Naruszenie praw człowieka jako znamię strony przedmiotowej
5. Ostatnim z pozostających do omówienia elementów definicji zbrodni komunistycznej wiążących się z naruszeniem praw człowieka jest odnoszący
się do trzeciej z wymienionych grup czynów (pkt „c”) zwrot: „w związku”. Jak już wcześniej wspomniano, ta grupa to czyny „pozostające w związku z ich [tj. represji lub innych form naruszenia praw człowieka, czyli co najmniej jednej z tych dwóch grup - przyp. P.P.] stosowaniem”. Określenie tej kate-
53 Słownik współczesnego języka polskiego. Red. B. Dunaj. Warszawa 1996, s. 943.
54 Słownik wyrazów obcych. Red. E. Sobol. Warszawa 1995, s. 961.
55 W. Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa 2000, s. 431.
56 Inny słownik języka polskiego. Red. M. Bańko. T. 2. Warszawa 2000, s. 436.
57 Zob. wykaz śledztw prowadzonych przez poszczególne Oddziałowe Komisje Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - publikowany na stronach internetowych: www.ipn.
gov.pl/infkszpnp.
goni czynów (przestępstw) wymaga uprzedniego ustalenia znaczenia zwrotu
„w związku”.
W pierwszej kolejności konieczne jest zwrócenie uwagi na to, iż przy ustalaniu, czy zachodzi w danej sprawie zbrodnia komunistyczna zaliczana do trzeciej grupy (tj. grupy czynów pozostających „w związku...”), czyn należący przynajmniej do jednej z wcześniejszych grup, a pozostający w związku z tym, który w danym momencie jest przedmiotem ocen w ramach dokonywanej wykładni, nie musi sam stanowić zbrodni komunistycznej ani przestępstwa.
Taki warunek po prostu nie wynika z przepisów ustawy o IPN ani z żadnej innej obowiązującej normy. Możliwość przypisania cech zbrodni komunistycz
nej czynowi zaliczanemu do trzeciej grupy jest uzależniona (przy uwzględ
nieniu pozostałych elementów definiujących z art. 2 ust. 1 ustawy o IPN) od wykazania istnienia związku między tym czynem a czynem polegającym na stosowaniu represji lub czynem polegającym na stosowaniu innej formy naruszenia praw człowieka. Przy czym -jak wspomniano - nic nie wskazuje na to, że stosowanie represji lub innej formy naruszenia praw człowieka musi stanowić przestępstwo lub wręcz zbrodnię komunistyczną. W omawianym przypadku one nie stanowią definiendum, ale wchodzą w skład tej części defi
nicji zbrodni komunistycznej, którą określamy jako definiens. Elementem definiowanym jest tu czyn pozostający z nimi w związku, natomiast czyny polegające na stosowaniu represji lub innych form naruszenia praw człowieka jedynie wpływają na ustalenie zakresu i znaczenia tego pierwszego. Oczywiście, może zaistnieć taka sytuacja, że czyn stanowiący stosowanie jakiejś formy naruszenia praw człowieka jest jednocześnie przestępstwem albo nawet zbrod
nią komunistyczną, jednak nie jest to warunek niezbędny do ustalenia, że zbrodnią komunistyczną jest czyn pozostający z nim w związku.
W procesie legislacyjnym w projekcie ustawy przesłanej przez Sejm do wyż
szej izby parlamentu w proponowanej wersji definicji zbrodnii komunistycznej występował jedynie zwrot „w związku” odnoszący się do elementu charaktery
zującego się naruszeniem praw człowieka58. W trakcie prac senackich ostatecz
nie wprowadzono zmiany, które spowodowały wyróżnienie trzech wcześniej wymienionych grup czynów stanowiących zbrodnie komunistyczne59.
58 Brzmienie tego fragmentu przepisu przedstawiało się następująco: „[...] w związku ze stosowaniem represji lub innych form naruszenia praw człowieka wobec jednostek lub grup ludności [...]” - zob. druk sejmowy nr 125 Sejmu III kadencji.
