Przegląd i założenia metodologiczne zastosowania systemów wskaźnikowych jako narzędzia zarządzania w turystyce narzędzia zarządzania w turystyce

„Nie można zarządzać czymś, czego nie można zmierzyć” Peter Drucker

Pomiar zrównoważonego rozwoju w ujęciu ogólnym jest dyskutowany praktycznie od początku powstania koncepcji, gdyż stanowi konieczny element operacjonalizacji zakładanych celów. Jest wiele systemów wskaźnikowych proponowanych przez różne instytucje międzynarodowe i krajowe.

Porównanie ich utrudnia nie tylko wielość propozycji, ale przede wszystkim to, że zawarte

37Kategoria „ludzie i partnerstwo” jest wskazywana jako jedno z kluczowych wyzwań stojących przez DMO jako organizacji kreujących nowoczesne zarządzanie destynacjami (A.M. 2010).

101 w strategiach zrównoważonego rozwoju cele, uwzględniające zasoby środowiskowe, społeczne i gospodarcze, które trzeba utrzymywać i chronić, oraz zasoby, które należy rozwijać, zależą od spe-cyfiki danej jednostki terytorialnej (Rokicka i Woźniak 2016).W analizie poziomu zrównoważonego rozwoju w ujęciu ogólnym, tworzenie baz wskaźników ma uzasadnienie w kilku przypadkach:

 kiedy umożliwia ocenę stanu obecnego i zmianę sytuacji w czasie,

 kiedy odnosi się do poziomu realizacji celów strategicznych (zrównoważonego) rozwoju,

 kiedy umożliwia porównanie sytuacji z innymi jednostkami, w układzie horyzontalnym,

 kiedy daje możliwość odniesienia się do stosowanych wskaźników w układzie wertykalnym, tzn. do jednostek „nadrzędnych”: miasto, województwo, kraj, region.

W układzie globalnym systemy wskaźnikowe zostały zaproponowane m.in. przez ONZ, OECD i Eurostat. Aby pomiar wskaźników był możliwy w ujęciu międzynarodowym, systemy te muszą zostać przetransponowane na poziom krajowy i lokalny, z możliwością dołączania priorytetów wy-nikających ze specyfiki danej jednostki terytorialnej.

4.3.1 Ogólne założenia i geneza systemów wskaźnikowych

Rozwój turystyki w skali świata nie przebiegał równomiernie. Podczas gdy na przełomie XX i XXI wieku bardziej popularne i zarazem doświadczone przez ruch turystyczny destynacje zaczęły mie-rzyć się z opisanym wcześniej zjawiskiem overtourismu (np. niektóre europejskie miasta, regiony śródziemnomorskie), inne dopiero wkraczały na rynek ze swoją ofertą turystyczną (Azja Południo-wo-Wschodnia, Bliski Wschód). W latach 90. Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) zaczęła intensyfikować badania dotyczące wpływu turystyki na środowisko i obszary recepcji turystycznej w wymiarze ekonomicznym, społecznym, kulturowym i przyrodniczym. Dynamiczny i ciągły roz-wój turystyki skłonił ekspertów, decydentów i organizatorów turystyki w skali świata do propago-wania strategicznego planopropago-wania jej rozwoju, celem maksymalizacji korzyści, przy minimalizacji strat i degradacji zasobów (rozwój zrównoważony). Fundamenty pomiaru tworzy konkretyzacja nowego paradygmatu rozwoju, która odbywa się przez identyfikację:

 cech rozwoju: trwałości, zrównoważoności i samopodtrzymywania;

 zasad rozwoju stanowiących „filtr” podstawowy dla selekcji wskaźników;

 celów (jako pozytywnych stanów docelowych rozwoju) i ładów (społecznego, ekonomicz-nego i środowiskowego, w tym przestrzenekonomicz-nego) (Borys 2015).

Założenie to dotyczy zarówno pomiaru zrównoważonego rozwoju w ujęciu ogólnym jak i sektorowym (turystyka).

