Problem relacji między projektem naturalizacji intencjonal- intencjonal-ności a problemem statusu eksplanacyjnego reprezentacji

w ko-gnitywistyce: czy powodzenie projektu naturalizacji intencjo-nalności zależy od faktów dotyczących eksplanacyjnej wartości reprezentacji dla kognitywistów? Czy powodzenie projektu na-turalizacji zależy od tego, jakie własności intencjonalne i funk-cjonalne przysługują reprezentacjom postulowanym przez

proof

kognitywistów (zakładając, że reprezentacje są w  ogóle przez nich postulowane)? Czy psychologia potoczna wymaga nauko-wej „legitymizacji”?

Powyższe zestawienie rzecz jasna mogłoby być dużo bardziej szcze-gółowe. Zaznaczyłem wcześniej na przykład, że problem naturali-zacji intencjonalności generuje cały szereg bardziej szczegółowych wyzwań. Z kolei w (przedmiotowym) problemie statusu eksplana-cyjnego reprezentacji w kognitywistyce należałoby odróżnić rozwią-zania „globalne” (dotyczące systemu poznawczego jako takiego) od „lokalnych” (zrelatywizowanych do konkretnych eksplanandów). Mimo to, powyżej przedstawiona lista jest wystarczająco szczegółowa, aby można było na jej podstawie precyzyjnie wyznaczyć teoretyczne cele, jakie będą realizowane w kolejnych rozdziałach.

Głównym problemem, jaki zostanie tu podjęty, jest metaprzed-miotowy problem statusu eksplanacyjnego reprezentacji mentalnych w kognitywistyce. Podstawowym celem teoretycznym tej książki bę-dzie zatem sformułowanie oraz uzasadnienie określonej koncepcji wyjaśniania reprezentacyjnego w naukach kognitywnych. Przedsta-wione tu rozważania mają odpowiedzieć na pytanie, czym są wyja-śnienia tego rodzaju. Mówiąc inaczej, moim nadrzędnym celem jest pokazanie, jakie warunki powinno spełniać kognitywistyczne wyja-śnienie danego zjawiska, abyśmy mogli w uprawniony sposób uznać je za wyjaśnienie reprezentacyjne.

Na podstawie poczynionych w  tym rozdziale ustaleń powin-no być jasne, z jak ważnym i niecierpiącym zwłoki zagadnieniem mamy do czynienia. Istnieją trzy zasadnicze powody, dla których metaprzedmiotowy problem reprezentacji należy uznać za ważny i „pilny”. Po pierwsze, rozwiązanie metaprzedmiotowego sporu o re-prezentacjonizm to warunek sine qua non rozwiązania tego sporu w jego przedmiotowym wymiarze. Ta ostatnia kwestia ma funda-mentalne znaczenie dla nauk kognitywnych i jest szczególnie istot-na w momencie, gdy antyreprezentacjonizm zyskuje do tej pory nie-spotykane poparcie, przedostając się z peryferii kognitywistyki do jej głównego nurtu. Dopóki metaprzedmiotowy problem reprezen-tacji nie zostanie rozwiązany, dopóty przedmiotowy problem

repre-proof

zentacjonizmu jest toczony, przynajmniej częściowo, „po omacku” (por. Haselager, de Groot, van Rappard 2003). Po drugie, w litera-turze brakuje systematycznych opracowań metaprzedmiotowego problemu eksplanacyjnego statusu reprezentacji mentalnych (por. jednak istotne wyjątki: Ramsey 2007; Miłkowski 2013). Książka ta dotyczy zatem zagadnienia stosunkowo „niedocenionego” w litera-turze; liczba podjętych do tej pory prób rozwiązania, a nawet sfor-mułowania podejmowanego tu problemu wydaje się nieproporcjo-nalna do jego wagi. Po trzecie, założenia o tym, czym są wyjaśnienia reprezentacyjne, są na ogół przemycane implicite i często nie są po-dzielane przez obie strony sporu między reprezentacjonistami a an-tyreprezentacjonistami. Wyniki prowadzonych tu rozważań powin-ny zatem umożliwić wprowadzenie jasności i porządku w obszarze problemowym, w którym obecnie panuje pojęciowe zamieszanie.

Rozwiązanie metaprzedmiotowego problemu reprezentacjo-nizmu wymaga jednak sformułowania określonych kryteriów, któ-rych spełnienie gwarantuje danemu wyjaśnieniu status wyjaśnienia reprezentacyjnego. Należy więc oczekiwać koncepcji, która pozwoli w możliwie precyzyjny sposób odróżnić wyjaśnienia reprezentacyj-ne od niereprezentacyjnych. Ponadto koncepcja ta powinna umoż-liwić odróżnienie wyjaśnień zasadnie reprezentacyjne od tych, które są takimi jedynie deklaratywnie, bo posługują się pojęciem repre-zentacji na tyle liberalnie, że przypisują ten status stanom czy struk-turom, które na niego nie zasługują (por. Ramsey 2007: 1–37). Jak jednak sformułować kryterium lub zestaw kryteriów pozwalających na poczynienie tych rozróżnień? Wydaje się, że przydatne w  tym celu może być postawienie prowadzonych tu rozważań w kontekście szerszej koncepcji wyjaśniania naukowego, koncepcji, która może być zaaplikowana do zagadnienia natury wyjaśniania w kognitywi-styce. Odpowiedź na pytanie o to, na czym polega wyjaśnianie w ko-gnitywistyce jako takie powinna pomóc w  udzieleniu odpowiedzi na pytanie o to, czego dokładnie powinniśmy oczekiwać od wyja-śnień reprezentacyjnych. Dlatego też będę w tej pracy przyjmował, że kryterium odróżniania wyjaśnień reprezentacyjnych od nierepre-zentacyjnych należy poszukiwać, posiłkując się osiągnięciami filo-zofii nauki.

