Wprowadzenie do kategorii pojęciowych i próba ich interpretacji „Kto się skarży na pracę, ten życia nie pojął;

ona jest dźwignią, którą się porusza wszystko. Spoczynek to śmierć a praca to życie”

Wojciech Jastrzębski Przedmiotem prowadzonych w tej monografii rozważań są relacje zachodzące między pracą zawodową a życiem osobistym osób pracujących. Wzajemne ich związki budzą coraz

większe zainteresowanie badaczy i są coraz częściej przedmiotem refleksji ekonomistów, socjologów, psychologów, filozofów, etyków, ergonomistów, rzadziej jednak pedagogów. W prezentowanej Czytelnikowi publikacji starano się przedstawić wybrane zjawiska i pro-cesy o podstawowym znaczeniu dla tych dwóch obszarów życia jednostki, wzajemnie się przenikających i dopełniających. Analizowanie relacji między pracą zawodową i życiem osobistym wymaga uwzględnienia ich dwukierunkowego charakteru, gdyż każda z tych sfer może być źródłem zarówno pozytywnych, jak i negatywnych wpływów w odniesie-niu do różnych aspektów funkcjonowania w nich jednostki. Jak to już jednak wyjaśniono w rozdziale pierwszym – z punktu widzenia subdyscypliny nauki pedagogiki pracy – w

bada-niach własnych ukazano przede wszystkim oddziaływanie pracy zawodowej na życie oso-biste, a także skutki tego oddziaływania na oba obszary funkcjonowania osób pracujących. Punktem wyjścia do refleksji naukowej ukazanej w dalszej części książki należy uczynić wyjaśnienia terminologiczne. W studiach naukowych szczególną uwagę należy poświęcić ustaleniu znaczenia terminów, którymi badacz się posługuje i konsekwentnemu ich stoso-waniu, aby uniknąć niejasności oraz trudności w interpretacji wyników po przeprowadzo-nych badaniach empiryczprzeprowadzo-nych. Stworzenie swego rodzaju siatki pojęciowej, która zosta-nie zastosowana w pracy, pozwoli opisać i uporządkować prezentowaną wiedzę naukową w sposób jasny i przydatny wszystkim zainteresowanym jej poznaniem. Najważniejsze dla autorki pojęcia określane jako „kategorie” stanowią kluczowe węzły w tej siatce pojęciowej. Podejmując refleksję teoretyczną należy przyjąć, że istotę zagadnienia poddanego rozwa-żaniom stanowią: praca zawodowa, życie osobiste, dysonans, synergia, a także równowaga.

Relacje między pracą zawodową a życiem osobistym uznano natomiast za formację dys-kursywną, co opisano w ostatniej części niniejszego rozdziału, uzasadniając jednocześnie, że mogą być one przedmiotem badań pedagogicznych.

Warto dodać, że w dyskursie nauk zarówno humanistycznych, jak i społecznych funk-cjonuje pojęcie transdyscyplinarności. O ile interdyscyplinarność bada pogranicza dyscyplin,

czerpiąc z niesprzecznych ze sobą metodologii, gdyż umożliwia swobodne korzystanie z kategorii i metod badawczych z różnych dziedzin; o tyle transdyscyplinarność zajmuje się tymi obszarami, których przyporządkowanie do określonej dyscypliny nie jest jedno-znaczne albo które nie dają się objąć za pomocą przyjmowanych podziałów między po-szczególnymi dyscyplinami1. Ryszard Nycz opisując tzw. badania transdyscyplinowe pod-kreśla, że prowadzą one do rekonfiguracji dyscyplinowych podziałów, a nie do anihilacji teorii przez jej rozpad na dziesiątki idiolektów poszczególnych badaczy. Z jednej strony zmierzają one do identyfikacji powinowactw przedmiotowo-problemowych istniejących granic dyscyplinowych. Z drugiej natomiast do uchwycenia historycznych procesów kształtowania oraz transformacji sztuk i nauk, prowadzących współcześnie do wyłania-nia się zarówno zarysów nowych dyscyplin, jak do stopniowej rekonfiguracji dyscypli-nowych podziałów2.

