Turystyka jako źródło konfliktu w przestrzeni miejskiej

Współczesne miasta są systemami społeczno-gospodarczymi, charakteryzującymi się wielością ele-mentów oraz relacji między nimi. W klasycznym ujęciu rozwój miasta może być analizowany w odniesieniu do sfery społecznej, ekonomicznej, przestrzennej i środowiskowej (Stawasz i Sikora-Fernandez 2015). Ta wielowymiarowość miasta pod względem organizacyjnym i funkcjonalnym rodzi potrzebę całościowego widzenia problemów jego funkcjonowania i skłaniania się do takiego zarzą-dzania, które będzie racjonalnie wykorzystywać dostępne zasoby, ograniczać koszty oraz podnosić poziom jego atrakcyjności dla wszystkich użytkowników (mieszkańców, turystów, przedsiębiorców) (Stawasz i Sikora-Fernandez 2015, s. 8). Rozwój funkcji miast przyczynia się do ich dalszego rozrastania, zajmowania coraz większej powierzchnii, koncentracji działalności gospodarczej, administracyjnej czy lansowaniem miejskiego stylu życia (Węcławowicz 2003). Rozwój miast jest rozważany w różnych kontekstach. Dominujący przez wiele lat kontekst konkurencyjności, rozumiany

0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 80000 90000 100000

Styczeo Luty Marzec Kwiecieo Maj Czerwiec Lipiec Sierpieo Wrzesieo Październik Listopad Grudzieo

Liczba osób korzystających z noclegów Turyści krajowi

Turyści zagraniczni

42 jako tworzenie najbardziej korzystnych warunków do prowadzenia działalności gospodarczej i przyciagania kolejnych inwestorów, wydaje się ustępować aspektom związanym z jakoscią życia mieszkańców i zrównoważonym rozwojem. Idea zrównoważonego rozwoju, choć najczęściej utożsamiana z podejściem proekologicznym, uwzględnia poza składnikami przyrodniczymi, społeczne, ekonomiczne oraz przestrzenne (Parysek 2008, s.17). W koncepcji zrównoważonego rozwoju miast zakłada się odejście od zachowań statycznych, defensywnych, które skupiają się na usuwaniu skutków, na rzecz działań prewencyjnych, ofensywnych, pozwalających nie tylko rozwiązać problem, ale przejśc na wyższy poziom rozwoju miasta (Mazur-Wierzbicka 2012, s. 543).

Ciągły rozwój miast generuje wzrost znaczenia i zwiększenie się liczby funkcji, które miasta pełnią, oraz potrzeb ludnosci, które mogą zaspokajać: miejsca zamieszkania i pracy, produkcyjne, funkcje usługowe itp., a wśród nich – funkcje turystyczne (Słodczyk 2003). W odniesieniu do rozwoju funkcji turystycznej współczesnych miast odpowiedzią na potrzebę ofensywnego i prewencyjnego podejscia do zarządzania turystyką mogą być wskaźnikowe systemy, m.in. ETIS, jako narzędzie zarządzania zrównoważonym rozwojem turystyki. W celu zachowania walorów i wartości destynacji turystycznych konieczne jest znalezienie kompromisu pomiędzy rozwojem ekonomicznym obszaru, rozwojem ruchu turystycznego i zrównoważonym zarządzaniem obszarami turystycznymi (Modica 2015). Potrzeba ta jest generowana m.in. dynamiką rozwoju turystyki – ciagle zwiększającą się liczbą turystów w skali globalnej, w znacznym stopniu koncentrujacą się w miastach – centrach kultury i rozrywki, sportu i rekreacji etc. Wiele miast boryka się z nadmiernym rozwojem ruchu turystycznego, który zamiast generować interdyscyplinarne zyski i korzyści dla miasta, w znaczącym stopniu przyczynia się do obniżenia jakości życia. W XXI wieku coraz częstszym problemem rozwoju turystyki staje się tzw. overtourism lub „tourism paradox” czy „tourismphobia” – czyli zjawisko przeciażenia destynacji rozwojem turystyki i dochodzenia do głosu coraz większej ilości negatywnych skuków rozwoju turystyki. Odzwierciedlają one wyzwania zarządzania rozwojem turystyki w miastach oraz jej wpływu na funkcjonowanie miasta i mieszkańców. Dyskusja nad negatywnym wpływem turystyki na miasta, prowadzącym do powstania konfliktów społecznych oraz wynikających z nich protestów, jest prowadzona w trzech kontekstach:

