Naruszenie praw człowieka jako znamię strony przedmiotowej
3. Problem zagadnienia praw człowieka jako elementu definiującego zbrodnie komunistyczne wymaga w pierwszej kolejności ustalenia zakresu
i znaczenia pojęcia praw człowieka, a nadto pojęcia ich „naruszania”.
W ustawie o IPN, a także w żadnym innym akcie prawnym obowiązują
cym w polskim systemie prawnym nie zdefiniowano pojęcia praw człowieka.
Z tego powodu niezbędne jest - z uwzględnieniem potrzeb niniejszego opra
cowania - ustalenie zakresu i znaczenia tego pojęcia w inny sposób.
Prawa człowieka (określane także prawami jednostki lub prawami pod
stawowymi) zazwyczaj są przedmiotem rozważań na gruncie nauki prawa konstytucyjnego. Pojęcie to nie jest obce polskiemu ustawodawstwu; zostało ono zamieszczone w najwyższej rangą ustawie - Konstytucji RP. Nadto poję
cie to funkcjonuje na gruncie prawa międzynarodowego, a zwłaszcza w związ
ku z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu18 orzekającego o zgodności określonych zdarzeń prawnych i faktycznych z Eu
ropejską Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz.U. 1993, Nr 61, poz. 284 z późn. zm.)19. Podobny charakter mają tak
że unormowania Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycz
nych (Dz.U. 1977, Nr 38, poz. 167), jednak brak praktycznego zastosowa
16 Prawdziwość dysjunkcji występuje m.in. w przypadku zanegowania wszystkich jej części składowych - zob. Z. Ziembiński: Logika..., s. 80.
17 Zob. Słownik języka polskiego. Red. W. Doroszewski. T. 1. Warszawa 1958, s. 385;
Słownik języka polskiego. Red. M. Szymczak. T. 1. Warszawa 1994, s. 133; Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Red. H. Zgółkowa. T. 3. Poznań 1994, s. 345; Słownik współczesnego języka polskiego. Red. B. Dunaj. Warszawa 1996, s. 45.
18 Zwanego dalej w uproszczeniu Trybunałem w Strasburgu albo Trybunałem.
19 Zwanej dalej w uproszczeniu Konwencją Europejską albo Konwencją.
nia i egzekwowania tych regulacji (bardzo zbliżonych w swej treści do tych zamieszczonych w Konwencji Europejskiej) jest przyczyną mniejszego zna
czenia tego aktu prawnego w praktyce. W rzeczywistości - o czym już wspomniano - żaden z tych aktów prawnych ani jakichkolwiek innych obo
wiązujących w polskim porządku prawnym nie zawiera definicji pojęcia praw człowieka. Ta ostatnia jest więc jedynie efektem różnych wysiłków podejmo
wanych przez przedstawicieli nauki prawa konstytucyjnego oraz międzynaro
dowego publicznego zajmujących się tą problematyką.
Oczywiste jest to, że w tym miejscu nie ma potrzeby dokonywania szcze
gółowego opisu poszczególnych kwestii związanych z prawami człowieka, ich genezą, rozwojem we współczesnym świecie oraz przeobrażeniami w związku ze zmianami w międzynarodowym funkcjonowaniu społeczeństw. Na potrzeby niniejszego opracowania należy zwrócić uwagę na jedną istotną kwestię: ist
nienie i funkcjonowanie w powszechnym obrocie prawnym pojęcia praw czło
wieka zawsze było związane z problemem unormowania stosunków między człowiekiem jako jednostką a drugim podmiotem - odzwierciedlającym zin
stytucjonalizowane społeczeństwo - państwem20. Kwestię tę jednoznacznie uwypukla jedna z definicji praw człowieka, która zostanie przyjęta w niniej
szym opracowaniu: „Prawa człowieka są to powszechne prawa moralne o cha
rakterze podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z pań
stwem. Pojęcie praw człowieka opiera się na trzech tezach: po pierwsze, że każda władza jest ograniczona; po drugie, że każda jednostka posiada sferę autonomii, do której nie ma dostępu żadna władza; i po trzecie, że każda jednostka może domagać się od państwa ochrony jej praw.”21
Do tak brzmiącej definicji praw człowieka należy dodać kilka uwag, mogących mieć znaczenie w interpretacji pojęcia zbrodni komunistycznej.
