Skoro przedsiębiorstwa stają się globalne, a ludzie różnych kultur przemiesz-czają się po całym świecie, by pracować w różnorodnych organizacjach, bardzo du-żego znaczenia nabierają uniwersalne normy i wartości, które stanowią drogowskaz w gąszczu niuansów kulturowych i twardych realiów prowadzenia działalności go-spodarczej. Prawa człowieka jako jednostki były formułowane wielokrotnie w historii ludzkości. Pomijając deklaracje z wieków przeszłych, należy wskazać, że współcześnie do najważniejszych aktów prawnych w tym zakresie należą:
– Powszechna deklaracja praw człowieka (1948),
– Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (1950), – Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych (1966).
Helsińska Fundacja Praw Człowieka110 wskazuje ponadto na następujące doku-menty111:
106 i2010 – Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia; COM(2005) 229; Bruksela,
1.06.2005.
107 Cyfrowa przyszłość dla Europy. Śródokresowy przegląd i-2010; COM(2008) 199; Bruksela, 17.04.2008.
108 i2010 – Europejskie…, dz. cyt., s. 3.
109 Narodowa Strategia Spójności (NSS) – nazwa urzędowa: Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia – to dokument strategiczny określający priorytety i obszary wykorzystania oraz system wdrażania funduszy unijnych: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) oraz Funduszu Spójności w ramach budżetu Wspólnoty na lata 2007–2013; <http://www.funduszestrukturalne.gov.pl> [dostęp: 25.07.2012].
110 Helsińska Fundacja Praw Człowieka została utworzona w 1989 roku przez członków Komitetu Helsińskiego w Polsce. Jej zadaniem jest rozwijanie kultury wolności i praw człowieka w kraju i za granicą. Od 2007 roku status konsultatywny przy Radzie Społeczno-Gospodarczej ONZ (ECOSOC). Komitet Helsiński natomiast powstał już w 1975 roku i działał w krajach Europy Centralnej i Wschodniej.
– Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych (1966),
– Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskrymi-nacji rasowej (1966),
– Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nie-ludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (1984),
– Deklaracja praw osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych, religijnych i językowych (1992).
Znajomość podstawowych zapisów zawartych w powyższych aktach i w ogóle świa-domość ich istnienia jest niezwykle ważna nie tylko dla przedsiębiorców, ale przede wszystkim dla pracowników.
Powszechną deklarację praw człowieka uchwalono na Sesji Ogólnej Zgromadzenia Or-ganizacji Narodów Zjednoczonych w Paryżu 10 grudnia 1948 roku112. W dokumencie tym podkreślono przede wszystkim znaczenie każdego człowieka jako jednostki wolnej, obdarzo-nej rozumem i sumieniem, której należą się określone prawa, ale i która powinna przestrzegać praw innych ludzi (art. 29). Uznano, że równość ludzi jest powszechna i niezależna od rasy, koloru, płci, języka, poglądów politycznych, narodowości, pochodzenia społecznego, mająt-ku czy urodzenia. Do podstawowych praw człowieka zaliczono m.in.: prawo do życia, wol-ności i bezpieczeństwa (art. 3), uznawania jego osobowości prawnej (art. 6), rówwol-ności wobec prawa i prawo do obrony (art. 7, 8, 10, 11), prywatność w życiu rodzinnym i domowym oraz poufność korespondencji (art. 12), prawo do swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania, w tym by opuścić własny kraj i powrócić do niego, uzyskać obywatelstwo innego kraju lub poprosić o azyl w nim (art. 13-15), prawo do zawierania małżeństw (art. 16), prawo własności, której nie wolno człowieka bezpodstawnie pozbawiać (art. 17), prawo wolności myśli, opinii, sumienia i wyznania (art. 18, 19), prawo zgromadzania się i stowa-rzyszania (art. 20), współrządzenia krajem i dostępu do służby publicznej (art. 21), nauki i uczestnictwa w życiu kulturalnym (art. 26, 27), opieki i pomocy, w tym szczególnie doty-czące matek i dzieci (art. 25). Bardzo istotne są również zapisy artykułów 23 i 24, zgodnie z którymi każdy człowiek ma prawo do pracy i wynagrodzenia (równego dla wszystkich wykonujących tę samą pracę, bez dyskryminacji), w tym do wyboru pracy, odpowiednich i zadowalających warunków pracy, płatnego urlopu i wypoczynku. Ponadto każda osoba ma prawo do ochrony moralnych i materialnych korzyści wynikających z jakiejkolwiek jej działalności naukowej, literackiej lub artystycznej (art. 27). Zakazano niewolnictwa (art. 4), tortur i wszelkich form poniżania (art. 5), samowolnego aresztowania, zatrzymania lub wy-gnania z kraju (art. 9) oraz uwłaczania cudzemu dobremu imieniu (art. 12).
