Pozostałe modele rozwoju miasta a zrównoważony rozwój: compact city, XXQ .1 Miasto zwarte – compact city .1 Miasto zwarte – compact city

Między strukturą miejską a zakresem i poziomem możliwości realizacji założeń zrównoważonego rozwoju istnieje silna zależność: jednak nie jest ona prosta i jednoznaczna (Jenks, Burton i Williams 1996). Jedną z ważnych konsekwencji poszukiwania zrównoważonego rozwoju miejskiego było odrodzenie zainteresowania kompaktowymi teoriami i politykami miasta (Jenks red. i Burgess 2010).

Koncepcja miasta zwartego opracowana została na początku lat 80. XX wieku przez dwóch amerykańskich matematyków (G. Dantzinga, T.L. Saaty’ego), którzy poszukiwali takiego modelu miasta, który umożliwiłby bardziej efektywne wykorzystanie zasobów w kontekście narastającego problemu „rozlewających się” przedmieść (Stangel 2013), stając się inspiracją dla opracowywanych planów rozwoju przestrzennego wielu miast świata (także polskich), a tym samym kształtowania ich formy. Koncepcja miasta zwartego może być zakwalifikowana do przestrzennych form miasta, pod-czas gdy smart city dotyczy bardziej uporządkowania struktury wewnętrznej, a np. just city lub XXQ city – jakości życia w mieście (Mierzejewska 2015). Należy zauważyć, ze termin „miasto zwarte”

jest powszechnie używany (szczególnie w ostatnich latach), aczkolwiek nie ma precyzyjnie sformu-łowanej definicji (Stangel 2013). Podobne uwagi można odnaleźć na łamach literatury zagranicznej.

W raporcie OECD „Compact City Policies. a Comparative Assessment” pojawia się stwierdzenie, że

„definiowanie miasta zwartego nie jest zadaniem łatwym, gdyż nie funkcjonuje jeden jego model (OECD 2012). Niemniej można wymienić kilka podstawowych założeń miasta zwartego. Do głów-nych cech charakteryzujących miasta zwarte należy zaliczyć dużą gęstość zabudowy z małym udzia-łem domów jednorodzinnych, i to nie tylko w samym mieście, ale także na terenach podmiejskich, oraz wielofunkcyjność dzielnic i osiedli (Mierzejewska 2015). Forma przestrzenna miasta zwartego wydaje się nawiązywać do idei zrównoważonego rozwoju miasta, odpowiedniego do pieszego prze-mieszczania się, korzystania z transportu rowerowego i funkcjonowania z wydajnego transportu publicznego, a także modelu, który zachęca do interakcji społecznych (Jenks i in. 1996). W raporcie OECD (2012) zostały wskazane trzy główne cechy charakterystyki miast zwartych, wynikające z ich analizy:

84

 gęste i zwarte wzorce zabudowy i rozprzestrzeniania się miasta,

 obszary miejskie połączone z systemami transportu publicznego,

 dostępność usług publicznych i skoncentrowany rynek pracy.

Dodatkowo, w raporcie są wskazane potencjalne korzyści związane z wdrażaniem założeń zrównoważonego rozwoju w miastach zwartych, z odniesieniem do filarów zrównoważonego rozwo-ju (tabela 3.3).

Tabela 3.3 Korzyści związane z wdrażaniem założeń zrównoważonego rozwoju w miastach zwartych