59 W trakcie posiedzenia Komisji Praw Człowieka i Praworządności Senatu IV kadencji w dniu 1 października 1998 r. przedstawiciel Prezydenta RP zwrócił uwagę na zbyt szerokie skutki interpretacyjne związane z występowaniem w definicji zbrodni komunistycznej zwrotu „w związ
ku”. Podobne wątpliwości wyraził wówczas jeden z senatorów - członek Komisji. Ostatecznie w trakcie głosowania w Komisji, które miało miejsce 6 października 1998 r., przyjęto wersję odpowiadającą obecnemu brzmieniu ustawy - zob. stenogram z posiedzeń Komisji Praw Czło
wieka i Praworządności Senatu IV kadencji z dniach 1 i 6 października 1998 r. w zasobach archiwalnych Biura Prac Senackich Kancelarii Senatu.
W języku potocznym twierdzenie o istnieniu związku oznacza m.in.
mówienie o „stosunku rzeczy, zjawisk itp. łączących się ze sobą, wpływających, oddziałujących na siebie”60. Nadto słowo związek oznacza „łączność, powiąza
nie, zależność, spójność”61. Występuje też definicja opisowo ujmująca oma
wiane pojęcie: „związek między jakimiś sprawami, zdarzeniami, tematami itp.
to jakaś zależność między nimi np. przyczynowa lub oparta na podobieńst
wie”62. Przedmiotem niniejszych rozważań są zbrodnie komunistyczne, które na gruncie prawoznawstwa można zaliczyć do tzw. zachowań jako jednej z grup tzw. faktów prawnych, wśród których wyróżniane są m.in. „czyny”63, będące w prawie karnym przestępstwami. Uwzględniając brzmienie defini
cji językowych pojęcia „związek” oraz założenie, iż chodzi tu o związek mię
dzy czynami, łatwo zauważyć, że na potrzeby niniejszych rozważań niezbędne byłoby ustalenie rodzaju stosunku czy też zależności pomiędzy czynem wchodzącym w skład ostatniej z wymienionych grup a czynem wchodzącym w skład jednej z dwóch pierwszych grup. W jednej z definicji językowych wprost wskazano, że może to być zależność przyczynowa lub oparta na podo
bieństwie64. Trudność w tym zakresie wynika stąd, że w ustawie nie zawarto żadnych bliższych wskazówek umożliwiających jednoznaczne ustalenie kryte
rium powiązania (stosunku, zależności) między tymi czynami.
Nadto należy zasygnalizować, iż skorzystanie z przykładowo wskazanego w tej definicji kryterium podobieństwa może okazać się tu zawodne ze względu na brzmienie art. 115 §3 k.k. W takiej sytuacji, w przypadku stwierdzenia, że czyny te pozostają w związku, między obydwoma powinna zaistnieć cecha podobieństwa zdefiniowana na gruncie prawa karnego i związana np. z tożsa
mością rodzajową. Oznacza to, że obydwa czyny (przestępstwa) powinny ata
kować ten sam rodzaj dobra prawnego, co ostatecznie może doprowadzić do sytuacji, gdy i w jednym, i w drugim przypadku zaistnieje naruszenie praw człowieka. Z kolei ta ostatnia okoliczność wskazywałaby na brak racjonalności ustawodawcy związanej ze zbędnością wyróżnienia trzeciej grupy czynów jako zbrodni komunistycznych.
Podobnie łatwo wskazać na zawodność ewentualnego kryterium przy- czynowości jako związku między czynem polegającym na stosowaniu formy naruszenia praw człowieka a innego czynu stanowiącego przestępstwo podle
gające ocenie z uwzględnieniem zaistnienia znamion zbrodni komunistycznej.
60 Słownik języka polskiego. Red. W. Doroszewski. T. 9. Warszawa 1958, s. 1332; Słow
nik języka polskiego. Red. M. Szymczak. T. 3. Warszawa 1994, s. 1069; Słownik współczesnego języka polskiego. Red. B. Dunaj. Warszawa 1996, s. 1379.