Zrównoważone podejście do rozwoju turystyki powinno polegać na określeniu i mierzeniu ca-łego zakresu wpływów, jakie turystyka może mieć na określony obszar lub społeczeństwo, w każdej fazie rozwoju, celem zagwarantowania trwałego rozwoju w dłuższej perspektywie, w sferach: eko-nomicznej, społecznej, kulturowej i środowiskowej przy pomocy wskaźników. Wskaźniki to miary wyrażone w pojedynczych liczbach, procentach, opisach jakościowych lub istnieniu/nieistnieniu

102 określonych elementów dotyczących kwestii środowiskowych, społecznych i gospodarczych. Do-brze skonstruowany i dobrany wskaźnik, w ujęciu systemowym, dostarcza informacji, opisuje stan / zjawisko / środowisko / obszar w sposób wykraczający poza bezpośrednią wartość parametru.

Wskaźniki mogą określać/opisywać bieżącą sytuację/poziom rozwoju turystyki w regionie, sygnali-zować bieżące problemy, wskazywać potrzeby działania i wyniki działań (np. poziom realizacji pro-gramów). Znaczenie wskaźników w systemie pozyskiwania informacji, wnioskowania i planowania strategicznego przedstawiono na rysunku 4.2.

Rysunek 4.2 Znaczenie wskaźników w systemie pozyskiwania informacji, wnioskowania i planowania strategicznego

Źródło: opracowanie własne na podstawie (Gudmundsson i in. 2009).

Nawiązując do powyższego schematu, można stwierdzić, że stosowanie wskaźników (systemów wskaźnikowych) ma nastepujące mocne strony:

 obeserwowanie i opisywanie obecnego stanu (np. rozwoju turystyki na danym obszarze),

 monitorowanie rozwoju zjawiska, diagnozowanie problemów, ryzyka, zagrożeń, projekto-wanie długofalowych strategii rozwoju,

 zamiana danych w wiedzę, która umożliwia wyciąganie wniosków i przyczynia się do pod-noszenia świadomości,

 angażowanie interesariuszy,

 działania jako miary wydajności obowiązujących polityk i planów oraz zwiększanie odpo-wiedzialność decydentów (Torres-Delgado 2014; Moreno Pires i in. 2014; Miller, i Twining-Ward 2005; Yunis 2004).

STATYSTYKA

DANE

WSKAŹNIKI ZMIENNE i WARTOŚCI

INFORMACJA

WIEDZA PLANOWANIE STRATEGICZNE

INTERESARIUSZE ROZWOJU TUYSTYKI W DESTYNACJI KOMUNIKACJA

103 Wśród badaczy prezentowane są również stanowiska krytyczne, wśród których wymieniane są następujące problemy lub słabe strony wskaźników:

 brak lub niewystarczająca efektywność w kwestii wywierania wpływu na procesy decyzyjne (np. stwierdzenie faktu zbyt dużego obciążenia ruchem turystycznym centrum miasta często nie generuje żadnej reakcji ze strony decydentów);

 trudna dostępność danych, wysokie koszty pozyskiwania danych i subiektywizm podczas ich interpretacji (Moreno Pires i in. 2014; Torres Delgado 2014).

Ogólne założenia systemów wskaźnikowych opierają się na obiektywizacji zbieranych infor-macji. Obiektywizacja ma jednak tu znaczenie kontekstowe, odnosi się tylko do konkretnych warun-ków, w których ruch turystyczny się rozwija. Różnice mogą mieć charakter ilościowy i jakościowy:

np. faza rozwoju turystyki w danej destynacji (liczba turystów – dla jednego obszaru docelowego 10 000 turystów to za dużo, dla innego 10 000 000 to optimum) czy charakter walorów – przyrodni-cze, kulturowe. W każdej w powyższych sytuacji wskaźniki mają służyć monitorowaniu rezultatów, realizacji działań i założeń strategicznych oraz antycypowaniu zagrożeń. Wielowymiarowość rozwo-ju zrównoważonego powoduje, że konstruowane systemy mierników są zazwyczaj dość obszerne, odnoszą się najczęściej do czterech obszarów: społecznego, ekonomicznego, środowiskowego i instytucjonalnego (zarządczego). W dobie gospodarki opartej na wiedzy, kiedy „Wiedza nie będzie co prawda jedynym źródłem przewagi konkurencyjnej – lecz za to najważniejszym” (Skrzypek 2011), tak istotny sektor gospodarki, jakim jest turystyka, nie może być zarządzany w sposób spon-taniczny, bez oparcia na mierzalnych i realnych celach, realizowanych przez działania i decyzje oparte na faktach i analizach. Danych, na podstawie których te założenia mogą być realizowane, dostarczają dobrze dobrane, efektywne wskaźniki (zrównoważonego) rozwoju turystyki. Gospodarka turystyczna oparta na wiedzy jest nieuniknionym trendem rozwojowym turystyki w XXI wieku:

jednak w wielu destynacjach turystycznych o mniej formalnej strukturze zarządzania, lub mniejszym doświadczeniu (wstępna faza rozwoju turystyki w destynacji), często rozwój ilościowy jest przed-kładany ponad jakościowy, a analiza rozwoju turystyki ma charakter post-factum. Długofalowo, jest to strategia niebezpieczna, mogąca prowadzić do utraty możliwości rozwoju funkcji turystycznej przez degradację walorów i słabą markę.

UNWTO wyróżnia następujące poziomy wdrażania systemów wskaźnikowych monitorowanie rozwoju ruchu turystycznego:

Poziom krajowy – w celu analizowania i wykrywania zmian w rozwoju ruchu turystycznego na poziomie krajowym, porównania z innymi krajami w kontekście narodowej strategii zarządzania turystyką, planowania produktu, wyznaczania celów strategicznych i pomiaru wielowymiarowej konkurencyjności oraz analizy bilansu turystycznego, również w znaczeniu zrównoważonego rozwo-ju (bilansu zysków i ewentualnych strat – np. środowiskowych, generowanych prze turystykę).

Poziom regionalny – może stanowić element planowania regionalnego (weryfikacja strategii rozwoju miast, województw ) i procesów oraz programów ochronnych w różnych sferach

oddziały-104 wania: przyrodniczej, społeczno-kulturowej; może stanowić podstawę porównania poziomu rozwoju na szczeblu regionalnym i dostarczać informacji na potrzeby planowania na szczeblu krajowym.

Specjalne miejsca docelowe (np. strefy przybrzeżne, lokalne stowarzyszenia np. gminne, spo-łeczności – najczęściej niemające statusu administracyjnego i jednoznacznego władztwa w sferze turystyki) – w celu identyfikacji zasobów, oceny funkcjonowania sektora turystycznego, określenia ryzyka i wyników rozwoju turystyki; zależnie od stanu rozwoju turystyki na danym obszarze, może również przyczynić się do formułowania strategii rozwoju turystyki i profilu destynacji.

Najważniejsze miejsca turystyczne w obrębie miejsc docelowych (najbardziej intensywnie użytkowane turystycznie obszary lub najbardziej narażone na degradację w wyniku intensywnego rozwoju ruchu turystycznego, np. obszary chronione, plaże, historyczne dzielnice w obrębie miasta, obszary o szczególnym znaczeniu) – określone wskaźniki mogą być kluczowe dla decyzji dotyczą-cych kontroli ruchu turystycznego w miejscach szczególnie narażonych na jego negatywne oddzia-ływania, mogą mieć wpływ na zarządzanie ruchem turystycznym i przyszły rozwój atrakcji tury-stycznych (np. parki narodowe, parki rozrywki).

Firmy turystyczne i indywidualne obiekty turystyczne (np. organizatorzy wycieczek, firmy ho-telarskie, transportowe i gastronomiczne) – mogą być dostarczycielami danych w procesie zarządza-nia równoważonym rozwojem turystyki w destynacji, będąc jego częścią (interesariuszami). Wskaź-niki zrównoważonego rozwoju powinny dostarczyć wiedzy dotyczącej wkładu danego przedsiębiorstwa do zrównoważonego rozwoju destynacji – zarówno w pozytywnym, jak i negatywnym znaczeniu, m.in. w kontekście społecznej odpowiedzialności biznesu lub odpowie-dzialnej polityki proekologicznej.

Wskaźniki generowane na różnych poziomach są silnie powiązane. Dlatego istotne jest po-dejmowanie prób koordynacji i integracji systemów wskaźnikowych na różnych szczeblach.

Rysunek 4.3 Poziomy wdrażania wskaźnikowych metod pomiaru zrównoważonego rozwoju Źródło: opracowanie własne.

Firmy turystyczne i indywidualne obiekty turystyczne

Specjalne lub najbardziej intensywnie użytkowane obszary

Poziom lokalny i regionalny

Poziom krajowy

WSKAŹNIKI