Praca zawodowa i życie osobiste jako sfery konstytuujące biografię dorosłej jednostki

„Całe szczęście i pomyślność naszego życia zależy od dobrego użytku, jaki zrobimy z naszych namiętności”

René Descartes (Kartezjusz) Kontynuując naukowe analizy na temat relacji między pracą zawodową a życiem oso-bistym osób pracujących wskazać należy, że stanowią one dwie najważniejsze sfery kon-stytuujące biografię jednostki, a jednocześnie wyzwania rozwojowe wczesnej i średniej dorosłości. Aby rozwinąć powyższą myśl, w niniejszym podrozdziale należy odwołać się zarówno do przedstawicieli różnych orientacji teoretycznych w obszarze psychologii, jak i do dorobku wypracowanego na gruncie andragogiki.

Zgodnie z nauką psychologii, w życiu człowieka można wyodrębnić cztery ery rozwoju: 1. Era I obejmuje okres prenatalny, perinatalny i niemowlęctwo (od poczęcia do

koń-ca 1 roku życia).

2. Era II obejmuje wczesne, środkowe i późne dzieciństwo (od końca 1 roku życia do 10–12 roku życia).

3. Era III obejmuje wczesne i późne dorastanie (od 10–12 roku życia do 20–25 roku życia). 4. Era IV dotyczy dorosłości, zarówno wczesnej, środkowej, jak i późnej (od 20–25 roku

do końca życia)112.

Dla analiz istotnych z punktu widzenia tematu prezentowanej monografii, najważniej-sze są odniesienia do wczesnej i średniej dorosłości113.

a humanizacja pracy w XXI wieku, [w:] Czas jako wartość we współczesnej pedagogice, red. W. Furmanek, Wyd. Oświatowe Fosze, Rzeszów 2008, s. 293–300.

112 A.I. Brzezińska, K. Appelt, B. Ziółkowska, Psychologia rozwoju człowieka, GWP, Sopot 2015, s. 92.

113 Zob. np. J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2012;

B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, t. 2, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2002; A. Gałdowa (red.), Psychologiczne i egzystencjalne problemy człowieka dorosłego, Wyd. UJ, Kraków 2005; C. Bühler, Bieg ludzkiego życia, PWN, Warszawa 1999 i in.

Dorosłość, IV era, to najdłuższy etap w życiu jednostki. Istota bycia dorosłym zasa-dza się nie tylko na osiągnięciu określonego wieku metrykalnego, lecz przede wszystkim na podjęciu zobowiązań w pewnych obszarach aktywności, tzn. w sferze funkcjonowa-nia rodzinnego, zawodowego i społecznego, a także na trwaniu w ich realizacji pomimo przeszkód fizycznych, społecznych czy psychologicznych. Wśród subiektywnych wskaź-ników przechodzenia do dorosłości wskazuje się na m.in.: podjęcie odpowiedzialności za samego siebie, podejmowanie samodzielnych decyzji, umiejętność planowania własnej aktywności, posiadanie stabilnych planów na przyszłość, umiejętność zaangażowania się w wybraną działalność. Wśród wskaźników obiektywnych wymienia się natomiast: zawo-dową i finansową niezależność, życie poza rodziną pochodzenia, ustanowienie nowego miejsca zamieszkania, małżeństwo lub długotrwały związek, rodzicielstwo, wybór kariery zawodowej i zaangażowanie w nią114.

Jak podkreślają badacze, wzory rozwoju człowieka różnią się w zależności od epoki hi-storycznej, kultury i uwarunkowań społecznych. Zmieniające się warunki życia nie pozo-stają bez konsekwencji na funkcjonowanie ludzi w różnych układach i relacjach interper-sonalnych i społecznych zarówno w środowisku domowym, jak i zawodowym, lokalnym, w grupie oraz organizacji itd. Zmiany w środowisku życia mają istotny wpływ na rozwój oraz na to, jak jednostka zaspokaja swoje potrzeby i jak spełnia wymagania otoczenia, co warunkuje jednocześnie jej wyższy bądź niższy poziom rozwoju osobistego i społecznego. Problematyka związków zachodzących między zmianami jednostki i jej otoczenia spo-łeczno-kulturowego, ujęta w perspektywie upływającego czasu, wyznacza podstawowy obszar analiz dokonywanych przez psychologię rozwoju. Z szeroko rozumianych

przeobra-żeń cywilizacyjnych, które będą jeszcze opisywane w dalszej części książki, wynikają zja-wiska powiązane z jakością życia i rozwoju osób w różnym wieku. Stanowią one wyzwanie dla psychologii rozwoju zarówno w sferze badań, jak i stosowania jej ustaleń w praktyce. W odniesieniu do wczesnej i średniej dorosłości należą do nich m.in.:

– psychospołeczne funkcjonowanie osób, które mają problem z tzw. zrównoważonym rozwojem, czyli nadmiernie inwestujących swoją energię w jeden obszar, np. rodzinny lub zawodowy, zaniedbujących pozostałe,

– brak czasu na rozwój osobisty i jego konsekwencje dla realizacji zadań rozwojowych, – poczucie nadmiaru czasu wolnego w przypadku utraty pracy przy jednoczesnym braku

ofert wypełniania go atrakcyjnym zajęciem115.

