowych sprawach wnuków, jednak rzadko próby ochraniania czy ustrzegania przed błędami przyjmują rolę kategorycznych wymagań, z jednej stro-ny ze względu na poszanowanie autonomii wnuków i przyznawanie im swobody, z dru-giej ryzyko zbytniego ingerowania w relację rodzice-dzieci i często towarzyszące dziad-kom przekonanie, że to przede wszystkim rodzice są odpowiedzialni za swoje dzieci, podczas gdy oni mogą cieszyć się swobodą w relacji z najmłodszymi (Bee 2004; Appelt 2007; Grzeszkiewicz 2010).
Badania własne
Biorąc pod uwagę przytoczony powyżej zarys teoretyczny zagadnienia, w badaniach empirycznych postawiono następujące py-tania:
Jakie wzorce (układy) postaw wycho-wawczych są typowe dla osób będących ● matkami i babciami?
50
ba da ni a i s on da że
Czy, a jeżeli tak, to jakie są związki i różnice pomiędzy postawami wychowaw-● czymi matek i babć?
Jakie są konfiguracje postaw matek i babć (jakie postawy matek współwystępują ● z jakimi postawami babć)?
Czy, a jeżeli tak, to jakie są związki po-między postawami wychowawczymi babć ● a częstotliwością ich kontaktu z wnukami?
Do określenia postaw wychowawczych wykorzystano Kwestionariusz Retrospek-tywnej Oceny Postaw Rodziców (KPR-Roc) M. Plopy (2008) w wersji Moja Matka oraz opracowanej na jego podstawie wersji Moja Babcia (zmieniono wyłącznie instrukcję), a także arkusz metryczki do zebrania danych demograficznych. Grupę badawczą stano-wiło 158 studentów pedagogiki, psychologii i wychowania fizycznego (31 mężczyzn, 127 kobiet), średnia wieku 21 lat (SD=2,083). Ba-dani byli studentami jednej uczelni (w 2015 r.
lub 2016 r.), a warunkiem zaklasyfikowania do próby było wychowywanie przez oboje rodziców (85%) lub tylko przez matkę (14%) oraz utrzymywanie w okresie dzieciństwa i dorastania jakiegokolwiek kontaktu z bab-cią. Ze względu na czas trwania badania ograniczono wypowiedzi wyłącznie do bab-ci ze strony matki, statystycznie spędzającej więcej czasu z wnukami i mającej bliższą z nimi relację niż matka taty. Osoby badane pochodziły z różnych środowisk: 38% wy- chowywało się na wsi, 22% w małej miejsco-wości, a 39% w średnich i dużych miastach (1% brak danych).
Wykorzystane narzędzie (KPR-Roc) po-zwala na analizę relacji między rodzicem a dzieckiem w sześciu wymiarach: Akcep-tacji/Odrzucenia, Autonomii, Niekonse- kwencji, Nadmiernego Ochraniania i Nad- miernego Wymagania (Plopa 2008), zgod-nie z tym, w jaki sposób swoich rodziców pamięta osoba badana. Każda z 5 skal kwe- stionariusza (Akceptacja/Odrzucenie mie-rzone są jako przeciwstawne bieguny jednej skali) składa się z 10 twierdzeń, do których badany ustosunkowuje się na pięciostop-niowej skali (od „zdecydowanie taka była i tak się zachowywała” do „zdecydowanie taka nie była i tak się nie zachowywała”),
stąd w każdej ze skal można uzyskać od 10 do 50 punktów.
analiza wyników
Średnie wyniki uzyskane przez osoby badane w zakresie postaw wychowawczych ogólnie można określić jako przeciętne (5-6 sten), typowe dla większości matek. Jed-nak znaczna część nieco od nich odbiega (tabele 1 i 2), szczególnie w zakresie skali Niekonsekwencji, w której zarówno matki, jak i babcie uzyskały nieco niższe wyniki, czyli zostały ocenione jako bardziej konse-kwentne niż próba normalizacyjna. Może być to ogólny trend związany ze zmianami we współczesnym podejściu do dzieci albo sugerować nie w pełni reprezentatywny skład grupy badawczej.
