Opisane wyżej specyfiki z hieny nie mogły być, rzecz jasna, produkowane w samej Italii, ponieważ w starożytności hiena występowała jedynie na wschodnich rubieżach Imperium oraz w Afryce. Na ile były one zatem znane i używane w rodzimych stro-nach Pliniusza – trudno jednoznacznie orzec. W odpowiedzi mogą jednak pomóc wzmianki zawarte w dwóch innych – poza Pliniuszem – łacińskich źródłach.
Najciekawsza z nich pochodzi z dzieła Wojna domowa rzymskiego pisarza Luka-na, znanego z wyśmiewania różnych zabobonów. Opisuje on składniki magicznej mikstury sporządzanej przez wiedźmę imieniem Erichto, wymieniając garb hieny obok takich specyfików jak piana psa bojącego się wody, wnętrzności rysia, szpik jele-nia żywionego wężami, trzymonaw, który trzyma się łodzi na pełnym morzu, ślepia
60 „Mirumque dictu, si pelles utriusque contrariae suspendantur, decidere pilos pantherae” (ibidem, 28.93).
61 „Mos, ut est sollers ambagibus vanitas Magorum, capi iubent geminorum signum transeunte luna singulosque prope pilos servari” (ibidem, 28.94).
62 Por. D. Ogden, Animal Magic…, s. 298.
63 Por. ibidem, s. 299.
węża, skała spod orlego gniazda, arabskie węże latające, żmija z Morza Czerwonego strzegąca pereł, skóra zrzucona przez węża rogatego z Libii czy prochy feniksa złożo-nego na wschodnim ołtarzu64. Część z nich wydaje się trudna, ale nie niemożliwa do pozyskania, poszukiwanie niektórych natomiast – jak prochów feniksa – wydaje się z góry skazane na porażkę.
Trudno stwierdzić, czy opis Lukana ma parodystyczny charakter i celowo zawiera składniki prawie lub całkowicie niemożliwe do pozyskania, czy też autor wzorował się na egipskich grymuarach z epoki hellenistycznej i rzymskiej, w których całkiem łatwe do zdobycia ingredienty (na przykład koper czy piołun) są zaszyfrowane w po-staci fantastycznych, aby uniemożliwić profanom przygotowanie rzeczywistej mik-stury65 – która być może posiadała pewne właściwości oparte na ludowej medycynie.
Obecność garbu hieny w dziele Lukana mogłoby zatem sugerować, że był to specyfik uznawany za niezwykle rzadki i trudny do pozyskania.
Z drugiej strony, hiena pojawia się także w edykcie Dioklecjana dotyczącym maksymalnych cen różnych towarów (III wiek). Z jednego z fragmentów edyktu (dotyczącego skór bydlęcych – de curiis bubulis), dowiadujemy się, że skóra z hieny niewyprawiona (pellis huaenae infecta) powinna kosztować maksymalnie 40 dena-rów, a wyprawiona (eadem confecta) – 60 denarów. Jest to cena zbliżona do skóry koźlej pierwszej jakości (maxima; odpowiednio: 40 denarów za niewyprawioną i 50 za wyprawioną), ale niższa niż na przykład skóry pierwszej jakości (primae formae) z jelenia (75 i 100 denarów), a co dopiero podobnej klasy z niedźwiedzia (100 i 250 denarów)66. Oznaczałoby to, że był to przedmiot raczej znany w Italii – niekoniecznie ekskluzywny, ale z wyższej półki.
Wnioski
Katalog magicznych i apotropaicznych zastosowań części ciała hieny, który może-my znaleźć w Historii naturalnej Pliniusza, jest źródłem jedynym w swoim rodzaju.
Przekazuje nie tylko bogactwo starożytnych działań związanych z magią, apotropa-izmem i szeroko pojętą medycyną ludową, ale także dostarcza niezwykle ciekawych
64 „Non spuma canum quibus unda timori est, / uiscera non lyncis, non durae nodus hyaenae / defuit et cerui pastae serpente medullae, / non puppem retinens Euro tendente rudentis / in mediis eche-nais aquis oculique draconum / quaeque sonant feta tepefacta sub alite saxa, / non Arabum uolucer serpens innataque rubris / aequoribus custos pretiosae uipera conchae / aut uiuentis adhuc Libyci membrana cerastae / aut cinis Eoa positi phoenicis in ara” (Lucanus, De Bello Civili Sive Pharsalia [on-line:] http://www.thelatinlibrary.com/lucan.html [10.07.2018], 6.671–680).