1) powodowanych przez rozwój turystyki negatywnych efektów bezpośrednich oraz społecznych kosztów zewnętrznych (tj. rozbieżności między korzyściami uzyskiwanymi przez podmioty działające w sferze turystyki a kosztami prywatnymi ponoszonymi przez mieszkańców i kosztami społecznymi ponoszonymi przez przestrzenie publiczne i podmioty ze sfery publicznej);

2) nierównej redystrybucji korzyści wynikających z rozwoju turystyki między różnymi grupami społecznymi oraz obszarami miasta, a więc braku rzetelnej oceny oddziaływania turystyki na poszczególne funkcje i kapitały miasta;

3) stosunku władz miejskich do turystyki i zewnętrznych inwestorów turystycznych, a także strategii i narzędzi polityki turystycznej przez nie stosowanych, szczególnie w odniesieniu do

43 przedkładania wartości wynikających z wymiany turystycznej nad rozwojem wartości wynikających z użytkowania zasobów miasta (Kowalczyk-Anioł i Zmyślony 2017 za Colomb, Novy 2017).

Dodatkowo J. Kowalczyk-Anioł i P. Zmyślony klasyfikują podstawowe źródła konfliktów wynikających z wpływu turystyki miejskiej na mieszkańców i przestrzeń miasta w czterech grupach:

ekonomiczne, fizyczne (przestrzenne), społeczne i socjokulturowe oraz psychologiczne, a także ze względu na charakter na uniwersalne i kontekstowe, czyli wynikające ze specyfiki miasta i przebiegu wydarzeń.

Większość źródeł konfliktów przypisuje się negatywnym efektom skali korzyści/niekorzyści (Kowalczyk-Anioł i Zmyślony 2017 za Meyer 2008) bądź efektami nieprawidłowego zarządzania turystyką kulturową lub jego brakiem (Kowalczyk-Anioł i Zmyślony 2017 za Mikos von Rohrscheidt 2017). Jednym z najistotniejszych problemów wydaje się być gentryfikacja²¹ – proces z natury rzeczy konfliktogenny (Kowalczyk-Anioł i Zmyślony 2017; Kowalczyk-Anioł 2018). Może mieć ona wymiar handlowy, będący wynikiem zmiany popytu, a dokładniej dominacji popytu na dobra turystyczne nad produktami i usługami pierwszej potrzeby. Przejawia się w ekspansji sklepów z pamiątkami, zaniku małych, niezależnych sklepów na rzecz sieci handlowych czy w rosnącym zakresie najmu powierzchni na cele komercyjne i w rosnących kosztach konsumpcji. Gentryfikacja może mieć też wymiar rezydencjalny (mieszkaniowy), charakteryzujący się utratą części zasobów mieszkalnych przez długoterminowych miejskich rezydentów na rzecz ekspansji przestrzennej sektora zakwaterowania turystycznego (hotele, hostele, pensjonaty, apartamenty), wzrostu liczby drugich domów i mieszkań nierezydentów czy wzrostu cen nieruchomości i kosztów wynajmu. Przyczyną przestrzennych źródeł konfliktów między turystami a mieszkańcami jest masowy charakter ruchu turystycznego,zatłoczenie, fizyczne i estetyczne niszczenie przestrzeni publicznej czy konfliky w użytkowaniu ziemi (funkcja turystyczna vs. mieszkaniowa, przemysłowa itp.) i presja środowiskowa (większe zużycie wody, energii, produkcji śmieci). Społeczne i socjokulturowe źródła konfliktów to przede wszystkim pogorszenie się jakości życia mieszkańców (będące wypadkową wczesniej wymienionych), komercjalizacja, eksploatacja i wypaczenie kultury (materialnej i niematerialnej), dziedzictwa i przestrzeni publicznej, patologiczne zachowania turystów etc. (na podstawie Kowalczyk-Anioł i Zmyślony 2017; UNWTO 2018b).

Sytuacja taka jest najpowszechniej kojarzona jest z Barceloną i Wenecją, ale ma miejsce w wielu innych destynacjach miejskich i generuje coraz wyraźniejszy sprzeciw społeczności lokalnych wobec dalszego gwałtownego rozwoju turystyki, stawiając jako alternatywę (albo warunek) zrównoważony rozwój²².

21 Gentryfikacja (ang. gentrification) – pojęcie oznaczające zmianę charakteru części miasta. Gentryfikacja najczęściej dotyczy zmiany charakteru dzielnicy mieszkalnej, pierwotnie zamieszkanej przez szerokie spectrum lokatorów, w strefę zdominowaną przez mieszkańców o stosunkowo wysokim statusie materialnym.