Jako wskazała G. Michałowska113, istotnym punktem w historii instytucjonalne-go zapewnienia bezpieczeństwa ludzkieinstytucjonalne-go było utworzenie w 1999 roku Funduszu
112 Zob. Powszechna deklaracja praw człowieka, <http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/deklaracja.php> [dostęp: 27.07.2012].
113 G. Michałowska, Bezpieczeństwo ludzkie, [w:] Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń, red. J. Symonides, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 230.
Powierniczego Narodów Zjednoczonych ds. Bezpieczeństwa Ludzkiego (UNTFHS). Fundusz powstał z inicjatywy Japonii i ONZ. Za cele główne jego działania przyjęto m.in.: ochronę osób narażonych na przemoc fi zyczną, dyskryminację i wykluczenie, ochronę uchodźców wewnętrznych i migrantów ekonomicznych, ochronę osób w sy-tuacjach konfl iktów zbrojnych, zapewnienie minimalnych standardów życia ludziom narażonym na skrajne ubóstwo z przyczyn załamań ekonomicznych i klęsk żywioło-wych, poprawę szans edukacyjnych.
Obecnie organem odwoławczym i kontrolnym w zakresie przestrzegania praw zawartych w Powszechnej deklaracji praw człowieka jest Rada Praw Człowieka z siedzibą w Genewie powołana 15 marca 2006 roku. Jednak pierwszą Komisję Praw Człowieka przy ONZ utworzono już 16 lutego 1946 roku. Po sześćdziesięciu latach działalności oprócz krytykowanej Komisji powołano dodatkowo Radę. Nie zmieniła się jedynie nazwa. Wprowadzono częstsze posiedzenia i zadbano o bardziej wykwali-fi kowaną kadrę do rozstrzygania sporów. Przede wszystkim jednak Rada (w składzie 47 członków) przejęła obowiązki Komisji (53 członków) w zakresie pracy Biura Wy-sokiego Komisarza ds. Praw Człowieka. Komisja jako organ ONZ przestała działać 16 czerwca 2006 roku114.
Jak podaje M.N. Shaw115, konstrukcja Powszechnej deklaracji praw człowieka jednoznacznie wskazuje na ochronę jednostki przed działaniem władzy państwa, rządu czy innej siły politycznej. Był to na pewno wynik czasów, w którym zapisy te powstawały. S. Judge116 wskazał ponadto, że to właśnie ten dokument stanowił podsta-wę sformułowania wytycznych dla korporacji transnarodowych, w których nałożono na nie obowiązek respektowania praw człowieka wobec pracowników bez względu na kraj prowadzenia działalności gospodarczej. Co więcej, korporacje te, jako wy-wodzące się z krajów rozwiniętych pod względem postaw obywatelskich i demokra-tycznych, mają stać na straży przestrzegania praw człowieka, promować i wskazywać dobre praktyki w tym zakresie, nie tylko wewnątrz organizacji, ale również (a może przede wszystkim) w jej otoczeniu. Przykłady takich działań w odniesieniu chociażby do przeciwdziałania pracy dzieci podała B. Parker117, opisując inicjatywy takich kor-poracji, jak: Esprit, C & A, Levi Strauss czy IKEA.
Uściśleniem stosowania Powszechnej deklaracji praw człowieka na terenie Euro-py stała się Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności przyjęta przez Radę Europy 4 listopada 1950 w Rzymie. W dokumencie tym znajduje się wiele odniesień do deklaracji, a w szczególności wymieniono następujące prawa przysługują-ce osobom znajdującym się na terenie państw, które ratyfi kowały konwencję118: prawo
114 Na mocy rezolucji ONZ, A/RES/60/251, z 15 marca 2006 roku, pkt. 13.
115 M.N. Shaw, International Law, 6th Edition, Cambridge University Press, Cambridge 2008, s. 268-269.
116 S. Judge, Law for Business Students, Palgrave Macmillan, New York 2006, s. 18.
117 B. Parker, Introduction to Globalization and Business. Relationships and Responsibilities, Sage Publications, London 2005, s. 441-442.