Tabela nr 1. średnie wyniki w skalach postaw matki
Postawa średnia* Odchylenie st. Sten Akceptacja 42,272 6,115 6/7**
Wymagania 25,956 8,160 5
Autonomia 39,139 6,216 7
Niekonsekwencja 21,051 8,177 4 Ochranianie 35,627 6,148 6/7**
* dla wszystkich postaw N=158
** wynik znajdujący się na granicy dwóch stenów (np. 38,71 dla stenów do 38 i od 39)
Źródło: opracowanie własne
Tabela nr 2. średnie wyniki w skalach postaw babci
Postawa średnia* Odchylenie st. Sten
***
Akceptacja 41,88 6,838 6
Wymagania 22,50 7,716 5
Autonomia 38,71 6,058 6/7**
Niekonsekwencja 16,90 6,906 3/4**
Ochranianie 34,68 7,543 6
* dla wszystkich postaw N=158
** wynik znajdujący się na granicy dwóch stenów (np. 38,71 dla stenów do 38 i od 39)
*** steny podane są według norm dla postaw matek Źródło: opracowanie własne
Różnice pomiędzy wynikami matek i babć w średnich wynikach w skalach mierzących postawy, zweryfikowane
te-51
stem t-Studenta, okazały się istotne jedynie dla dwóch wymiarów (tabela 3). Zgodnie z postawioną hipotezą matki w większym stopniu niż babcie zachowują się wobec swo-ich dzieci nadmiernie wymagająco, ale także niekonsekwentnie, potwierdzając potoczne sformułowanie „rodzice są od wymagania, dziadkowie od rozpieszczania”.
Tabela nr 3. różnice pomiędzy matkami i babciami w średnich wynikach w ska-lach
Postawa t (df=157) istotność
Akceptacja 0,618 0,538
Wymagania 4,921 <0,001
Autonomia 0,651 0,516
Niekonsekwencja 6,211 <0,001
Ochranianie 1,447 0,150
Źródło: opracowanie własne
Wyniki w skalach postaw wychowaw-czych babć powiązane są ze sobą w sposób bardzo podobny do wyników matek, istnie-je jednak pomiędzy nimi wyraźna różnica dotycząca postawy nadmiernie ochraniają- cej. Podczas gdy u matek jest ona powiąza-na przede wszystkim ze skalą Wymagania, a negatywnie ze skalą Autonomii (należącą do wiązki postaw pozytywnych z Akcepta-cją), to u babć skala Ochranianie najsilniej i dodatnio powiązana jest ze skalą Akcepta-cji (r=0,442; p<0,01). Sugeruje to, że babcie inaczej niż matki okazują postawę ochrania- jącą (np. w innych sytuacjach) lub zachowa-nia związane z wyrażaniem troski o wnuki (także nadmiernej) nie są przez najmłodsze pokolenie kojarzone z ograniczaniem ich autonomii, a raczej odbierane jako przejaw akceptacji i pozytywnych emocji.
Analiza korelacji pomiędzy wynikami w skalach uzyskanymi przez matki i bab- cie ujawnia istniejące powiązania – współ-zmienność postaw matki i babci w zakresie czterech z pięciu wymiarów (tabela 4), cho-ciaż o niewielkiej sile. Najbardziej praw-dopodobnym z dostępnych wyjaśnień tego zjawiska jest skuteczne działanie wspomnia- nych już mechanizmów związanych z trans-misją międzypokoleniową. Zastanawiający jest wyróżniający się na tle pozostałych brak powiązań wymiaru autonomii, być może wskazujący na odmienne znaczenie tej po-stawy w przypadku ról matki i babci.
Osoby badane określały także częstotli-wość swoich kontaktów z babcią w okresie dzieciństwa i dorastania – ponad połowa studentów określiła je jako „praktycznie codzienne (co najmniej kilka razy w tygo-Zgodnie z założeniami teoretycznymi
narzędzia, większość wyników dotyczących postaw matek jest ze sobą skorelowana, po- twierdzając istnienie związków o umiarko- wanej sile (wartość współczynnika korela-cji r około 0,6 i istotności p<0,01). Analiza związków potwierdza zakładane przez au-tora (Plopa 2008) istnienie dwóch wiązek:
1) skala Akceptacji i Autonomii oraz 2) ska- la Wymagania, Niekonsekwencji i Ochra-niania, skorelowanych ze sobą negatywnie, zatem wyższe wyniki w jednej z nich współ-występują z niższymi wynikami w drugiej.
Warto zwrócić uwagę, że najsłabiej powią-zana z pozostałymi jest skala Ochraniania, dla której próg istotności statystycznej osią-gnęły jedynie słabe korelacje ze skalami Wymagania i Autonomia.