Za Anną I. Brzezińską, Karoliną Appelt i Beatą Ziółkowską przyjąć można perspekty-wę life–span charakteryzującą się ujmowaniem zmian rozwojowych na każdym etapie

ży-cia w kontekście całej drogi życiowej człowieka. Człowiek nie tylko się zmienia, ale także rozwija przez całe swoje życie. Analiza kryteriów wyodrębniania stadiów czy faz w życiu

114 A.I. Brzezińska, K. Appelt, B. Ziółkowska, Psychologia…, s. 297.

jednostki pokazuje, że jakkolwiek są one różnorodne, to istnieje zbieżność, co do usta-lanych w przybliżeniu granic wiekowych oraz sensu przemian rozwojowych w ramach wyodrębnionych etapów. Tak jak bowiem zegar biologiczny wyznacza kolejność doświad-czeń płynących z organizmu, tak zegar społeczny określa kolejność doświaddoświad-czeń kulturo-wych, uniwersalnych dla ludzi w danym wieku116.

Narzędziem opisywania zmian rozwojowych na różnych etapach życia są tzw. zadania rozwojowe, dlatego w tym miejscu rozważań odwołać się można do autora tego pojęcia,

a jednocześnie jednej z kluczowych dla tematu książki psychologicznej teorii okresu dorosło-ści Roberta J. Havighursta. Badacz ten wyodrębnił tzw. zadania rozwojowe odpowiadające

różnym stadiom osobowego i społecznego wzrostu człowieka, a ich pomyślne wykonanie uznał za podstawę osiągnięcia sukcesu w realizacji przyszłych celów. R.J. Havighurst zasu-gerował istnienie na przestrzeni cyklu życia sześciu okresów rozwojowych, które wymagają realizacji określonych zadań. W tabeli 2.4. zaprezentowano dwie grupy zadań dla osób do-rosłych. Warto nadmienić, że nie muszą być one realizowane w przedstawionej kolejno-ści117. Pojęcie „zadanie rozwojowe” badacz ten odniósł do zbioru sprawności i kompetencji nabywanych przez jednostkę w trakcie życia w toku kontaktów z otoczeniem, osiągających w miarę rozwoju coraz wyższy poziom mistrzostwa. Podejmowanie i rozwiązywanie zadań rozwojowych pociąga za sobą przemiany w obszarze sprawności motorycznych, poznaw-czych, emocjonalnych i społecznych. Treść zadań rozwojowych, przed jakimi staje osoba w kolejnych okresach swego życia, wiąże się przede wszystkim z tym: jakim przemianom ulega jej organizm (obszar somy); jakim przemianom ulega jej otoczenie (głównie relacje

społeczne – obszar polis); z jakimi kompetencjami opuściła poprzednie etapy rozwoju;

jakie są jej aktualne zasoby związane z radzeniem sobie w różnych sytuacjach życiowych (zasoby intelektualne, emocjonalne i społeczne oraz poziom świadomości ich posiadania – obszar psyche)118.

Teorię zadań rozwojowych R.J. Havighursta powiązać można ze stadiami rozwoju psy-chospołecznego (teorią psychospołeczną) Erika Eriksona, gdyż R.J. Havighurst posłużył się

Eriksonowskimi pojęciami interakcji pomiędzy jednostką a społeczeństwem stwierdzając, że w większości społeczeństw istnieją ramy czasowe przeznaczone na realizację przez jed-nostkę różnorodnych celów. Dla badawczych poszukiwań autorki szczególne znaczenie ma wyróżnione przez E. Eriksona stadium szóste i siódme. Zadaniem szóstego stadium intym-ność vs izolacja w okresie wczesnej dorosłości jest rozwój bliskich i głębokich relacji z

inny-mi. Osiągnąwszy w stadium poprzednim poczucie tożsamości, jednostki stają się zdolne do dzielenia się z innymi w sferze moralnej, emocjonalnej i seksualnej (małżeństwo, przyjaźń). Ci, którzy nie potrafią lub nie chcą dzielić się z innymi, cierpią wskutek poczucia

samotno-116 Tamże, s. 55, 77.