W tym podrozdziale nawiązać również można do koncepcji wędrujących pojęć Mieke

Bal3. W jej świetle klasycznie pojmowane badania interdyscyplinarne nie są w stanie sprostać coraz większej ilości pojęć, kategorii i trudno klasyfikowanych przypadków ba-dawczych, a w praktyce nie istnieje żadne naturalne ani niewinne metodologiczne przej-ście między poszczególnymi dyscyplinami i metodami badawczymi. Choć w odrębnych dyscyplinach funkcjonują te same pojęcia, nie są one identyczne i nie odsyłają automa-tycznie do określonej metodologii. Dlatego wybór narzędzi pozostaje po stronie bada-cza. Transdyscyplinarność w świetle zasygnalizowanej koncepcji przejawia się w uzna-niu płynności granic między poszczególnymi dyscyplinami i nieograniczonymi możli-wościami przenikania niektórych pojęć. O możliwości przemieszczania pojęć decyduje tylko ich użyteczność dla nowego dyskursu. Jeśli otwierają nowe możliwości badawcze i interpretacyjne i mogą przynajmniej w podstawowym stopniu współistnieć z dotych-czasową metodologią, to zakorzeniają się w niej, ewoluując i prowadząc do mniej lub bar-dziej istotnych zmian w danej dyscyplinie. O ile zatem badania interdyscyplinarne

przy-1 J. Tabaszewska, „Wędrujące pojęcia”. Koncepcja Mieke Bal – Przykład inter- czy transdyscyplinarności?,

„Studia Europaea Gnesnensia”, 2013, nr 8, s. 117–118.

2 R. Nycz, Kulturowa natura, słaby profesjonalizm. Kilka uwag o przedmiocie poznania literackiego i

sta-tusie dyskursu literaturoznawczego, [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, M.P. Mar-kowski, R. Nycz, Universitas, Kraków 2006, s. 30 za: J. Tabaszewska, „Wędrujące pojęcia”…, s. 117.

czyniają się głównie do przysporzenia wiedzy o określonym przedmiocie badań, o tyle badania transdyscyplinarne służą pogłębianiu samoświadomości określonej dyscypliny oraz poszerzeniu lub przeformułowaniu jej metodologii i celów badawczych. Podejście transdyscyplinarne odkrywa i analizuje pojęcia oraz kategorie, które, choć istnieją stale pomiędzy dyscyplinami, nie mogą być przyporządkowane do żadnej z nich4.

W świetle powyższego wydaje się, że przynajmniej część kategorii pojęciowych zasto-sowanych w niniejszej pracy uznać można za przykłady „wędrujących pojęć”.

Rozwój jednostki pojmowanej jako podmiot zależy przede wszystkim od regulacji stosunków między nią a otoczeniem, określanej jako aktywność. Jednym z

podstawo-wych rodzajów życiowej aktywności jest praca, w tym praca zawodowa. Zagadnieniem

pracy zajmuje się wiele dyscyplin naukowych. Uwaga, jaką badacze poświęcają tej pro-blematyce, oraz ogromna liczba różnorodnych definicji świadczy o świadomości jej za-sadniczego wpływu na ludzkie życie. Nie wdając się w szczegółowe rozważania definicyj-ne zaznaczyć należy, że pracę w ogólnym znaczeniu utożsamić można z przekształceniem

przyrody i dostosowywaniem jej do potrzeb jednostek, aby zwiększyć szanse przeży-cia gatunku ludzkiego. Przykładowo już w XIX wieku Józef I. Kraszewski zdefiniował ją następująco:

„Na wsi ludzie kopią i orzą, sieją i żną; w lasach polują i ścinają stare drzewa; na morzu i rzekach łowią ryby, płyną czółnami i okrętami; inni po wioskach i mia-stach kują, strużą, heblują, piłują, przędą, tkają, przesiewają, mielą, piszą, rachu-ją, malurachu-ją, szyją. Wszelaka robota ludzka, czy rękami, czy głową człowiek robi, nazywa się pracą”⁵.