Tabela nr 4. Współczynniki korelacji r Pearsona pomiędzy wynikami matek i babć w skalach postaw
matka
Akceptacja Wymagania Autonomia Niekonsekwencja Ochranianie
Babcia Akceptacja 0,244** -0,124 0,105 -0,156 0,141
Wymagania -0,204* 0,383** -0,061 0,291** 0,093
Autonomia 0,189* -0,038 0,083 0,014 0,105
Niekonsekwencja -0,267** 0,299** -0,074 0,389** 0,029
Ochranianie 0,043 0,068 0,032 -0,026 0,288**
* korelacja istotna na poziomie p<0,05 ** korelacja istotna na poziomie p<0,01 Źródło: opracowanie własne
52
rysunek 1. średnie wyniki w skalach w zależności od częstotliwości kontaktów babć z wnukami
Źródło: opracowanie własne
dniu)”, niespełna jedna trzecia jako „czę-ste (co najmniej kilka razy w miesiącu)”, a jedynie 15% przyznało, że ich kontakty miały miejsce rzadziej. Uzyskane dane po-zwoliły na weryfikację hipotezy o związku częstotliwości kontaktów babć z wnukami i jej postaw wychowawczych. Przeprowa-dzona jednoczynnikowa analiza wariancji (tabela 5) pozwala na stwierdzenie takiego związku w zakresie trzech wymiarów: Ak-ceptacji, Autonomii i Ochraniania, brak jest ich natomiast w odniesieniu do Niekonse- kwencji i zakładanych w hipotezach Wyma-gań. Zbadane testem Bonferroniego różnice w obrębie każdej z grup wskazują przede wszystkim, że najniższe wyniki w tych trzech skalach dotyczą babć, z którymi kon-takt był najrzadszy (rysunek 1), natomiast najwyższe różnią się w zależności od skali:
dla Ochraniania jest to grupa o bardzo czę- stych, codziennych kontaktach, dla Autono- mii – druga (częste, niecodzienne), a w przy-padku Akceptacji – obie te grupy osiągnęły porównywalne wyniki.
Tabela nr 5. związek pomiędzy częstotli-wością kontaktów z babcią a jej postawa-mi wychowawczypostawa-mi
Postawa F* istotność
Akceptacja 15,738 <0,001
Wymagania 2,285 0,105
Autonomia 11,684 <0,001
Niekonsekwencja 2,325 0,101 Ochranianie 12,002 <0,001
* dla wszystkich postaw df1=2, df2=157 Źródło: opracowanie własne
nych przez matki i babcie przeprowadzono na przypadkach (osobach) analizę czynniko-wą metodą k-średnich. W rezultacie każdą z osób badanych (parę matka-babcia) przy-porządkowano do jednego z pięciu skupień, wyłaniając jednocześnie 4 wzorce postaw wychowawczych – dwa pozytywne i dwa niekorzystne (tabela 6). W dwóch pierw- szych skupieniach znaleźli się badani, któ-rych wzorce matki i babci były zgodne – oba pozytywne lub oba niekorzystne, w trzech pozostałych konfiguracje postaw matek i babć składały się z przeciwnych wzorców.
Dla pierwszego skupienia (rysunek 2A) charakterystyczne są pozytywne postawy matki i babci (wzorzec Pozytywny 1), two- rzące spójny i korzystny układ. Jest to naj-większe skupienie – 37% badanych, spośród których większość utrzymywała bardzo czę-ste kontakty z babcią. W drugim skupieniu (rysunek 2B) znajdują się badani, których matki i babcie prezentują postawy zgodne, ale we wzorcu Niekorzystny 1. Jest to dru- gie co do liczebności skupienie, zaklasyfi-kowano do niego 21% badanych, z którym połowa utrzymywała bardzo częste kontakty Tabela nr 6. Wzorce postaw wychowawczych wyłonione w badaniach własnych
Wzorzec akceptacja Wymagania autonomia niekonsekwencja Ochranianie
Pozytywny 1 + + - - + + - -
+/-Pozytywny 2 +/- lub + +/- +/- lub + +/- lub -
- lub - -Niekorzystny 1 - - lub - + + - - + + +/- lub +
- - +/- - - +/-
- -Legenda:
+ wynik powyżej średniej w próbie, – wynik poniżej średniej w próbie, +/– wynik zbliżony do średniej w próbie Źródło: opracowanie własne
W celu dokładniejszego zobrazowania różnorodności grupy badawczej i dokona-
nia analizy konfiguracji postaw prezentowa-53
rysunek 2. średnie w skupieniach 1 i 2
Źródło: opracowanie własne
rysunek 3. średnie w skupieniach 3 i 4
Źródło: opracowanie własne
z babcią. Chociaż występowanie takiej kon-figuracji, będącej kumulacją niekorzystnych postaw wychowawczych, budzi pewne oba-wy co do jakości relacji pomiędzy dorosłymi i dziećmi, należy zwrócić uwagę, że chociaż przeważają w niej postawy niekonsekwentna i nadmiernie wymagająca, to ich nasilenie jest tylko nieco wyższe niż przeciętnie obser- wowane. Zgodność wzorców w dwóch pierw- szych skupieniach świadczy o znacznym po-dobieństwie pomiędzy zachowaniem matki i babci wobec najmłodszego pokolenia.