118 Zob. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, tekst jednolity, Europejski Trybunał Praw Człowieka, czerwiec 2010, <http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/7B5C268E-CEB3-49A5-865F-06286BDB0941/0/POL_CONV.pdf> [dostęp: 27.07.2012].
do życia (art. 2), zakaz tortur (art. 3), zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej (art. 4), prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5), prawo do rzetelnego procesu sądowego, zakaz karania bez podstawy prawnej (art. 6, 7), prawo poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8), wolność myśli, sumienia i wyznania, wyrażania opinii, zgromadzeń i stowarzyszania się (art. 9-11), prawo do zawarcia małżeństwa (art. 12), zakaz dyskryminacji (art. 14). Na mocy art. 13 (określającego prawo do skutecznego środka odwoławczego w sytuacji, gdy prawa i wolności zawarte w Konwencji zostałyby naruszone względem danej osoby) oraz w celu zapewnienia przestrzegania zobowiązań Konwencji utworzono Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC). Siedziba ETPC mieści się w Strasburgu.
Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych otwarto do podpisu 16 grudnia 1966 roku w Nowym Jorku dla wszystkich państw chcących stosować jego zasady. Pakt ten dotyczy współpracy obywatela i państwa. Znajdują się w nim m.in. zapisy odnoszące się do swobody państw w kształtowaniu statusu politycznego za-pewniającego rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny oraz praw człowieka (tożsa-mych z prawami wymienianymi we wcześniejszych dokumentach). Jednocześnie na mocy paktu utworzono Komitet Praw Człowieka, również przy ONZ, w skład którego wchodzi 18 członków.
Pomimo konkretnych uregulowań prawnych o zasięgu międzynarodowym pra-wa człowieka nie są respektopra-wane, o czym informują organizacje zajmujące się tą pro-blematyką. Amnesty International w wydawanym corocznie raporcie wymienia, że tylko w 2012 roku zdarzyły się następujące przypadki łamania praw119: Chiny używały aparatu bezpieczeństwa do tłumienia protestów, w Brazylii, Kolumbii i Meksyku za-straszano i zabijano aktywistów walczących z nieuczciwymi interesami ekonomiczny-mi i politycznyekonomiczny-mi nasilającyekonomiczny-mi nierówności społeczne, wskazano także na wydarze-nia w Rosji, Sudanie, Iranie, Gazie itd. Jednocześnie publikowane są dane dotyczące nieprzestrzegania wspomnianych traktatów przez korporacje globalne. Amnesty In-ternational opisała sytuacje związane z łamaniem praw człowieka w przemyśle wydo-bywczym, wskazując, że
wiele najbiedniejszych krajów świata ma równocześnie największe zasoby naturalne. Dwanaście najbogatszych w minerały i sześć najbogatszych w ropę państw świata to kraje sklasyfi kowane przez Bank Światowy jako „głęboko zadłużone biedne kraje”. Ich standar-dy życia, zdrowia i edukacji są najniższe na świecie. Wiele fi rm działających w sektorze wydobywczym stoi na stanowisku, że inwestorzy zaangażowani w wydobycie zasobów naturalnych powinni przyczyniać się do zmniejszenia ubóstwa i umożliwienia zrówno-ważonego rozwoju. Jednak nie sposób zaprzeczyć, że kilkadziesiąt lat wydobywania zaso-bów naturalnych i związane z tym olbrzymie dochody stały się przyczyną wielu konfl iktów i przypadków łamania praw człowieka, a także doprowadziły do wzrostu ubóstwa i podko-pywania zrównoważonego rozwoju120.
119 <http://amnesty.org.pl/zobacz/raport-roczny-2012.html> [dostęp: 27.07.2012].