Korzyści środowiskowe Korzyści ekonomiczne Korzyści społeczne

 skrócenie odległości wewnątrz miasta i mniejsza zależność od transportu samochodowego może przyczynić się do obni-żenia poziomu emisji CO2

 wyższa wydajność infrastruktury, obniżone koszty utrzymania infra-struktury, zwłaszcza w systemach liniowych: zaopatrzenia w wodę, energię, gospodarki odpadami

 krótsze dystanse i rozwinięty transport publiczny oznaczają niższe wydatki na codzienny transport: ułatwia to mobilność w obrębie miasta zwłaszcza w gospodarstwach domowych o niższych dochodach

 zachowanie bioróżnorodności i terenów wiejskich poza ob-szarami miasta (nierozlewanie się miasta)

 większa dostępność do usług i ryn-ku pracy

 większe zagęszczenie, wraz z wie-lością funkcji miejskich przyczynia się do stymulowania dyfuzji dostaw, przy jednoczesnym ułatwionym dostępie do lokal-nych zasobów (skrócenie schematów transportowych również może przyczynić się do obniżenia poziomu emisji CO2)

 generowanie nowych potrzeb na

„zielone usługi” (farmy miejskie, ogrody, pasywne/zielone budynki), co przyczynia się do promowania i wzmacniania postępu technolo-gicznego, innowacji a w konse-kwencji stymulowania wzrostu

Źródło: opracowanie własne na podstawie (OECD, 2012).

Tak więc, przyjmuje się, że wysoka gęstość zaludnienia sprawia, że odległości i czasy przejazdu między obszarami funkcjonalnymi miasta ulegają skróceniu, w efekcie czego zmniejsza się zapo-trzebowanie na transport prywatny, a większe są szanse na upowszechnienie bardziej zrównoważo-nych form transportu (publicznego, pieszego, rowerowego). Zwarta forma przyczynia się tym sa-mym do realizacji podstawowych celów zrównoważonego rozwoju, takich jak mniejsze zużycie energii, mniejsza emisja zanieczyszczeń, mniejsze natężenie hałasu, lepsze wykorzystanie przestrze-ni już wcześprzestrze-niej zainwestowanych (Mierzejewska 2015). Współczesne kompaktowe podejścia do miast stały się jedną z form osiągnięcia „zrównoważonego rozwoju miejskiego”, ale nie oznacza to, że są one z nim całkowicie zgodne (Jenks red. i Burgess 2010). Dyskutowanych lub poddawanych pod wątpliwość jest co najmniej kilka aspektów:

 Zagospodarowanie terenów jeż wcześniej zainwestowanych (brownfield) prowadzi do utraty potencjału wewnątrzmiejskich terenów otwartych, w tym często cennych przyrodniczo. Skut-kiem tego może nastąpić zmniejszenie bioróżnorodności i ograniczenie zakresu usług świad-czonych przez środowisko przyrodnicze (np. woda, drenaż), a także zmniejszenie powierzchni

85 cennych z punktu widzenia społecznego i ekologicznego terenów zieleni miejskiej (Jenks, Jones 2010).

 Duża gęstość zabudowy może prowadzić do przekroczenia pojemności społecznej obszarów, a także większych zatorów w mieście (Mierzejewska 2015).

 Może nastąpić pogorszenie jakości życia mieszkańców, w szczególności tych uboższych (Burton 2010).

 W artukule „The Compact City: Just or Just Compact? a Preliminary Analysis” (Burton 2000) autor podejmuje dyskusję na temat wszystkich poruszonych tu aspektów, a dodatkowo jeszcze poziomu bezpieczeństwa, dostępu do terenów zielonych i rekreacyjnych oraz cen mieszkań.

W każdym z analizowanych aspektów typowych dla miast zwartych występują zarówno pozytywy, jak i negatywy, a trudne do zrealizowania metody pomiarowe nie dostarczają wystarczających danych do jednoznacznego rozsztrzygnięcia bilansu zysków i strat.

Idea miasta zwartego jest/była odpowiedzią za gwałtowny przyrost liczebności ludności miejskiej i jedną z koncepcji mających na celu poszukiwanie rozwiązań na rzecz zrównoważonego funkcjo-nowania miast. W urbanistyce koncepcja miasta zwartego bywa utożsamiana z typowym miastem europejskim o historycznym, gęsto zabudowanym centrum – stanowiącym atrakcję nie tylko dla architektów i urbanistów, ale również dla turystów. Charakterystyczne zwarte centra miast kompak-towych są często główną motywacją podróży, a w konsekwencji rozwoju ilościowego ruchu tury-stycznego – stają się przeludnione, co w niektórych przypadkach może prowadzić do konfliktów społecznych na tle rozwoju turystyki (omówione wcześniej – overtourism, gentryfikacja).