117 J.S. Turner, D.B. Helms, Rozwój człowieka, WSiP, Warszawa 1999, s. 67–68.

ści lub izolacji. Z kolei w siódmym stadium generatywność vs stagnacja pozytywny w okresie

środkowej dorosłości biegun tego wymiaru określany również mianem – produktywność – oznacza, że dorośli mają ochotę patrzeć poza siebie i wyrażać zainteresowanie przyszło-ścią świata i przyszłych pokoleń. Jednostka zaabsorbowana sobą jest natomiast nadmiernie skłonna zajmować się własnym samopoczuciem i zyskiem materialnym119.

Połączenie stadiów rozwoju psychospołecznego w okresie wczesnej i średniej dorosło-ści wraz z ich zadaniami rozwojowymi zawarto w tabeli 2.4.

Tabela 2.4. Zdania rozwojowe według R.J. Havigursta a stadia rozwoju psychospołecznego E. Eriksona

Faza życia i wiek ^{Stadia/kryzysy w rozwoju} psychospołecznym według E. Eriksona

Zadania rozwojowe według R. J. Havigursta

Wczesna dorosłość

(23–34 lata) ^{Intymność vs izolacja}

• Rozpoczęcie pracy zawodowej • Wybór towarzysza życia • Nauka życia z małżonkiem • Założenie rodziny • Wychowywanie dzieci • Prowadzenie domu

• Podjęcie odpowiedzialności obywatelskiej

• Znalezienie pokrewnej grupy społecznej (towarzyskiej)

Środkowa dorosłość

(35–60 lat) ^{Generatywność vs stagnacja}

• Wspomaganie dorastających dzieci w stawaniu się odpowiedzialnymi i szczęśliwymi ludźmi dorosłymi

• Zdobycie dojrzałej odpowiedzialności społecznej i obywatelskiej • Osiągnięcie i podtrzymywanie poczucia spełnienia we własnej pracy

zawodowej oraz ekonomicznego standardu życia

• Wypełnienie czasu wolnego od pracy formami aktywności typowymi dla ludzi dorosłych

• Traktowanie własnego małżonka jako osoby

• Zaakceptowanie i pogodzenie się ze zmianami fizjologicznymi pojawiającymi się w średnim wieku

• Przystosowanie do starzenia się rodziców

Źródło: A.I. Brzezińska, K. Appelt, B. Ziółkowska, Psychologia rozwoju człowieka, GWP, Sopot 2015, s. 85; J.S. Turner, D.B. Helms, Rozwój

człowieka, WSiP, Warszawa 1999, s. 67–68.

Warto dodać, że myśl andragogiczna również traktuje dorosłość jako pojęcie orze-kające, stwierdzające wiek, ale i wartościujące – odwołuje się zatem do norm etycznych, do aprobowanego społecznego wzrostu człowieka dorosłego. Podobnie czyni to geron-tologia. Obie dyscypliny przedstawiają definicję dorosłości, posiłkując się psychologią i socjologią120. Między innymi to niemożność podjęcia, pełnienia lub wyzbycia się okre-ślonej roli społecznej czy też niemożność podejmowania, kontynuowania bądź zanie-chania przejawiania przez jednostkę społecznie oczekiwanych czynności (np. związa-nych ze współuczestniczeniem w życiu rodzinnym, w uprawianej profesji, w aktywności

119 J.S. Turner, D.B. Helms, Rozwój…, s. 43–46, 67.

wolnoczasowej, społecznikowskiej itp.), uznaje się za ważne składniki sytuacji trudnej, w jakiej może znaleźć się dorosła jednostka. Trudne sytuacje, kryzysy rozwojowe, czy też krytyczne wydarzenia – to procesy występujące w ontogenezie z różną częstotliwością. W ich następstwie mogą rozwijać się zaburzenia funkcji psychicznych i somatycznych albo też wręcz przeciwnie – dostrzega się zwiększenie umiejętności rozwiązywania pro-blemów i lepsze wykorzystanie potencjału rozwojowego121.

Sprostanie oczekiwaniom stawianym przez okres dorosłości wymaga znacznego po-ziomu dojrzałości, czyli stanu wiążącego się z osiągnięciem przez jednostkę dobrego