G. Raszkowska opisała inne, negatywne praktyki przedsiębiorstw. W opraco-waniu przygotowanym w ramach kampanii „Prawa dla ludzi – reguły dla biznesu”, stwierdza m.in., że:
fi rma w swojej największej fabryce w Coimbatore zatrudnia 5 tys. dziewczynek w wieku od 13 do 15 lat skoszarowanych przez trzy lata w 12-osobowych celach. Zarabiają na posag w wysokości 500 euro. Kobiety zachęca się do pracy obietnicą wypłaty 500 euro po 3 la-tach pracy, które przeznaczają one na ofi cjalnie zakazane w Indiach wiano (…). Dostają pozwolenie na opuszczenie fabryki tylko kilka razy w roku. Pracownice zarabiają 10-15 euro miesięcznie za 12 godzin pracy 6 dni w tygodniu, podczas gdy ustawowe minimum to 57,5 euro za 40 godzinny tydzień pracy (…). W 1984 r. co najmniej 3000 osób straciło życie, a dziesiątki tysięcy (brak jest dokładnych danych) doznało uszczerbku na zdro-wiu wskutek katastrofy przemysłowej w fabryce pestycydów Union Carbide w Bhopal w Indiach. Fabrykę zamknięto, koncern zmienił właściciela, ale do dziś nie wypłacono odszkodowań ofi arom (…). Głośno było o fali samobójstw popełnionych przez pracow-ników fabryk-miasteczek Foxconn w Chinach, produkujących elektronikę użytkową między innymi dla Apple121.
Oczywiście organizacje światowe są świadome tej sytuacji. Dlatego poprzez kam-panie społeczne, uregulowania prawne i negocjacje polityczne próbują zapobiegać destrukcyjnym działaniom nieetycznych korporacji. Do istotnych inicjatyw w tym zakresie należą m.in.:
– milenijne cele rozwoju do 2015 ustanowione przez ONZ, w których założo-no122: zlikwidowanie skrajnego ubóstwa i głodu, zapewnienie powszechne-go nauczania na poziomie podstawowym, promowanie równości płci oraz wzmocnienie pozycji kobiet, zmniejszenie wskaźnika umieralności dzieci, poprawę stanu zdrowia kobiet ciężarnych i matek, ograniczanie rozprzestrze-niania się HIV/AIDS, malarii i innych chorób, promowanie zrównoważonego rozwoju środowiska, rozwijanie i wzmacnianie światowego partnerstwa na rzecz rozwoju;
– utworzenie w 2005 roku organizacji European Coalition for Corporate Justice działającej przy Unii Europejskiej, która propaguje przestrzeganie praw człowieka i odpowiedzialność społeczną przedsiębiorstw123.
Przekrojowe raporty i opracowania przygotowywuje również Organizacja Współpra-cy Gospodarczej i Rozwoju (OECD – Organisation for Economic Co-operation and Development)124. W jej publikacjach zwraca się uwagę na zależności pomiędzy rozwo-jem państw a przestrzeganiem w nich praw człowieka.
Należy podkreślić istnienie teoretycznych fundamentów etycznych i prawnych w zakresie przestrzegania uniwersalnych praw człowieka. W praktyce zidentyfi
ko-121 G. Raszkowska, Jak wielki biznes łamie prawa człowieka, <http://odpowiedzialnybiznes.pl/pl/praktyka-csr/ csr-w-mediach.html?id=4686> [dostęp: 27.07.2012].
122 <http://www.un.org.pl/opis_agendy.php?agenda=7> [dostęp: 27.07.2012].
123 Organizacja wydała m.in. publikację Corporate Accountability for Human Rights Abuses: A Guide for Victims and NGOs on Recourse Mechanisms, ECCJ, wersja on-line: <http://www.fi dh.org/Updated-version-Corporate> [dostęp: 27.07.2012].
124 Zob. Th e Development Dimension: Integrating Human Rights into Development: Donor Approaches, Experiences and Challenges, OECD 2006; DAC Action-Oriented Policy Paper on Human Rights and Development, OECD 2007; Human Rights and Aid Eff ectiveness: Key Actions to Improve Inter-Linkages, OECD 2008.
wano zagrożenie przedkładania chęci zysku i korzyści nad racjonalnym gospodaro-waniem zasobami naturalnymi i fi nansowymi oraz poszanogospodaro-waniem pracownika jako jednostki ludzkiej, szczególnie w krajach słabo rozwiniętych. Pozytywne jest wdra-żanie praktyk organizacji ponadnarodowych i lokalnych mających na celu kontro-lowanie korporacji, które radykalnie łamią prawo i podstawowe zasady współżycia społecznego. Zapoznając się z tematyką tworzenia kultury organizacyjnej przedsię-biorstw wielonarodowościowych, trzeba pamiętać, że są wartości uniwersalne, okreś-lone nawet aktami o randze światowej, które muszą być podstawą kształtowania kul-tury w tych przedsiębiorstwach.