3.3.2 XXQ City

Miasto XXQ to koncepcja dotycząca w największym stopniu jakości życia i gospodarki miejskiej.

Sama nazwa odnosi się do sposobu oznaczania rozmiarów – XXS oznacza najmniejszy, a XXL – największy. Nawiązując do tej „filozofii”, można uszeregować miasta, przyjmując za kryterium ja-kość życia ich mieszkańców. Można zatem wydzielić grupę miast oferujących jaja-kość życia w wielkim „rozmiarze” XXQ (XXQuality) (Mierzejewska 2011 za Nijkamp 2008). Współczesne miasta realizują pewne wspólne dla wszystkich funkcje (np. mieszkaniową, administracyjną, han-dlowo-usługową), część dodatkowo realizuje funkcje specyficzne (np. naukową, przemysłową, uzdrowiskową). Podstawowe funkcje miast są dzielone na endogeniczne (pełnione na rzecz miesz-kańców) i egzogeniczne (pełnione na rzecz odbiorców spoza miasta). Przez wiele lat dominowała teoria o wyższym znaczeniu funkcji egzogenicznych, których realizacja miała decydować o konkurencyjności miast. W ostatnim czasie podkreśla się znaczenie funkcji endogenicznych.

Zwrócenie polityki miejskiej do wewnątrz, z mieszkańcami i jakością ich życia w centrum uwagi, może zapewnić wysoki poziom obsługi mieszkańców. Analiza wizji i misji oraz założeń strategicz-nych miast potwierdza tę teorię (tabela 3.4).

86 Tabela 3.4 Wybrane misje i wizje miast polskich wpisujące się w koncepcję miasta XXQ

Strategia Rozwoju Miasta Stołecznego

Warszawy do 2020 r. Misją samorządu Warszawy, stolicy Rzeczypospolitej Polskiej, mia-sta o bogatych tradycjach, jest osiągnięcie jak najwyższego pozio-mu zaspokojenia potrzeb mieszkańców oraz zajęcie przez War-szawę znaczącego miejsca wśród najważniejszych metropolii euro-pejskich

Strategia Rozwoju Krakowa 2020 Kraków miastem obywatelskim – zapewniającym wysoką jakość życia mieszkańców i zrównoważony rozwój; europejską metropo-lią, konkurencyjnym ośrodkiem nowoczesnej gospodarki opartej na potencjale naukowym i kulturowym

Strategia Rozwoju Szczecina 2015

Strategia Rozwoju Szczecina 2025

Szczecin ośrodkiem integracji europejskiej – ponadregionalnym centrum południowego Bałtyku – wspólnotą mieszkańców wyko-rzystującą do zrównoważonego i trwałego rozwoju tradycję histo-ryczną, walory środowiska przyrodniczego oraz swoje nadodrzańskie położenie.

Szczecin miastem otwartym i tolerancyjnym – atrakcyjnym miej-scem do życia i pracy – wspólnotą mieszkańców wykorzystującą do trwałego rozwoju dziedzictwo kulturowe, walory środowiska przyrodniczego oraz nadbałtyckie i nadodrzańskie położenie Strategia rozwoju Gdańska 2015

Strategia rozwoju Gdańska 2030 plus

Gdańsk atrakcyjnym miejscem zamieszkania o konkurencyjnej i nowoczesnej gospodarce.