61 Por. przyp. 60.
62 Inny słownik języka polskiego. Red. M. Bańko. T. 2. Warszawa 2000, s. 139.
63 Zob. J. Nowacki. W: J. Nowacki, Z. Tobor: Wstęp do prawoznawstwa. Katowice 1999, s. 22-23.
64 Zob. przyp. 60.
Przyjmując jakąkolwiek koncepcję związku przyczynowego, łatwo byłoby wykazać, że np. przyczyną zastrzelenia przez funkcjonariusza UB kochanka żony z pobudek osobistych był wpływ, jaki na niego wywarły stosowane przez kolegów metody eliminacji przeciwników politycznych władz komunistycz
nych przez dokonywane zbrodnie zabójstwa. Czyn funkcjonariusza nie stano
wiłby żadnej z zastosowanych form naruszenia praw człowieka (nie realizował on swej „funkcji”, o której wcześniej była mowa), ale pozostawałby w związ
ku przyczynowym ze zbrodnią komunistyczną. Nie wydaje się, aby celem usta
wodawcy było umożliwienie ścigania takiego przestępstwa, zwłaszcza przy uwzględnieniu zapisów preambuły ustawy o IPN.
Podsumowując przedstawione rozważania, można pokusić się o wyciągnię
cie kilku wniosków mogących mieć znaczenie praktyczne dla podmiotu stosu
jącego przepis art. 2 ust. 1 ustawy o IPN.
Zakres unormowania zawarty w definicji zbrodni komunistycznych od
noszący się do pojęcia praw człowieka, stosowania różnych form ich narusze
nia (w tym represji), a nadto czynów związanych ze stosowaniem różnych form naruszenia praw człowieka jest w rzeczywistości bardzo obszerny. Tak spore rozmiary regulacji bezspornie wynikają ze sposobu zdefiniowania w tekście ustawy pojęcia „prawa człowieka” oraz sformułowania „w związku” użytego w zwrocie wyróżniającym ostatnią z wymienionych grup czynów. W tym pierw
szym przypadku wynika to prawdopodobnie z braku jednoznacznego zdefinio
wania pojęcia praw człowieka w polskim systemie prawnym. Dlatego też wska
zane byłoby odniesienie się w tekście ustawy do ewentualnych innych źródeł prawnych (przez wskazanie konkretnych przepisów Konstytucji albo aktu prawa międzynarodowego - np. Konwencji Europejskiej), co ułatwiłoby sto
sowanie przepisu art. 2 ust. 1 ustawy o IPN. Jednak brak ten w praktyce nie musi być tak bardzo odczuwalny, gdyż można byłoby zastosować właśnie tego rodzaju sposób interpretacji omawianego pojęcia. W takim wypadku praktycz
ną wskazówką byłoby zredagowanie zasady zalecającej dwustopniowe prze
prowadzanie oceny materialnoprawnej na gruncie stosowania definicji zbrodni komunistycznej:
- na podstawie przepisów prawa karnego wewnętrznego - czasem wielokrotne z uwzględnieniem reguł prawa międzyczasowego (wymóg związany z tym, iż chodzi tu o przestępstwa),
- na podstawie unormowań zawierających katalogi praw człowieka (np. Kon
wencja Europejska), pomocniczo przy wykorzystaniu dorobku orzecznictwa Trybunału w Strasburgu oraz poglądów przedstawicieli nauki. Należy tu jednak pamiętać, że katalogi te stworzono dla innych celów niż definiowanie zbrodni komunistycznych, stąd warto normujące je przepisy stosować np.
odpowiednio.
Dużo poważniejszy problem stwarza brak sprecyzowania w ustawie sfor
mułowania „w związku”, odnoszącego się do trzeciej wyróżnionej wcześniej
kategorii (grupy) zbrodni komunistycznych. Brak możliwości przeprowadzenia w tym zakresie skutecznej wykładni językowej zmusza do sięgnięcia do poza- językowych dyrektyw interpretacyjnych. Na uwagę w tym zakresie zasługuje wykładnia celowościowa z wykorzystaniem zapisów preambuły65. Jednak w ta
kim wypadku należy pamiętać, iż także we wspomnianej preambule wprost nie wskazano celu, dla którego w tekście prawnym z wykorzystaniem zwrotu
„w związku” wyróżniono trzecią grupę zbrodni komunistycznych. Stwarza to oczywiście pole do szerokiej wykładni omawianego przepisu, co - rzecz jasna - może prowadzić do nieprawidłowych skutków interpretacyjnych.
Przedstawione uwagi można potraktować jako przyczynek do ewentual
nych wniosków de lege fereda odnoszących się do unormowania zawartego w art. 2 ust. 1 ustawy o IPN.