65 Por. D. Ogden, Animal Magic…, s. 300.
66 Por. Edictum Diocletiani de pretiis rerum venalium = Edykt Dioklecjana o cenach towarów wysta-wionych na sprzedaż, tłum. i oprac. A. Barańska, P. Barański, P. Janiszewski, Poznań 2007, 8.11–12, 19–20, 23–24, 33–34.
spostrzeżeń dotyczących wizerunku hieny w kulturze i związanych z nią wierzeń.
Wystarczy sięgnąć do krótkiej charakterystyki biologicznej tego zwierzęcia, aby zro-zumieć, że znaczna ich część – nawet tych najbardziej z naszego punktu widzenia fantastycznych – mogła mieć podłoże w rzeczywistej obserwacji.
Chociaż wiara w magiczne właściwości hieny, zwłaszcza krokuty, ma pochodzenie pozagreckie, przekonanie o magicznym i apotropaicznym działaniu części ciała tego zwierzęcia z pewnością funkcjonowało w mentalności przynajmniej części Greków i Rzymian. Trudno natomiast jednoznacznie stwierdzić, czy specyfiki tego rodzaju były łatwe do pozyskania w basenie Morza Śródziemnego. Skłaniałabym się ku za-łożeniu, że nie były używane powszechnie, ale z pewnością istniał handel nimi na pewną skalę, co mogło również skłaniać do sprzedaży mniej lub bardziej wyrafino-wanych podróbek.
Bibliografia
Apuleius, Apologia czyli W obronie własnej księga o magii, tłum. J. Sękowski, Warsza-wa 1975.
Arystoteles, O rodzeniu się zwierząt, tłum. P. Siwek, Warszawa 1979.
Arystoteles, Zoologia, tłum. P. Siwek, Warszawa 1982.
Dickie M. W., Magic and Magicians in the Greco-Roman World, London 2003.
East M. L., Hofer H., Wickler W., The Erect ‘Penis’ Is a Flag of Submission in a Female- -Dominated Society. Greetings in Serengeti Spotted Hyenas, „Behavioral Ecology and Sociobiology” 1993, Vol. 33, No. 6, ss. 355–370.
Edictum Diocletiani de pretiis rerum venalium = Edykt Dioklecjana o cenach towarów wystawionych na sprzedaż, tłum. i oprac. A. Barańska, P. Barański, P. Janiszewski, Poznań 2007.
Franco C., Shameless. The Canine and the Feminine in Ancient Greece, transl. M. Fox, Oakland 2014.
Frembgen J.W., The Magicality of the Hyena. Beliefs and Practices in West and South Asia, „Asian Folklore Studies” 1998, Vol. 57, No. 2.
Funk H., Hyena. On the Naming and Localisation of an Enigmatic Animal, München 2010.
Herodot, Dzieje, tłum. S. Hammer, Warszawa 2002.
Klaudiusz Elian, O właściwościach zwierząt, tłum. A. M. Komornicka, Warszawa 2005.
Kyranides. O magicznych właściwościach roślin, zwierząt i kamieni, tłum. E. Żybert, Wrocław 2013.
Lukanus, De Bello Civili Sive Pharsalia [on-line:] http://www.thelatinlibrary.com/
lucan.html [10.07.2018].
Mathevon N., Koralek A., Weldele M., Glickman S. E., Theunissen F. E., What the Hyena’s Laugh Tells. Sex, Age, Dominance and Individual Signature in the Giggling Call of Crocuta crocuta, „BMC Ecology” 2010, Vol. 10.
Ogden D., Animal Magic [w:] The Oxford Handbook of Animals in Classical Thought and Life, ed. G. L. Campbell, Oxford 2014.
Ogden D., Magic, Witchcraft and Ghosts in the Greek and Roman Worlds. A Source- book, Oxford 2009.
Oppian, Cynegetica [on-line:] http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/
Oppian/home.html#Cynegetica [30.06.2018].
Owidiusz, Przemiany, tłum. A. Kamieńska, Wrocław 1997.
Porfiriusz z Tyru, O wegetarianizmie, tłum. E. Osek, Kraków 2018.