22W Wenecji liczba rdzennych mieszkańców historycznego centrum w przeciągu ostatnich trzech dekad spadła o 50% i nie przekracza w tej chwili 60 000, podczas gdy liczba odwiedzających Wenecję w ciągu roku (znaczny procent z nich to

odwie-44 W polskich miastach problem ten (jeszcze) generalnie nie występuje, jednak zdarzają się sytuacje, kiedy w najczęściej odwiedzanych miastach Polski zaczyna się obserwować utrudnienia w realizacji codziennych funkcji miasta ze względu na nasilenie ruchu turystycznego. Tym bardziej jest to moment, w którym należy promować i wdrażać prewencyjną metodę zarządzania zrównoważonym rozwojem turystyki.

Najczęściej odwiedzane przez turystów miasta Polski (jak wskazano w poprzednim podrozdziale) to Warszawa i Kraków, wykazujące największą liczbę udzielanych noclegów, a dalej Wrocław, Gdańsk i Poznań. W tabeli 2.5 przedstawiono dane statystyczne dotyczące liczby udzielanych noclegów w poszczególnych miastach w 2015 r. oraz różnicę ilościową w tosunku do 2005 r.

Tabela 2.5 Liczba udzielonych noclegów w najbardziej popularnych wśród turystów miastach Polski w 2015 r.

Miasto Liczba udzielonych

noclegów (2015) Liczba udzielonych

noclegów (2005) Zmiana

w stosunku do roku 2005

Warszawa 5 161 193 2 039 100 +153%

Kraków 4 573 896 2 442 736 +87%

Wrocław 1 745 937 425 056 +310%

Gdańsk 1 909 905 – –

Poznań 1 300 768 24 006 +108%

Źródło: opracowanie własne.

Piotr Zmyślony w licznych publikacjach z zakresu rozwoju turystyki w miastach analizuje zjawi-sko korzyści i zagrożeń płynących z rozwoju turystyki, w tym omówionego wcześniej overtourismu np. (Zmyślony 2011, 2017). Stwierdza on, że „problem overtourismu nie dotyczy jeszcze polskich miast,przeciwnie – wiele z nich nie wykorzystuje jeszcze w pełni swojego turystycznego potencjału”, ale jednocześnie dodaje, że „należy regularnie badać opinię mieszkańców wobec turystów, zaprosić ruchy miejskie do rozmów dotyczących nowych inwestycji czy kierunków rozwoju turystyki. Warto także wyjaśniać turystom zasady odpowiedzialnego zachowania oraz zachęcać właścicieli hosteli, pubów i klubów muzycznych do zawierania tzw. umów społecznych z mieszkańcami”. Taka koncep-cja jest bliska europejskim destynacjom, takim jak Kopenhaga czy Amsterdam, które w ostatnich la-tach przewartościowały swoje podejście do rozwoju turystyki w mieście z podejścia ilościowego w jakościowe. Na takie podejście wskazuje się również w raporcie Megatrends Shaping the Future of Travel (Geerts 2018). Podejście ilościowe nie jest długofalowo korzystnym rozwiązaniem dla desty-nacji turystycznej – powinno być zastępowane podejściem jakościowym, polegającym na analizie

dzający jednodniowi) przewyższa 20 000 000. W Barcelonie gwałtowny rozwój turystyki zapoczątkowała organizacja Igrzysk Olimpijskich w 1992 r.: doprowadzając w chwili obecnej do powstania ruchów społecznych (Gunayem Barcelona – Let’s win Barcelona) sprzeciwiających się dalszemu, gwałtownemu rozwojowi turystyki oraz powstawaniu nowych obiektów hotelowych (Eurostat 2016). Lizbona – również „komunikuje” swoje niezadowolenie z obecnego kierunku rozwoju turystyki – przez stronę www.lisboa-does-not-love.com, dostępną w siedmiu językach, mieszkańcy Lizbony nie tylko wyjaśniają, dlaczego masowa turystyka wpływa na ich życie i przestrzeń miasta w sposób negatywny, ale również przedstawiają środki zaradcze.

45 poszczególnych sektorów turystów, których pobyt w danym miejscu docelowym generuje największą wartość dodaną²³. Zmiana perspektywy z turystyki masowej na niszową o charakterze kulturowym, sportowym, przygodowym itp. skutkuje wzrostem wskaźnika proporcji jakości do ceny i jednocześnie korzystnie wpływa na postrzeganie jakości doświadczeń turystów w destynacji, którzy stają się mniej wrażliwi na poziom cen (Geerts 2018).

2.1.4 Zrównoważone zarządzanie turystyką a kształtowanie wizerunku i konkurencyjności