Następne dwa skupienia charakteryzują skrzyżowane wzorce postaw matki i bab-ci – w skupieniu trzecim (rysunek 3A) jest to konfiguracja Pozytywna1 matki (chociaż o nieco bardziej zbliżonym do średniej natę-żeniu postawy akceptującej i wymagającej) i Niekorzystna1 babci (w wariancie z nieco wyższym niż typowy w tym wzorcu pozio-mem akceptacji i ochraniania). W skupieniu czwartym (rysunek 3B) konfiguracja wzor-ców postaw matki i babci jest odwrotna niż w trzecim – matka prezentuje wzorzec Nieko- rzystny1, a babcia Pozytywny1. Warto zwró- cić uwagę, że w tym skupieniu postawy mat-ki przyjmują najbardziej skrajny charakter ze wszystkich wyłonionych wzorców (średnie wyniki w skali Wymagania i Autonomia jako jedyne we wszystkich skupieniach przekro-czyły wartość 1,5 odchylenia standardowego od średniej w badanej próbie), natomiast po- stawy babci są najmniej zróżnicowane i naj-bardziej zbliżone do średniej ze wszystkich
wyłonionych wśród babć wzorców. Do tych dwóch skupień przyporządkowano równą liczbę osób – po 14% grupy badawczej, jed- nak dla skupienia 3 typowe jest bardzo czę-ste utrzymywanie kontaktów z babcią (ponad połowa osób w skupieniu), a w skupieniu 4 jest to już mniejszy odsetek.
W ostatnim, piątym skupieniu, konfigu- racja wzorców postaw jest najbardziej od-mienna od wszystkich pozostałych i stała się podstawą do wyróżnienia wzorca Pozytyw- nego 2, prezentowanego przez matki, i Nie-korzystnego 2 – przez babcie (rysunek 4).
Wzorce te charakteryzują się dwoma naj-niższymi spośród wszystkich wyłonionych (pozytywnych i niekorzystnych) wynikami w skali (Nadmierne) Ochranianie. W przy- padku matek jest to układ korzystny, uzu- pełniany umiarkowanym nasileniem pozo-stałych czterech postaw, natomiast wzorzec babci w tym skupieniu charakteryzuje się także najniższym ze wszystkich poziomem akceptacji i najniższym ze wszystkich nie-korzystnych wzorców poziomem wymagań i niekonsekwencji (zbliżonym do średniej w całej próbie). Pod względem liczebności jest to najmniejsze skupienie (12% gru-py), a przynależące do niego osoby badane nie utrzymywały codziennych kontaktów z babciami. Zatem prezentowany przez bab-cie wzorzec Niekorzystny 2 ocenić można jako negatywny prawdopodobnie raczej ze względu na nieobecność babci, jej niedo-stępność emocjonalną. Zastanawiający jest
54
też wynik w skali Autonomia, bowiem brak jest w tym wzorcu postaw, które zazwyczaj związane są z ograniczaniem autonomii dziecka – nie ma nadmiernych wymagań, nie ma też zakazów i nakazów wynikających z nadmiernej troski i ochraniania. Wydaje się zatem, że źródłem ograniczania autono- mii są negatywne postawy i uczucia wyni-kające z braku akceptacji, co byłoby wysoce niepokojącym sygnałem.
rysunek 4. średnie w skupieniu 5
zultat naszych czasów, w których dążenie do indywidualizmu i przyzwolenie na niego mocno zwiększyło się w ciągu ostatnich kil-kudziesięciu lat, w związku z czym zarówno babcie, jak i matki muszą wypracować wła- sne (nowe i pasujące do współczesnej kul-tury) sposoby na określenie swoich postaw w tym zakresie.