Place N. J., Glickman S. E., Masculinization of Female Mammals. Lessons from Nature, [w:] Hypospadias and Genital Development, ed. L. S. Baskin, San Francisco 2012.
Plinius, Naturalis Historia [on-line:] http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Ro-man/Texts/Pliny_the_Elder/home.html [30.06.2018]
Rives J. B., Magus and its Cognates in Classical Latin [w:] Magical Practice in the La-tin West. apers from the International Conference hel dat the University of Zaragoza 30 Sept. – 1 Oct. 2005 , eds. R. L. Gordon, F. M. Simón, Leiden–Boston 2010.
Stiner M. C., Comparative Ecology and Taphonomy of Spotted Hyenas, Humans, and Wolves in Pleistocene Italy, „Revue de Paléobiologie” 2004, No. 2.
Strabo, The Geography, trans. H. L. Jones [on-line:] http://penelope.uchicago.edu/
Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/home.html [30.06.2018].
Szyjewski A., Etnologia religii, Kraków 2008.
Streszczenie
Celem tekstu jest przedstawienie magicznych, a w szczególności apotropaicznych zastosowań części ciała hieny, na podstawie fragmentu Historii naturalnej Pliniusza Starszego. W artykule opisuję biologiczną specyfikę tego zwierzęcia oraz jego znacze-nie w kulturze, by na tej podstawie zastanowić się nad rolą i praktycznymi zastoso-waniami tekstu Pliniusza w kulturze rzymskiej. Opisuję również związki pomiędzy rzeczywistymi właściwościami hieny, jej wizją w kulturze oraz rolą w magii.
Summary
Magic and Apotropaic Functions of Hyena in Natural History by Pliny the Elder The aim of the text is to present the magical, and in particular apotropaic, uses of hyena body parts, based on the fragment of Natural History by Pliny the Elder. In this article I describe the biological specificity of this animal and its importance in culture, to reflect on the role and practical applications of Pliny’s text in Roman culture on this basis. Moreover, I describe the relationship between the hyena’s actual properties, its vision in culture and its role in magic.
Wprowadzenie
Niniejsze studium ma trzy podstawowe cele. Pierwszym jest prezentacja autorskie-go przekładu midraszu do Księgi Jonasza zawarteautorskie-go w Pirkê de-Rabbi Eliezer [dalej:
PdRE] oraz opatrzenie go komentarzem religioznawczym. Jakkolwiek niektóre frag-menty tej kompozycji wydano już po polsku1, to prezentowane tutaj tłumaczenie rozdziału dziesiątego nie ma precedensu, co jest tym bardziej zaskakujące, że tekst jest niezwykle barwny, pełen aluzji do innych dzieł religijnych epoki oraz zawiera kilka unikatowych w skali literatury żydowskiej tradycji. Drugim celem jest ana-liza rzeczonego tekstu pod kątem zaprezentowanych w nim akcesoriów i zwycza-jów ochronnych. Analiza ta zostanie przeprowadzona przy użyciu metod klasyfikacji tekstu wypracowanych na gruncie projektu Elyonim veTachtonim, zmierzającego do utworzenia elektronicznej bazy aniołów, demonów i duchów we wczesnej literatu-rze rabinicznej2. Trzecim wreszcie celem jest rozpoznanie i opisanie funkcji, jakie te apotropaiony pełnią w swoim konkretnym literackim kontekście. To, jak zostanie to zaprezentowane, kompleks tematów podejmowanych zarówno przez PdRE w ogóle, jak i przez sam rozdział dziesiąty wyznacza sposób, w jaki należy zinterpretować przy-wołane w tekście akcesoria i techniki.
1 Por. T. Sikora, Pirkei de Rabbi Eliezer (rozdz. XXXIV). Wstęp i tłumaczenie, „Studia Judaica” 2005, nr 1‒2 (15‒16), ss. 273‒278.
2 Por. W. Kosior, Elyonim veTachtonim. Some Methodological Considerations on the Electronic Database of Angels, Demons and Ghosts in Early Rabbinic Literature, „The Polish Journal of the Arts and Cul-ture. New Series” 2017, No. 1, ss. 89‒112. Baza danych dostępna jest pod adresem: [on-line] http://
elyonimvetachtonim.blog spot.com/p/database.html [05.07.2018].
Uniwersytet Jagielloński