20 Zob. m.in. L. Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne..., s. 83-90; A. Redelbach:
Prawa naturalne, prawa człowieka, wymiar sprawiedliwości. Toruń 2000, s. 87. Dla ścisłości należy również wskazać na to, iż istnieją odmienne i odosobnione poglądy związane z tzw. koncepcją horyzontalnego obowiązywania praw człowieka sprowadzającą się do stwierdzenia, iż prawa te obowiązują także w stosunkach między jednostkami albo jednostkami a osobami prawa cywilnego - zob. uwagi B. Banaszaka: Prawo konstytucyjne. Warszawa 1999, s. 398 i powołana tam literatura.
21 W. Osiatyński: Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów. Z. 1. Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Warszawa 1998, s. 16. Inne proponowane definicje pojęcia praw człowieka za
zwyczaj uwypuklają ich „podstawowy” i „powszechny” oraz „moralny” i pozapozytywny charak
ter, a także niezbywalność. Por. np. C. Mik: Koncepcja normatywna europejskiego prawa praw człowieka. Toruń 1994, s. 17-18; A. Łopatka: Międzynarodowe prawo praw człowieka. Zarys.
Warszawa 1998, s. 9; Leksykon prawniczy. Red. U. Kalina-Prasznic. Wrocław 1999, s. 339;
R. Smolski, M. Smolski, E.H. Stadmuller: Słownik encyklopedyczny: edukacja obywa
telska. Wyd. Europa 1999; podobnie definicje są publikowane w zasobach Internetu; zob. Ency
klopedia Internautica - http://encyklopedia. interia.pl/ oraz Wielka internetowa encyklopedia multimedialna - http://wiem. onet.pl/wiem/index.html.
Po pierwsze, jak wskazuje się w nauce prawa konstytucyjnego22, z punktu widzenia dalszych rozważań nie ma znaczenia to, iż w języku prawnym23 oraz języku prawniczym opisującym zagadnienia związane z prawami człowieka występują odrębnie pojęcia „prawa” i „wolności” człowieka. Obydwa pojęcia składają się na pojęcie ogólne praw człowieka, a ich rozróżnienie jest efektem traktowania niektórych z nich jako tzw. praw pozytywnych, oznaczających obowiązek określonego działania państwa w ramach danego problemu, albo praw negatywnych, oznaczających obowiązek powstrzymania się państwa od ingerowania w sferę działań jednostki. W przypadku pierwszej grupy - praw pozytywnych - wskazuje się na istnienie praw jednostki, a w przypadku drugiej - praw negatywnych - na istnienie wolności jednostki. Z tego też powodu przy ustalaniu zakresu i znaczenia pojęcia praw człowieka w rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy o IPN to rozróżnienie nie ma znaczenia.
Po drugie, od praw człowieka należy odróżnić tzw. prawa obywatela, które wprawdzie także przysługują człowiekowi, ale nie z racji bycia jednostką ludzką, ale z powodu posiadania obywatelstwa danego kraju, w którym pra
wa te są usankcjonowane. Takie rozróżnienie próbowano wprowadzić m.in.
w Konstytucji. Jednak, jak wskazuje w swym podręczniku do nauki prawa konstytucyjnego L. Garlicki, przyjęta w Konstytucji konstrukcja katalogu nie
których praw i wolności powoduje, iż zacierają się różnice między prawami człowieka a zasadami polityki państwa, którym także nadano walor konstytu
cyjny24. Przykładem może tu być część praw związanych z udziałem w życiu publicznym (np. art. 60-63, 99, 118 ust. 2, 127 ust. 3), które jako takie są związane z faktem posiadania obywatelstwa.
Po trzecie, należy również wskazać na to, iż w nauce niekiedy odróżnia się pojęcie praw człowieka w znaczeniu przedmiotowym (jako kompleks norm obowiązujących w danym miejscu i czasie) i podmiotowym (jako sytuacje prawne jakiegoś podmiotu - czyjeś prawo traktowane jako „funkcjonalnie powiązane wolności, uprawnienia i kompetencje”)25.