Kategoria praca, w ujęciu najbardziej szerokim, oznacza działalność jednostki

zmierza-jącą do wytworzenia dóbr i usług, które mają zapewnić warunki egzystencji i rozwoju. Już pobieżna analiza historyczna wskazuje, że praca stanowi dominujący czynnik cywilizacyj-nego rozwoju pokoleń, począwszy od czasów wspólnoty rodowej, przez okres niewolnic-twa i feudalizmu, po współczesny kapitalizm. W historii ludzkości działalność ta podle-gała wyraźnej ewolucji. W pierwszych etapach cywilizacji istotą pracy było zapewnienie przeżycia, a dopiero później możliwość wytworzenia i przechowania nadwyżek produkcji. Ich powstanie stworzyło podstawę dla większej skali wymiany i celowego rozwoju ekono-micznego oraz społecznego, stąd pracy zaczęto przypisywać rolę zarówno ekonomiczną (związaną z tworzeniem nowych wartości, tj. dóbr i usług); dochodową (związaną z uzy-skiwaniem dochodu niezbędnego do życia), jak i społeczną (związaną z zaspokajaniem

4 J. Tabaszewska, „Wędrujące pojęcia”…, s. 118–120.

ludzkich aspiracji i wypełnianiem czasu życia)6. Na przestrzeni dziejów istota pracy i jej środowisko ulegały licznym zmianom, co można przedstawić następująco:

Praca fizyczna → mechanizacja → automatyzacja → robotyzacja → intelektualizacja pracy7. W literaturze poświęconej interpretacji relacji człowiek–praca przypisuje się jej licz-ne, jawne i ukryte funkcje, opisane zwłaszcza w subdyscyplinie pedagogicznej pedagogice pracy8, dlatego nie wydaje się konieczne ich powielanie. Nie omawiając bliżej tego obszer-nego i wieloaspektowego tematu, należałoby wspomnieć, że kategoria ta jest postrzegana wielowymiarowo. Wielość podejść do współczesnego definiowania pracy i jej interpretacji ukazuje przykładowo, że:

– w ujęciu socjologicznym jest ona czynnością społeczną, zawodową i pozazawodową, nakierowaną na zaspokajanie potrzeb ludzkich9,

– w rozumieniu prakseologicznym przeciwstawia się wszelkiej działalności niezagrożo-nej jakimkolwiek przymusem; jest działaniem poważnym, a powagę czerpie z nacisku na sytuację przymusową10,

– w podejściu ekonomicznym jest towarem, a działanie człowieka polega na tym, aby ten towar wymienić na inne dobra, szczególnie materialne; to proces zachodzący między człowiekiem a przyrodą, gdzie człowiek, wykorzystując zdobycze techniki, zmienia swoje otoczenie11,

– w sensie etycznym jest dobrem, urzeczywistnieniem pragnień i potrzeb, wartością. Jako to dobro – w ujęciu aksjologicznym i filozofii praktycznej – powinna być

perfek-6 S. Golinowska (red.), W trosce o pracę. Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2004, Program

Naro-dów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa 2004, s. 15. Zob. też T.M. Jaroszewski, Traktat o naturze ludzkiej, KiW, Warszawa 1980.

7 A. Bogaj, Człowiek w środowisku pracy, [w:] Pedagogika pracy, red. S. M. Kwiatkowski, A. Bogaj,

B. Baraniak, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 30.

8 Zob. np. Z. Wiatrowski, Praca w zbiorach wartości pracujących, bezrobotnych i młodzieży

szkol-nej, Wyd. WSH-E, Włocławek 2004; tenże, Podstawy pedagogiki pracy, Wyd. Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2005; Z. Wołk, Kultura pracy, Wyższa Szkoła Administracji Publicznej, Sulechów 2000; T.W. Nowacki, Praca ludzka. Analiza pojęcia, Wyd. ITE–PIB, Radom 2008; W. Furmanek, Zarys hu-manistycznej teorii pracy (nowe horyzonty pedagogiki pracy), Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2006; J. Matejek, K. Białożyt, Praca w życiu człowieka i jej społeczno-edukacyjne uwarunkowania, Scrip-tum, Kraków 2015; A. Dobrychłop, E. Kowalska, P. Prüfer (red.), Labor czy Opus? Socjopedagogiczne konteksty ludzkiej pracy, Wyd. UZ, Zielona Góra 2012 i in.