Wizją Gdańska jest miasto skupiające i przyciągające to, co naj-cenniejsze – ludzi dumnych z dziedzictwa, solidarnych, otwar-tych, kreatywnych, rozwijających się i wspólnie kształtujących przyszłość

Poznań 2030 Poznań miastem metropolitalnym o silnej gospodarce i wysokiej jakości życia, opierającym swój rozwój na wiedzy

Źródło: opracowanie własne.

Koncepcja QQX nie jest założeniem jednowątkowym: składa się na nią różnorodność we-wnątrzmiejska i otocznie miasta. Nowoczesne miasta to systemy częściowo niezależne, zmagające się z wieloma wyzwaniami. Model działania „wyzwanie–odpowiedź” wydaje się charakteryzować specyfikę działania współczesnych miast. Dzięki temu miasta stają się jednostkami uczącymi się, systemami innowacyjnymi. Nijkamp (2008) określa je samoorganizującymi się kompleksami inno-wacyjnymi – SIC (Self-organizing Innovative Complex). Miasta te powinny charakteryzować się:

 zależnością od kreatywności, innowacyjności i zarządzania;

 wysokim poziomem rozwoju sfery badawczo-rozwojowej;

 produktywnością i konkurencyjnością, decydującymi o sukcesie gospodarczym;

 orientacją rynkową;

 ścieżką rozwoju określoną przez ewolucyjną kompleksowość i zasady behawioralnego ucze-nia się.

Na rozwój takich miast (XXQ SIC) ma wpływ pięć podstawowych czynników, do których Nij-kamp (2008) zalicza:

1. Kapitał gospodarczy – nawiązujący do podstaw gospodarczych, które stanowią jeden z trzech filarów funkcjonowania obszaru zrównoważonego miasta. Jako najistotniejsze czynniki wymienia się: konkurencję wśród wielu użytkowników miasta, która ma generować

87 rozwiązania kreatywne i poszukiwanie nowych sposobów i dróg działania, przedsiębiorczość – związaną i wpływającą na poziom innowacyjności.

2. Zasoby ekologiczne – dotyczące warunków środowiskowych, również stanowiących filar zrównoważonego rozwoju (szczególną uwagę zwraca się na ekologiczny kontekst jakości życia mieszkańców: np. stan powietrza, niski poziom hałasu, dostęp do czystej wody, zasoby zieleni miejskiej i otwartej przestrzeni gwarantujące odpowiednio wysoki stopień bioróżno-rodności).

3. Systemy technologiczne – odnoszące się nie tylko do zaawansowania technicznego, ale w szczególności do czynników „miękkich”, takich jak: kreowanie innowacyjnej kultury me-todą zachęcania głównych aktorów do podejmowania odpowiednich działań inicjujących (zarówno po stronie konsumentów, jak i producentów), promowanie image miasta (przez ak-tywne zaangażowanie strony publicznej).

4. Infrastrukturę geograficzną – wiążącą się w szczególności z sieciowym charakterem miasta (zarówno fizycznym, jak i niefizycznym), dotyczącym przede wszystkim dostępności (przez wykorzystanie węzłowego charakteru miasta), powiązań (przez stymulowanie e-funkcji mia-sta na światowej arenie konkurencyjności).

5. Suprastrukturę społeczną – reprezentowaną przez siły społeczne kreujące zrównoważone społeczeństwo, a w szczególności kreatywność (zalety potencjału ludzkiego tworzącego in-nowacyjne idee), różnorodność (sprzyjającą otwartości umysłu, umiejętności radzenia sobie ze stresem itp.) (Mierzejewska 2011; Nijkamp 2008).

Idea XXQ miasta wydaje się łączyć koncepcję smart i zrównoważonego rozwoju. Próbę odniesienia i powiązania wymienionych koncekcji przedstawiono na rysunku 3.3.

Rysunek 3.3 Założenia koncepcji smart, XXQ i zrównoważonego rozwoju Źródło: opracowanie własne.

Systemy

technologiczne

XXQ

ZRÓWNOWAŻONE