Istnieje natomiast różnica między bab-ciami i matkami w sposobie, w jaki wymiar 4.
ochraniania jest powiązany z pozostałymi postawami. U matek najczęściej współwy- stępuje on z wymaganiami, niekonsekwen-cją i ograniczaniem autonomii, tymczasem u babć akceptacją – kontakty z babcią, w przeciwieństwie do kontaktów z matką, mają często charakter „opcjonalny”, dodat-kowy, co może powodować, że zachowania związane z wyrażaniem troski, które u rodzi- ców uznawane byłyby za nadmiernie ochra- niające, są akceptowane u dziadków, trak- towane bardziej pobłażliwie, mają w więk-szym stopniu charakter porady, wskazówki, a nie wymagania czy zakazu. Być może dobrym rozwiązaniem dla dalszych badań byłoby skonstruowanie narzędzia do ana-lizy postaw babcierzyńskich. Wydaje się bowiem, że ich wskaźniki mogą różnić się od tych związanych z macierzyńskimi.
Dwie najczęściej występujące konfi-guracje postaw matki i babci to połącze-5.
nia zgodne – dwóch postaw pozytywnych lub dwóch postaw mniej korzystnych. Taki układ nie jest zaskoczeniem, a raczej po- twierdzeniem zachodzącej transmisji mię- dzypokoleniowej pomiędzy matkami i bab-ciami będącymi ich matkami, jest to bowiem relacja rodzinna, w której procesy transmisji mają największą siłę.
Zgodne konfiguracje postaw wychowaw- czych matki i babci wynikać mogą z trans- misji międzypokoleniowej. Możliwe jest jed-nak także, że (zwłaszcza biorąc pod uwagę dużą częstotliwość kontaktów babcia-wnuk w tych grupach) wytworzenie takiego podo-bieństwa było konieczne ze względu na rolę, jaką pełni babcia w rodzinie – zastępującą matkę, np. zapewniając opiekę podczas go-dzin pracy matki. Podobieństwo wynikać może także z tego, że współczesne
bab-Źródło: opracowanie własne
dyskusja i wnioski
Przedstawione w artykule dane pozwala-ją na wyciągnięcie ciekawych wniosków.
Matki i babcie charakteryzują takie same podstawowe wzorce (układy) postaw 1.
wychowawczych zarówno pozytywnych, jak i niekorzystnych, chociaż zidentyfikowano także po jednym wzorcu występującym tyl-ko w danym pokoleniu.
Matki są bardziej (nadmiernie) wyma-gające i niekonsekwentne niż babcie, jedno-2.
cześnie nie stwierdzono różnic w natężeniu wymiarów akceptacji, autonomii i ochrania- nia. Jest to zgodne z powszechnym przekona- niem, zgodnie z którym „rodzice są od wy-magania, a dziadkowie od rozpieszczania”.
W przypadku większości wymiarów postawy wychowawcze matek i babć są 3.
ze sobą powiązane, chociaż niezbyt mocno.
Wyjątek stanowi przyznawanie dziecku au-tonomii, dla którego to postawy matek i babć
są od siebie niezależne. Być może jest to re-55
cie często z punktu widzenia społecznego nie wchodzą w rolę babci ze względu na oko-liczności dotyczące bezpośrednio ich osoby czy inne pełnione przez nie role, np. konty- nuację pracy zawodowej, lub też nie chcą po- dejmować się roli babci ze względu na utoż-samianie jej ze starością lub obciążenia związane z jej realizacją. Może zatem być to traktowane jako przejaw kontynuowania przez babcie zachowań charakterystycznych dla roli macierzyńskiej, w skrajnej postaci mogące przyjąć formę tzw. parentyfikacji dziadków. Jednak rozwinięcie tych wyja- śnień ma jedynie charakter hipotez i wyma-gałoby dalszego zbadania poprzez włączenie do modelu pozostałych członków rodziny (szczególnie babć ze strony ojców) i analizę struktury rodziny.
Rzadziej występujące konfiguracje postaw matki i babci to układy przeciwne, 6.
w których w najbardziej wyraźny sposób role matki i babci uzupełniają się, być może pełniąc rolę kompensacyjną. Wyróżniono także konfigurację charakteryzującą się przede wszystkim niższym niż w pozosta-łych układach poziomem ochraniania, który u babci występuje w połączeniu z niską ak- ceptacją i ograniczaniem autonomii, sugeru-jąc pojawienie się postawy odtrącającej.
Podsumowując, chociaż na podstawie
Podsumowując, chociaż na podstawie