Materialnoprawny charakter normy art. 2 ust. 1 ustawy o IPN określa
jącej pojęcie zbrodni komunistycznych decyduje o tym, iż pojęcie praw czło
wieka, jako jeden z elementów wchodzących w skład zawartej w tym prze
pisie definicji, powinno być również analizowane z uwzględnieniem wiedzy z zakresu prawa karnego materialnego. Mając na uwadze to zastrzeżenie, należy stwierdzić, iż prawa człowieka są w istocie takimi wartościami (do
brami) określonymi m.in. we wskazanych wcześniej źródłach prawa oraz róż
nych mniej lub bardziej akceptowanych koncepcjach teoretycznych, które
22 Por. L. Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne..., s. 87.
23 Np. pełne brzmienie tytułu Konwencji Europejskiej lub tytuł Rozdziału II Konstytucji.
24 L. Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne..., s. 113.
25 Zob. A. Redelbach: Prawa naturalne..., s. 93.
albo wprost (ze względu na użytą nazwę danego prawa26), albo pośrednio (poprzez dokonywaną jego wykładnię)27 wyznaczają rodzaj dobra prawnego będącego przedmiotem zamachu przestępstwa określonego w konkretnym przepisie ustawy karnej. Przestępstwo to - rzecz jasna - w omawianej kate
gorii przypadków stanowić będzie zazwyczaj zbrodnię komunistyczną. Na
leży jednak zaznaczyć, iż stwierdzenie to odnosi się do praw człowieka we wskazanym wyżej znaczeniu podmiotowym oraz znajduje swe uzasadnienie przede wszystkim w koncepcjach dotyczących przedmiotu ochrony w prawie karnym określanych w przeszłości w polskiej nauce prawa karnego jako
„burżuazyjne”28. Tak traktowany przedmiot ochrony jest określany jako
„indywidualny”, w przeciwieństwie do „rodzajowego” - stanowiącego „syntezę norm, które chronią analogiczne dobra pod względem rodzajowym”29.
Okoliczność ta nie powoduje jednak, że podmiot stosujący przepis defi
niujący zbrodnie komunistyczne powinien w ogóle nie uwzględnić swoistego charakteru praw człowieka związanego ze sferą zagadnień, w których dane dobra (wartości) pojawiają się jako problem. Nie można w ramach dokonywa
nej wykładni przepisu art. 2 ust. 1 ustawy o IPN pominąć tego, iż chodzi tu wyłącznie o tę kategorię dóbr, których ochrona pojawia się na gruncie sto
sunków między jednostką (grupą ludności) a zorganizowaną zbiorowością, jaką jest np. państwo. Pomimo tego, iż prawa człowieka wpływają na rodza
jowe określenie przedmiotu zamachu przez przestępstwo, które jest w danym wypadku brane pod uwagę, to jednocześnie decydują one o dalszym zawężeniu grupy czynów, które ze względu na indywidualny przedmiot zamachu mogą stanowić kategorię zbrodni komunistycznych określonych w art. 2 ust. 1 usta
wy o IPN. Z przedstawionych uwag wynika więc, iż chodzi tu nie o każdy przypadek ataku na dobro prawne odpowiadające rodzajowo prawu człowie
ka, ale tylko o taki zamach, który ma miejsce w sytuacji konfliktu mię
dzy jednostką (grupą ludności) a państwem. Przykładowo, nie każde zabój
stwo dokonane przez funkcjonariusza państwa komunistycznego (przy jedno
czesnym spełnieniu pozostałych warunków określonych w art. 2 ust. 1 ustawy o IPN) będzie stanowiło zbrodnię komunistyczną, ale tylko takie, które zostało popełnione przez tego sprawcę w ramach wspomnianego wyżej konfliktu. Nie
26 Np. życie - art. 2 Konwencji Europejskiej, art. 6 Międzynarodowego Paktu, czy art. 38 Konstytucji.
27 Zob. np. wykładnia pojęcia „nieludzkie traktowanie” w rozumieniu art. 3 Konwencji Euro
pejskiej dokonana przez Trybunał, pozwalająca na uznanie, iż takim zachowaniem są niektóre przypadki naruszania nietykalności cielesnej lub bicia w trakcie przesłuchań - zob. P. H ofmań- ski: Konwencja Europejska a prawo karne..., s. 162 i powołane tam orzeczenia.
28 Zob. L. Lernell: Z zagadnień przedmiotu przestępstwa. PiP 1958, z. 8-9, s. 327-329 i powołana tam literatura, a w szczególności prace A. Feurebacha, J. Lekschasa, M. O r - torlana i F. Liszta.
