Powstanie i tradycje liceum ogólnokształcącego – rys historyczny

Średnia szkoła ogólnokształcąca – poprzedniczka liceum, jest – jak pisze Andrzej Bogaj (2003, s. 1055) ˗ „tak stara, jak zorgani-zowane formy kształcenia i wychowania, choć w trakcie jej

jako narzędzie gromadzenia i rozpowszechniania porównywalnych informacji i danych statystycznych w dziedzinie oświaty.

ju historycznego zmieniał się kanon kształcenia ogólnego. Każda bowiem epoka przynosiła bowiem własny ideał człowieka wy-kształconego oraz związane z nim koncepcje kształcenia i wycho-wania”.

Szkoła średnia ogólnokształcąca już od początku swojej histo-rii propagowała model kształcenia ogólnego, niepowiązanego z bezpośrednim przygotowaniem zawodowym. Była ona ukierun-kowana na kształcenie człowieka posiadającego wszechstronne wykształcenie ogólne6, zainteresowanego uczeniem się rzeczy, które w danym momencie nie mają praktycznego zastosowania, troszczącego się o to, aby uczyć się więcej, niż jest to konieczne.

W Europie ogólnokształcące szkoły średnie pojawiły się wraz z powstaniem uniwersytetów i były oparte, zwłaszcza w czasie średniowiecza, na tradycji sztuk wyzwolonych (łac. artes liberales)7 oraz ideach wychowania rycerskiego.

Burzliwe wydarzenia społeczno-polityczne i religijne, jakie miały miejsce na zachodzie Europy w XVIII wieku wyzwalały potrzebę wprowadzania zmian w różnych obszarach życia. Ogólne zmęczenie i wyczerpanie długotrwałą wojną i rewolucjami powo-dowało, że powszechne było pragnienie spokoju i ugruntowania zdobyczy rewolucyjnych. W Europie pojawiły się wówczas różne idee i projekty reform oświaty i szkolnictwa wyższego. Jeśli weź-mie się pod uwagę czasy i okoliczności, w jakich powstawały te projekty, to często zaskakiwały one śmiałością i

6 Współcześnie pojawiają się pytania o to, co oznacza być wykształconym, kim jest osoba wykształcona, jaka jest rola edukacji uniwersyteckiej w kreowa-niu elit społecznych. Doskonałym przykładem książki, która podnosi tego ro-dzaju pytania, jest praca Darii Hejwosz pt. Edukacja uniwersytecka i kreowanie

elit (2010). W pracy tej autorka koncentrując się na problematyce ideału

czło-wieka wykształconego, odsłania relacje między edukacją i społeczeństwem, ukazuje wiele paradoksów i kontrowersji, które wyłaniają się w związku z wywie-ranymi na uniwersytety presjami.

7 Siedem sztuk wyzwolonych (łac. septem artes liberales) to podstawa wy-kształcenia w okresie późnej starożytności oraz średniowiecza. Siedem sztuk wyzwolonych dzielono na dwie mniejsze grupy – trivium i quadrivium. Na pro-gram trivium składała się pro-gramatyka, co ówcześnie oznaczało biegłość w łacinie, oraz dialektyka, czyli logika i retoryka (sztuka układania mów). Trivium było wstępem do kolejnego etapu nauki. Na średniowiecznych uniwersytetach

quadrivium uważane było za przygotowanie do studiów filozofii i teologii.

Obej-mowało ono geometrię, arytmetykę, astronomię i muzykę. Ogólnie można powie-dzieć, że trivium zajmowało się przede wszystkim nauką języka i było przezna-czone dla osób od 9 roku życia, zaś quadrivium było ukierunkowane na naukę przedmiotów praktycznych i było przeznaczone dla osób w wieku od 16 do 25 roku życia (Kupisiewicz, 2012, s. 72).

ścią. Doskonałym przykładem były nowatorskie idee reformowa-nia szkolnictwa we Francji autorstwa Jeana Anotoine’a Nicolasa Condorceta (1743–1794) – francuskiego filozofa, matematyka i ekonomisty. J. A. N. Condorcet był autorem Projektu organizacji wychowania publicznego, który pozostawił trwały ślad w umysło-wości epoki. Przez całe stulecia ktokolwiek zajmował się proble-mami oświaty, nawiązywał do przesłania Projektu organizacji wychowania publicznego z 1792 roku.