9 Zob. U. Swadźba, Śląski etos pracy. Studium socjologiczne, Wyd. UŚ, Katowice 2001, s. 22.

10 T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocław 1982, s. 80–81 za: F. Bylok,

U. Swaźba, D. Walczak-Duraj, Praca i konsumpcja w perspektywie tworzenia ładu aksjonormatywnego, Wyd. Nauk. Śląsk, Katowice 2016, s. 57.

11 O. Lange, Społeczny proces produkcji i reprodukcji, „Ekonomista”, 1962, nr 1, s. 5 za: F. Bylok,

cyjna i prawdziwa, a zatem doskonała; piękna, czyli poprawiająca lub udoskonalająca naturę; etyczna i sprawiedliwa, a więc ekonomiczna12,

– bliskie zaś pedagogice jest przykładowo podejście zaproponowane przez Tadeusza W. Nowackiego, w świetle którego praca jest zbiorem wysiłków ludzkich wykonywa-nych dla utrzymania egzystencji i podwyższania jej poziomu, zawierającym układy oraz struktury czynności sensomotorycznych i intelektualnych, które prowadzą do produkcji dobór materialnych, usług i wytworów kultury13; a także Hannah Arendt określające pracę jako zdolność światotwórczą, wyrażającą się w zdolności człowieka do budowania świata społecznego, do „bycia-w-świecie”14.

Natomiast pracę zawodową, która dotyczy ludzi dorosłych i jest związana z okresem

ich aktywności zawodowej, utożsamia się z zatrudnieniem, tj. odpłatną działalnością pro-duktywną/zarobkową wykonywaną na rynku pracy. W pedagogice pracy badacze często odwołują się do definicji zaproponowanej przez Tadeusza Tomaszewskiego, który przez pracę zawodową rozumie:

„działalność ludzi organizowaną społecznie w taki sposób, aby prowadziła do powstania wytworów społecznie wartościowych i do podnoszenia jakości życia wykonujących ją jednostek. W przytoczonej definicji wyróżnić można dwa cele pracy – produkcja i wytwarzanie, podnoszenie jakości życia człowieka”¹⁵.

Nie ma potrzeby przytaczać wielu definicji pracy zawodowej, zwłaszcza że – w peda-gogice pracy – jest to kategoria bardzo dobrze rozpoznana i zdefiniowana16. Wartościo-we wydaje się jednak wskazanie, że na przykład ekonomista Guy Standing wyróżnia dwa

12 M. Sułek, J. Świniarski, Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego. Podręcznik akademicki,

Bellona, Warszawa 2001, s. 134.

13 T.W. Nowacki, Leksykon pedagogiki pracy, Wyd. ITE–PIB, Radom 2004, 189–190.

14 H Arendt, Kondycja ludzka, Wyd. Aletheia, Warszawa 2010, s. 126 za: K. Rychlicka-Maraszek,

Korporacje: po(st)nowoczesne przestrzenie pracy, [w:] Współczesne przestrzenie pracy, red. K. Rychlicka--Maraszek, A. Ostaszewska, D. Jaworska. B. Sławecki, R. Krenz, Difin, Warszawa 2016, s. 19–20.

15 T. Tomaszewski, Praca zawodowa jako centralne pojęcie kształcenia zawodowego, [w:] Kształcenie

zawodowe w służbie gospodarki i kultury narodowej, red. S. Kaczor, Z. Wiatrowski, WSiP, Warszawa 1978, s. 49.