29 A. Marek: Prawo karne. Warszawa 2001, s. 114.
jest więc zbrodnią komunistyczną zastrzelenie na wiejskiej zabawie przez funkqonariusza Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego kochanka żony z pobu
dek osobistych (np. z powodu zazdrości), gdyż jest to czyn w istocie nie zwią
zany w żaden sposób z konfliktem między jednostką (tu ofiarą zbrodni - po
krzywdzonym) a państwem reprezentowanym przez funkcjonariusza, pomimo iż życie, będące dobrem prawnym atakowanym przez ten czyn, jako takie jest ujmowane w katalogach praw człowieka. Gdyby tego rodzaju czyn miał miejsce w trakcie przeprowadzanych przez sprawcę czynności służbowych o charakterze operacyjnym lub procesowym (np. przesłuchanie), spowodowa
nie śmierci zaś byłoby efektem np. zastosowanej nielegalnie metody śledczej, a jednocześnie wystąpiłyby wszystkie znamiona przestępstwa określonego w art. 148 k.k., istniałyby wszelkie podstawy do ścigania takiego czynu jako zbrodni komunistycznej.
Ujmując tę kwestię nieco inaczej - tylko wówczas będzie można powie
dzieć o fakcie zastosowania różnych form naruszenia praw człowieka przez sprawcę, działającego jako podmiot zbrodni komunistycznej, gdy w ramach jego przestępczego zachowania sprawuje on funkcję decydującą o tym, iż można mu przypisać cechy podmiotowe funkcjonariusza państwa komuni
stycznego. Funkcja ta, jak podnoszono w literaturze w odniesieniu do funk
cjonariuszy publicznych, może oznaczać realizację przysługujących danemu funkcjonariuszowi szczególnych uprawnień i ciążących na nim szczególnych obowiązków30, sprowadzających się w zasadzie do uprawnień o charakterze władczym, decyzyjnym, polegających na realizacji określonych zadań o zna
czeniu publicznym31. Niespełnienie tego warunku uniemożliwi potraktowanie danego czynu jako zbrodni komunistycznej.
W celu dokonania prawidłowej wykładni pojęcia zbrodni komunistycz
nej nie jest wystarczające dokonanie jedynie ustaleń w zakresie pojęcia praw człowieka. Dwie pierwsze wyróżnione wcześniej kategorie czynów polegają na stosowaniu różnych form naruszenia praw człowieka, a trzecia to czyny związane z czynami stanowiącymi stosowanie różnych form naruszenia praw człowieka.
W języku polskim można znaleźć dwa rozumienia słowa naruszenie (czy też czasownika naruszać), które mogą być przydatne w niniejszych rozważa
niach. Pierwsze z nich jest związane generalnie z prawem, a w szczególności jego właśnie „naruszaniem”. W tym zakresie słowo naruszać m.in. oznacza:
„pogwałcić, łamać (prawa, przepisy), zrywać (układy, umowy)”32, „nie uzna
30 Choć często w konkretnym wypadku ustalenie tego elementu ma charakter jedynie wtórny, gdyż jednym ze znamion zbrodni komunistycznej może być właśnie niedopełnienie obowiązków albo przekroczenie uprawnień - np. art. 231 § 1 k.k.
31 Zob. A. Spotowski: Przestępstwa służbowe. Warszawa 1972, s. 82 i nast.
32 Słownik języka polskiego. Red. W. Dor o szewski. T. 4. Warszawa 1958, s. 117; Słownik języka polskiego. Red. M. Szymczak. T. 2. Warszawa 1994, s. 285.
wać obowiązujących norm, układów itp., postępować wbrew prawu, prze
pisom, umowom itp.”33, albo tłumaczy się je opisowo: Jeżeli ktoś naruszył jakieś prawo, zasadę, normę, umowę itp. - postąpił niezgodnie z nim”34.
Z kolei słowo naruszenie jest definiowane w tym zakresie jako „postąpienie wbrew przepisom, umowom, nieuznawanie obowiązujących układów, praw, norm itp., złamanie, pogwałcenie jakichś zasad”35 36. Z takim rozumieniem pojęcia „naruszenie” można powiązać „naruszenie praw i wolności”, o którym w języku prawniczym stwierdzono, iż „następuje wtedy, gdy jakiś podmiot całkowicie lub częściowo ogranicza możliwość ich [praw i wolności - przyp.