J. A. N. Condorcet postulował publiczne, powszechne dla wszystkich, obowiązkowe i bezpłatne szkoły na każdym poziomie. Projekt przewidywał pięć szczebli szkolnictwa (pięć stopni oświaty publicznej):

• czteroletnie szkoły początkowe (elementarne) z jednym nau-czycielem, służące uczeniu się tego, co konieczne i przydatne każdemu człowiekowi, aby mógł sam sobą kierować. Program szkoły elementarnej obejmował elementy „wszelkiej wiedzy”, to znaczy przedmioty instrumentalne, podstawy moralności, ekono-mii oraz nauk o przyrodzie. Ponadto co niedzielę każdy nauczyciel miał wygłaszać odczyt publiczny, na którym obecni mieli być obywatele w każdym wieku. W ten sposób, jak zakładał Condor-cet, można było przekazać młodym ludziom wiadomości niezbęd-ne, które nie mogły wejść w skład ich wykształcenia początkowe-go. Dlatego też proponował zapoznać wszystkich zainteresowa-nych z zasadami etyki i prawami narodowymi;

• trzyletnie szkoły drugiego stopnia z jednym, dwoma lub trzema nauczycielami, organizowane w miastach powyżej 4 tys. mieszkańców; program nauczania na średnim szczeblu przewidy-wał gramatykę, historię, geografię, język obcy, prawo, matematykę oraz „sztuki mechaniczne”, program miał mieć ogólnokształcący charakter;

• instytuty kształcenia ogólnego i kształcenia w zawodach. Nauka w instytutach miała polegać na zastąpieniu nauki książ-kowej przez naukę rozumową oraz nadaniu nauczaniu orientacji specjalizacyjnej o kierunku matematyczno-przyrodniczym, moral-nym, politycznym i literacko-artystycznym;

• licea realizujące kształcenie na poziomie wyższym i obejmu-jące „wszystkie nauki w pełnym zasięgu”, oraz

• państwowe towarzystwa nauk i sztuk, które – z założenia – miałyby sprawować nadzór nad całością systemu szkolnego, prowadzić badania naukowe i mianować profesorów (por. Kupi-siewicz, 2012, s. 145–146).

Według projektu organizacji szkolnictwa państwowego J. A. N. Condorceta licea wpisywały się w najwyższy stopnień kształcenia w systemie szkół we Francji. Były odpowiednikiem naszych uniwersytetów, a ich zadaniem było kształcenie uczonych i profe-sorów. W liceach nauczanie było wspólne nie tylko młodym ludziom, którzy uzupełniali swoje wykształcenie, ale również dorosłym. Po raz pierwszy w historii pojawiła się też idea kształ-cenia dorosłych, które miało być realizowane przez biblioteki, muzea i publiczne odczyty. Projekt nie został przyjęty do realizacji, jednak był świadectwem nowego sposobu myślenia o szkole (Nowakowska-Siuta, 2007, s. 238).

Pierwsze w świecie licea wprowadził Napoleon Bonaparte w 1802 roku. Licea były państwowymi szkołami średnimi ogólno-kształcącymi (lycée). Ich ukończenie było uwieńczone egzaminem maturalnym – bakalaureatem (baccalauréat) w zakresie kształce-nia ogólnego i technicznego. Liceum uprawkształce-niało do podjęcia studiów w szkole wyższej.

W Polsce pierwszymi liceami były Liceum Pińczowskie (1551), kolegium pijarskie w Piotrkowie Trybunalskim (1675), I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Żeromskiego w Kielcach (1727), Liceum Warszawskie (1804), Liceum Krzemienieckie (1804), Liceum im. gen. Wybickiego w Śremie (1858) oraz Liceum Lubel-skie (1862).

W latach 1932–1948 w Polsce istniały dwuletnie licea ogólno-kształcące oraz trzyletnie licea pedagogiczne i zawodowe. W 1948 roku wprowadzono czteroletnie liceum ogólnokształcące i pięcio-letnie liceum zawodowe (technikum). Przed reformą szkolnictwa w 1999 roku do czteroletniego liceum przyjmowani byli absolwen-ci ośmioletniej szkół podstawowych. Od 1999 roku – od reformy szkolnictwa – liceum ogólnokształcące jest szkołą ponadgimnazjal-ną. Wcześniej posługiwano się nazwą rodzajową: szkoła średnia.

3.2. Licea ogólnokształcące w Polsce w latach 90.