16 Zob. Z. Wiatrowski, Praca zawodowa między stałością a zmiennością, [w:] Wokół podstawowych

zagadnień pedagogiki pracy, red. R. Gerlach, R. Tomaszewska-Lipiec, Wyd. UKW, Bydgoszcz 2017, s. 185–210; U. Ostrowska, Fenomen pracy ludzkiej z perspektywy aksjologicznej, [w:] Wokół podsta-wowych zagadnień…, s. 138–156; R. Gerlach, Praca jako problem pedagogiczny, [w:] Praca człowieka w XXI wieku. Konteksty-wyzwania-zagrożenia, red. R. Gerlach, Wyd. UKW, Bydgoszcz 2008, s. 117– 127; Z. Wołk, Praca zawodowa jako stymulator aktywności edukacyjnej dorosłych, [w:] Stan i perspektywy rozwoju refleksji nad edukacją dorosłych, red. T. Aleksander, Kraków–Radom 2007, s. 241–248; Z. Wołk, Praca zawodowa jako wciąż aktualny problem andragogiki, [w:] Edukacja dorosłych jako czynnik rozwoju społecznego, t. 1, red. T. Aleksander, Wyd. UJ, KNP PAN, ITE–PIB, Radom 2010, s. 148–158 i in.

rodzaje pracy: pracę zarobkową związaną z bólem i wysiłkiem, odnoszącą się do maksy-malizacji efektywności i konkurencyjności (tzw. labour) oraz pracę zawierającą

pozytyw-ną stronę czynności produktywnych, reproduktywnych i kreatywnych związanych z roz-wojem osobistym (tzw. work). Praca zarobkowa i zatrudnienie nie zostawiają miejsca na

brak aktywności czy jakąkolwiek nieefektywność, podczas gdy praca tak. Jest ona bowiem wykonywana dla jej własnej wartości, gdy jednostka dąży do osiągnięcia celów rozwoju i społecznej partycypacji. Według G. Standinga zamiana pracy w pracę zarobkową jest pro-cesem komodyfikacji. Praca zarobkowa jest w tym większym stopniu skomodyfikowana, im bardziej wykonujemy ją w celach instrumentalnych, w warunkach ekonomicznej nie-stabilności i pod czyjąś kontrolą. Praca zarobkowa okazuje się towarem, gdyż jest czynno-ścią wykonywaną głównie dla uzyskania dochodu i innych korzyści. Ludzie wykonują ją, aby przeżyć i w tym celu sprzedają swoją pracę17.

Jednocześnie praca zawodowa określana jest najwartościowszą formą uczestnictwa człowieka w życiu zbiorowym; kluczową formą aktywności i nieodłączną właściwością ludzi. Stanowi zasadniczą część życia dorosłej jednostki, choć równie ważne jest przygo-towanie do jej wykonywania realizowane w okresie młodości. Jednostka poprzez pracę zawodową tworzy nie tylko dobra materialne, ale i nowe wartości będące jej wynikiem. Ponadto sama praca zawodowa rozpatrywana może być jako wartość, gdyż jest ściśle zwią-zana z człowiekiem, który nadaje jej określone znaczenie. Może być zatem źródłem np. własności, bogactwa oraz samorealizacji.

W tym miejscu warto wyartykułować, że przytoczone powyżej definicje pracy oraz pracy zawodowej nie są w pełni reprezentatywne dla procesów jej przemian. Obecnie

ko-nieczne jest wyeksponowanie stanowiska, że praca człowieka niemal w niczym nie przy-pomina tej sprzed kilkunastu czy kilkudziesięciu lat. Aktualnie mamy do czynienia z zu-pełnie odmienioną treściowo kategorią, którą Waldemar Furmanek określa mianem nowej pracy18, redefiniującej przestrzeń aksjologiczną człowieka pracującego i wymagającej po-dejścia systemowego (do czego autorka nawiązuje w dalszej części książki). Ta nowa praca,

związana z urzeczywistnianiem wymagań technologii i unaukowieniem, uzyskuje nowe wymiary osobowe, społeczne i kulturowe.