P.P.] realizacji, działając w sposób niezgodny z prawem [...]”3e.
W prawoznawstwie pojęcie naruszania prawa wiązane jest z problemem jego nieprzestrzegania. Zagadnienie to jest m.in. opisywane następująco: „Jeże
li adresat normy nie spełnia wyznaczonych przez nią obowiązków - mówi się, iż przekracza, czy narusza [podkr. - P.P.] ową normę.”37
Niezależnie od tego sposobu definiowania omawianych pojęć należy rów
nież zwrócić uwagę na inne ich rozumienie, które może mieć znaczenie w ra
mach wykładni art. 2 ust. 1 ustawy o IPN. Słowo naruszać jest także definio
wane jako „uszkadzać, psuć”38 lub „zepsuć”39 albo opisowo: Jeśli jakiś stan lub porządek został naruszony - to został zmieniony na gorsze” lub Jeśli jakaś rzecz została naruszona, to została uszkodzona”40. W tym znaczeniu mieści się również definicja językowa słowa naruszenie - „uszkodzenie, zepsucie czegoś, zakłócenie jakiegoś porządku”41.
Mając na uwadze te dwa sposoby rozumienia omawianego pojęcia, uwzględ
niając równocześnie cały analizowany zwrot - „naruszenie praw człowieka”, można na gruncie językowym interpretować je następująco:
- naruszenie praw człowieka to gwałcenie, łamanie regulujących je przepi
sów (norm), postępowanie niezgodnie z nimi, czy też wbrew nim, i (lub) - naruszenie praw człowieka to psucie, uszkadzanie lub dokonywanie zmian
na gorsze w zakresie tych dóbr (wartości), stanowiących omawiane prawa człowieka.
33 Słownik współczesnego języka polskiego. Red. B. Dunaj. Warszawa 1996, s. 571.
34 Inny słownik języka polskiego. Red. M. Bańko. T. 1. Warszawa 2000, s. 950.
35 Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Red. H. Zgółkowa. T. 23. Poznań 1994, s. 12.
36 Encyklopedia prawa..., s. 510.
37 S. Wronkowska. W: A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński: Za
rys teorii państwa i prawa. Warszawa 1992, s. 234.
38 Słownik języka polskiego. Red. W. Doroszewski. T. 4. Warszawa 1958, s. 1179;
Słownik współczesnego języka polskiego. Red. B. Dunaj. Warszawa 1996, s. 571.
39 Słownik języka polskiego. Red. M. Szymczak. T. 2. Warszawa 1994, s. 285.
40 Inny słownik języka polskiego. Red. M. Bańko. T. 1. Warszawa 2000, s. 951.
41 Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Red. H. Zgółkowa. T. 23. Poznań 1994, s. 12.
5 Problemy PrawaKarnego
Pierwszy wynik tej wykładni odpowiada intuicyjnie prawom człowieka w znaczeniu przedmiotowym, a drugi - podmiotowym. Obydwa mogą mieć praktyczne zastosowanie w zależności od rozpatrywanego przypadku. Przy
kładowo, mówiąc o naruszeniu wolności np. w ramach dyskusji o przestęp
stwie określonym w art. 189 § 1 k.k., prawnik może mieć na myśli albo w rze
czywistości podjęte przez sprawcę fizyczne działania wyczerpujące znamio
na określone w tym przepisie (czyli czynności określane przez ustawodawcę jako „pozbawienie” wolności), np. użycie przez funkcjonariusza przemocy, zakucie w kajdanki i umieszczenie pokrzywdzonego w celi aresztu jednostki Policji, albo np. przekroczenie przez funkcjonariusza Policji uprawnień wyni
kających z określonych przepisów normujących kwestię zatrzymania. W pierw
szym przypadku przedmiotem dyskusji jest w istocie ingerowanie w prawo w znaczeniu podmiotowym oraz „zmiana na gorsze” faktycznego stanu wol
ności ofiary przestępstwa. Natomiast w drugim przypadku rozważania w rze
czywistości dotyczyć będą faktu działania przez sprawcę niezgodnego z nor
mą, a tym samym naruszającego prawo człowieka we wskazanym znaczeniu przedmiotowym.
4. Jedna z wyróżnionych wcześniej, z uwzględnieniem naruszenia praw