sa-mopoczucia fizycznego i psychicznego. W większości przypadków dojrzała jednostka posiada dobrze rozwinięty system wartości, realistyczne pojęcie własnej osoby, przejawia stabilność w zachowaniu emocjonalnym, utrzymuje satysfakcjonujące relacje społeczne, radzi sobie z wymaganiami dorosłości przez realistyczną ocenę przyszłych celów i ideałów, ujawnia zdolność do bardziej pomyślnego radzenia sobie z problemami życiowymi, wzra-sta jej efektywność w zakresie strategii planowania, pogłębia się rozumienie przez nią oto-czenia, a także rozszerza zasób środków potrzebnych do osiągnięcia szczęścia. Dojrzałość nie jest pojęciem monolitycznym, lecz można ją opisać w wielu wymiarach. Wiek nie jest więc gwarancją dojrzałości, a jej osiągnięcie zależne jest od znacznego, świadomego wy-siłku jednostki. Proces osiągania dojrzałości człowieka dorosłego jest trudny i zdaniem Gordona Allporta122 jest ciągłym procesem, dającym się najlepiej scharakteryzować przez serię osiągnięć jednostki. W każdym okresie życia występują przeszkody, które muszą być pokonane, co z kolei wymaga doskonalenia umiejętności stawiania celów i podejmowania decyzji. Jeśli dojrzałość ma być uformowana, muszą być dobrze wypracowane metody ra-dzenia sobie z życiowymi porażkami i frustracjami, podobnie jak sposoby akceptowania triumfów czy zwycięstw. G. Allport wyodrębnił siedem specyficznych wymiarów czy ra-czej kryteriów dojrzałości, które ujawniają się w trakcie dorosłości: zasięg „ja”, ciepłe odno-szenie się do innych, emocjonalne bezpieczeństwo, realistyczną percepcję, dysponowanie kwalifikacjami i kompetencjami, wiedzę o sobie oraz stabilną i spójną filozofię życia. Te siedem dymensji stanowi ważne czynniki rozwoju dojrzałości, choć mogą znaleźć odmien-ny wyraz u różodmien-nych ludzi. Wymiary te nie muszą też występować u każdego człowieka123.

Jak to już podkreślono – dla analiz teoretycznych oraz badań empirycznych prowadzo-nych przez autorkę – najważniejsze są dwa etapy dorosłości: wczesny i środkowy.

Wczesna dorosłość to czas między 18–20 a 30–35 rokiem życia, w którym podejmo-wane są istotne zobowiązania dotyczące dwóch podstawowych sfer funkcjonowania jed-nostki: rodzinnej i zawodowej. Jednej i drugiej powinny towarzyszyć: miłość, pojmowana

121 J. Stochmiałek, Przezwyciężanie kryzysów życiowych przez osoby dorosłe, Wyd. UKSW, Warszawa

2009, s. 21–33.

122 Zob. G. Allport, Pattern and growth in personality, Holt, Rinehart and Winston, Nowy Jork 1961.

jako zaangażowanie emocjonalne w związek partnerski, wykonywanie obowiązków zawo-dowych i podtrzymywanie bliskich relacji z przyjaciółmi, jak i praca w rozumieniu aktyw-ności zawodowej, budowaniu relacji intymnych i seksualnych oraz działaniu na rzecz osób bliskich i społeczeństwa124. Wczesna dorosłość oznacza czas, w którym jednostka może realizować wybrany przez siebie styl życia i określić swoje miejsce w otaczającym świecie; to również okres wielostronnego rozwoju różnych sfer osobowości i funkcjonowania spo-łecznego: rozwoju kariery, wyboru niezależnej drogi życiowej, uczestnictwa w intymnym związku, małżeństwa czy bycia rodzicem125.

Zaangażowanie młodych dorosłych w różne obszary aktywności i pozytywne konse-kwencje ich wyborów zobrazowano na rysunku 2.1.

Rysunek 2.1. Zaangażowanie młodych dorosłych w różne obszary aktywności i pozytywne konsekwencje ich wyborów

Opracowanie A.I. Brzezińska oraz B. Ziółkowska. Źródło: B. Ziółkowska, Okres wczesnej dorosłości. Jak rozpoznać potencjał młodych

dorosłych, [w:] Psychologiczne portrety człowieka, red. A.I. Brzezińska, GWP, Gdańsk 2016, s. 457.

Rozszerzając zadania rozwojowe tego okresu, wskazać jednocześnie należy na współ-czesne tendencje w ich realizowaniu. We wwspół-czesnej dorosłości upatrywać można pewnych źródeł i potencjałów, jak np.: stabilizacja własnej tożsamości, nawiązywanie głębszych związków interpersonalnych, pogłębianie takich dziedzin aktywności, jak: praca, nauka, zainteresowania, dostrzeganie problemów moralnych i etycznych, wzrost znaczenia troski o innych126, co zawarto w tabeli 2.5.

124 A.I. Brzezińska, K. Appelt, B. Ziółkowska, Psychologia…, s. 300–303; B. Ziółkowska, Okres

wcze-snej dorosłości. Jak rozpoznać potencjał młodych dorosłych, [w:] Psychologiczne portrety człowieka, red. A.I. Brzezińska, GWP, Gdańsk 2016, s. 423–424.

125 J.S. Turner, D.B. Helms, Rozwój człowieka…, s. 398.

126 B. Ziółkowska, Okres wczesnej dorosłości…, s. 427.

Ro