Jak to już podkreślono, praca stanowi dominujący czynnik rozwoju naszej cywilizacji, który na przestrzeni dziejów ulegał licznym zmianom. Przechodzeniu świata od cywilizacji przemysłowej do informacyjnej towarzyszą wcześniej nieznane zjawiska powodujące istot-ne zmiany sensu pracy ludzkiej, w tym zwłaszcza pracy zawodowej. Wśród nich to

szcze-17 G. Standing, Work After Globalisation: Building Occupational Citizenship, Edgar Elgar, Cheltenham

2009, s. 6–9 za: A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Praca kobiet w teorii ekonomii. Perspektywa ekonomii głównego nurtu i ekonomii feministycznej, Wyd. UJ, Kraków 2016, s. 21.

18 W. Furmanek, Humanistyczna pedagogika pracy. Rynek i rynek pracy jako obiekty badań, Wyd. UR,

gólnie jej rozproszenie w czasie i w przestrzeni uznać można za największą zmianę

cywili-zacyjną ostatnich 100 lat. To właśnie jej rozproszenie/wydzielenie/uwolnienie od granic czasowych i przestrzennych doprowadziło do zmiany relacji z życiem osobistym jednostek i stało się przyczyną postępującego dysonansu pomiędzy sferą zawodową i pozazawodo-wą. Dysonans ten stanowi bezpośredni efekt zmieniającego się charakteru zarówno pracy w znaczeniu ogólnym/szerokim, jak i zatrudnienia, i nie pozostaje bez wpływu na życie lu-dzi. Sfera zawodowa funkcjonuje bowiem w ścisłej interakcji z innymi płaszczyznami egzy-stencji jednostek, a także z rolami społecznymi, jakie pełnią one w biografii swojego życia. Drugą kategorię konstytuującą istotę opisywanego zagadnienia stanowi sfera osobista.

Jest ona utożsamiana z życiem pozazawodowym/prywatnym, któremu jednostka poświę-ca swój czas oraz energię poza pracą zawodową. Obejmuje ona różne, zindywidualizowa-ne formy aktywności, przede wszystkim:

– aktywność rodzinną,

– aktywność edukacyjną (naukę),

– aktywność fizyczną (dbanie o zdrowie, uprawianie sportu),

– aktywność kulturalną (chodzenie do kina, teatru, na koncerty, wystawy, mecze itd.), – aktywność społeczną (pracę społeczną, przynależność do organizacji pozarządowych/

obywatelskich oraz instytucji Kościoła),

– aktywność towarzyską (spotkania z przyjaciółmi i znajomymi),

– aktywność hobbystyczną (rozwijanie zainteresowań, podróże, rozwój osobisty), – czas wolny tylko dla siebie.

O ile życie zawodowe sprowadzane jest do pracy, o tyle życie osobiste najczęściej utoż-samiane jest z rodziną. Stąd również w literaturze przedmiotu spotkać się można z taką

formacją dyskursywą, jak relacje praca zawodowa–rodzina. W naukach społecznych

rodzi-na bywa ujmowana jako: instytucja, grupa społeczna, środowisko wychowawcze, a przede

wszystkim system, w którym ma miejsce wzajemne oddziaływanie na siebie wszystkich jego członków. Członkowie rodziny stanowią dla siebie układ odniesienia, są źródłem wzorów zachowań, postaw, a także informacji na temat akceptowanych wartości. Jakość życia małżeńskiego i rodzinnego zależy od występowania w nim procesu homeostazy. W świetle systemowego ujęcia rodziny homeostaza jest dynamiczną równowagą, którą rodzina utrzymuje w pewnych, względnie stałych granicach, co oznacza, że członkowie systemu rodzinnego starają się zachować stałość we wzajemnych relacjach i uczestniczą w utrzymywaniu równowagi zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio, a w sytuacji grożącej destabilizacją zgodnie podejmują działania, by utrzymać równowagę19.

Warto w tym miejscu podkreślić, że praca zarobkowa jest głównym źródłem pozy-skiwania środków na utrzymanie rodziny. Stanowi ona podstawę egzystencji oraz ma szczególne znaczenie dla tych rodzin, które znajdują się w fazie aktywnego rodzicielstwa.