65 Por. Z. Tobor. W: J. Nowacki, Z. Tobor: Wstęp..., s. 198-199.
Przemysław Piątek
VIOLATION OF HUMAN RIGHTS AS A TRAIT OF THE SUBJECT PARTY OF THE COMMUNIST CRIME
Summary
Considerations of a dogmatic character concerning a few of the material-legal issues of the violation of human rights as one of the elements defining the concept of the communist crime according to the article 2 of the act of Institute of National Remembrance - Commission on Pursuit of Crime Against the Polish Nation (Journal of Law no. 55, it. 1016 with later changes), are the subject of the article. The concept of a communist crime, being a legal definition of a norm of the penal code character (despite the concept of crime against humanity, normalized in the article 3 of this legal act), is supposed to determine the categories of crimes committed in the period between September 17, 1939 and December 31, 1989 by the officers of the communist state. The limitations of punishment have been re-established in the article 4, item 1 “a” of the mentioned act and run from January 1,1990. Thus, the opportunity of pursuing the perpetrators of this category of a crime has been introduced. Their so-far impunity was a result of political dealings of the communist state. Currently, the article 2 of the act of the Institute of National Remembrance is mostly applied in practice of pursuing perpetrators by the Commission of Pursuing Crime against the Polish Nation (the so-called TNR department of investigation’), as well as by the common and military courts of law adjudicating the cases where INR directed indictments.
The author presented the problems concerning the origin of the concept of the human rights as an element defining communist crime, with consideration of legislative works on the act of INR.
He also presented the interpretative results within the establishment of a category of defined crimes, which were caused by the discussed term within the concept of a communist crime. Then he carefully analyzed the linguistic interpretation of individual expressions, which consist in or are associated with the concept that is the subject of the article (incl. ‘human rights’, ‘violation of rights’, ‘repressions’). The article ends with an overall interpretative conclusion.
Przemysław Piątek
DIE VERLETZUNG DER MENSCHENRECHTE ALS EIN MERKMAL DER OBJEKTIVEN SEITE VON KOMMUNISTISCHEN VERBRECHEN
Zusammenfassung
Der Gegenstand des Artikels werden dogmatische Überlegungen über manche materiell
rechtliche Probleme, die die Verletzung der Menschenrechte betreffen. Das ist ein Element, das den Begriff kommunistische Verbrechen im Sinne des Art.2 Abs.l. des Gesetzes über die Institut für Nationales Gedächtnis - die Kommission für die Verfolgung der Verbrechen gegen die Mensch
lichkeit (IPN) (GBl Nr. 155 Pos. 1016 mit späteren Änderungen) zu definieren lässt. Der Begriff
„kommunistisches Verbrechen“, der eine legale Definition ist und als eine Norm des materiellen Strafrechtes gilt (unabhängig von dem Begriff eines Verbrechens gegen die Menschlichkeit, der im Art. 3 des Rechtsaktes normiert wurde), dient praktisch zur Bestimmung der Kategorien von Verbrechen, die von 17.Sept.1939 bis zum 31.Dez.1989 von Funktionären des kommunistischen Staates begangen worden sind, deren Verjährungsfriste im Art. 4 Abs. la des oben genannten Gesetzes aufs Neue festgelegt wurden und ab 01 .Jan.1990 gelten. Man kann jetzt also diese Verbrecher verfolgen, deren bisherige Straflosigkeit aus politischen Interessen des kommunistis
chen Staates resultierte. Heutzutage wird die Vorschrift des Art. 2 Abs. 1 des Gesetzes über IPN hauptsächlich von der Kommission für die Verfolgung der Verbrechen gegen die Polnische Nation (sog. IPN - Untersuchungsorgan) angewandt als auch von ordentlichen Gerichten u. Militär
gerichten, die in den, durch IPN angeklagten Sachen urteilen.
Der Verfasser befasst sich mit der Genese des Begriffs „Verletzung der Menschenrechte“ als eines Elementes, das die kommunistischen Verbrechen zu definieren hilft; er hat dabei vor allem die Gesetzarbeiten an dem Gesetz über IPN und die Ergebnisse der anderen Auslegung des Begriffes „kommunistisches Verbrechen“ berücksichtigt. Schließlich werden die einzelnen, mit dem Gegenstand des vorliegenden Artikels verbundenen Redewendungen (u. a. „Menschenrechte“,
„Verletzung der Rechte“, „Repressionen“) linguistisch ausgelegt, ausführlich untersucht und zusammengefasst.