Poziom dochodów bieżących decyduje o poziomie zaspokajania potrzeb konsumpcyj-nych oraz o możliwościach tworzenia tych elementów zamożności, które określają status społeczno-ekonomiczny rodzin. To sytuacja dochodowa, a szerzej zamożność rodziny odgrywają coraz większą rolę i określają możliwości przygotowania zawodowego kolej-nych młodych generacji do samodzielnego życia. Realizacja ekonomicznej funkcji rodziny wymaga więc niezbędnych dochodów do zapewnienia jej członkom podstawowych wa-runków bytowania. Między aktywnością zawodową członków rodziny a jej bytowaniem istnieją bezpośrednie i ścisłe związki, a wręcz „sprzężenia zwrotne”20. Praca i rodzina są bowiem dwoma biegunami naszego życia indywidualnego i społecznego, a każda z tych płaszczyzn jest odbiciem drugiej21.

Obok rodziny, sfera życia osobistego jednostki obejmuje również szeroko rozumia-ny czas wolny. Pojęcie czasu wolnego pojawiło się i rozpowszechniło z chwilą uznania go

przez Międzynarodową Konferencję UNESCO w czerwcu 1957 roku. Zgodnie z definicją francuskiego socjologa Joffre’a Dumazediera czas wolny to wszelkie zajęcia, jakie jednost-ka może podejmować dla rozrywki, dla zdobywania nowych wiadomości, dla bezintere-sownego kształcenia się czy dobrowolnego udziału w życiu społecznym, poza obowiązka-mi zawodowyobowiązka-mi, rodzinnyobowiązka-mi i społecznyobowiązka-mi22. Jest to zatem czas pozostający w opozycji wobec czasu pracy – czas odpoczynku i rekreacji, pozostający po wykonaniu pracy zawo-dowej, obowiązków rodzinnych oraz zabiegów higieny osobistej23. Wydatek energetycz-ny w czasie wykoenergetycz-nywania pracy powoduje poczucie zmęczenia fizycznego i wyczerpania emocjonalnego, które zmusza jednostkę do wypoczynku. Tylko po odpoczynku będzie ona mogła odzyskać utraconą energię i kontynuować pracę. Odnowa sił w czasie wypo-czynku lub snu jest ważna, ponieważ pozwala podejmować nowe zadania i zapobiega zmę-czeniu, które jest jedną z przyczyn problemów zdrowotnych. Cykl pracy i wypoczynku jest dyktowany przez czas pracy i powtarzany codziennie rytm24. Warto dodać, że czas wolny jako kategoria analityczna pojawił się wraz z ukształtowaniem się społeczeństwa przemy-słowego. W okresie wcześniejszym czas społeczności lokalnych był opisywany w katego-riach codzienności i odświętności. Dopiero proces wielkich migracji do miast, czyli urba-nizacji oraz rozpowszechnienia produkcji przemysłowej w nowych formach

organizacyj-20 D. Graniewska, Rodzina a praca zawodowa, [w:] Praca i polityka społeczna w perspektywie XXI

wieku, IPiSS, Warszawa 2000, s. 269–270.

21 M.A. Barrere-Mauriso, La divisin familiale du travail. La vie en double, Presse Universitaire de

Fran-ce, Paris 1992 za: D. Graniewska, Rodzina a praca…, s. 270.

22 W. Woronowicz, D. Apanel (red.), Opieka-wychowanie-kształcenie. Moduły edukacyjne, Impuls,

Kraków 2010, s. 20 za: K. Kwilecki, Rozważania o czasie wolnym. Wybrane zagadnienia, Górnośląska WSH, Katowice 2017, s. 8.

23 T.W. Nowacki, K. Karabiowska-Nowacka, B. Baraniak (red.), Nowy słownik pedagogiki pracy, Wyd.

WSP TWP, Warszawa 2000, s. 43.

nych w postaci fabryk, doprowadził do oddzielenia czasu i miejsca pracy od czasu i miejsca życia osobistego wypełnianego przez zobowiązania rodzinne, społeczne i czas wolny25.

Jak wynika z powyższego życie osobiste wraz z wszystkimi składającymi się na nie