proof

W ten właśnie sposób dochodzimy do założenia, które odegra zasadniczą rolę w toku prowadzonych tu rozważań. Głosi ono, że wy-jaśnienia w kognitywistyce przyjmują na ogół formę wyjaśnień me-chanistycznych. Wyjaśnianie zjawisk przez kognitywistów opiera się na odkrywaniu i opisywaniu stojących u ich podstaw mechanizmów. Jeśli zaaplikować tę ogólną ideę do głównego celu teoretycznego tej pracy, można powiedzieć, że kryteria bycia reprezentacyjnym wy-jaśnieniem w kognitywistyce będą wyznaczane przez kryteria bycia reprezentacyjnym wyjaśnieniem mechanistycznym. Jak zobaczymy dalej, oznacza to, że ostatecznym celem prowadzonych tu rozwa-żań jest stworzenie ogólnej koncepcji mechanizmów reprezenta-cyjnych – mechanizmów, których działanie opiera się na wewnętrz-nych reprezentacjach. To ostatnie sformułowanie dotyczy już nie tyle wyjaśnień, co raczej natury samych mechanizmów. Jednakże py-tanie o naturę mechanizmów reprezentacyjnych będzie w tej książ-ce traktowane jako równoważne pytaniu o  naturę mechanistycz-nych wyjaśnień reprezentacyjmechanistycz-nych. Jest to zgodne z zaznaczoną tu już kilkakrotnie ideą, że epistemiczne kryteria bycia wyjaśnieniem reprezentacyjnym są ściśle związane z  metafizycznymi kryteriami bycia systemem reprezentacyjnym20. W dalszym toku rozważań po-każę, że taki sposób myślenia naturalnie wynika z mechanistycznej koncepcji wyjaśniania naukowego.

Główną bronioną na kartach tej książki tezą jest propozycja, że mechanizmy reprezentacyjne to mechanizmy, których działanie opiera się na konsumowanych modelach. Oznacza to po pierwsze, że mechanizm reprezentacyjny działa na podstawie wewnętrznego mo-delu. Może to być model środowiska zewnętrznego lub ciała własne-go. Bycie modelem jest (współ)konstytuowane przez fakt, że nośnik reprezentacji pozostaje strukturalnie podobny do tego, co reprezen-towane. Po drugie, mechanizm reprezentacyjny to taki mechanizm, w  którym wewnętrzny model pełni funkcję modelu. Dochodzi do tego wtedy, gdy w ramach mechanizmu istnieje komponent „kon-sumujący” reprezentację, wykorzystujący ją w celu poprawnego

re-20 Przez „bycie systemem reprezentacyjnym” będę rozumieć w tej pracy bycie sys-temem działającym na podstawie mechanizmów reprezentacyjnych.

proof

alizowania pełnionej przez siebie funkcji21. Parafrazując tę tezę, tak aby dotyczyła ona wyjaśniania (a nie samych mechanizmów), moż-na powiedzieć, że wyjaśnienie reprezentacyjne danego zjawiska to wyjaśnienie tego zjawiska za pomocą mechanizmu wyposażonego w konsumowany model pewnej domeny.

Sformułowanie kryteriów, za pomocą których można ocenić, kiedy reprezentacje mentalne spełniają w sposób zasadny swoją rolę eksplanacyjną, pozwala także na rozpoznanie sytuacji, w których tak nie jest. Dotyczy to nie tylko wyjaśnień określanych w otwarty spo-sób jako antyreprezentacjonistyczne. Chodzi także o możliwość roz-poznania sytuacji, w których wyjaśnienia uznawane za reprezenta-cyjne w rzeczywistości takimi nie są. Nie znaczy to z konieczności, że wyjaśnienia te są niepoprawne. Rzecz raczej w tym, że postulo-wane w nich stany czy struktury nie spełniają swoich ról eksplana-cyjnych jako reprezentacje. W toku prowadzonego tu wywodu będę wielokrotnie nawiązywać do rozważań Ramseya (2007), który argu-mentuje, że spora część wyjaśnień zjawisk poznawczych formuło-wanych przez kognitywistów na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci to wyjaśnienia jedynie pozornie czy nominalnie reprezentacyjne22.

Podsumowując dotychczasowe ustalenia: głównym celem tej książki jest zaproponowanie rozwiązania metaprzedmiotowego problemu statusu eksplanacyjnego reprezentacji mentalnych w ko-gnitywistyce. Zgodnie z  główną bronioną tu tezą wyjaśnienia re-prezentacyjne to wyjaśnienia odwołujące się do mechanizmów wykorzystujących konsumowane modele. Teoretycznym tłem dla moich rozważań będzie zaś wywodząca się z filozofii nauki koncep-cja wyjaśniania mechanistycznego.

21 Pojęcie „konsumenta reprezentacji” zapożyczam z  koncepcji Ruth Millikan (1984, 2002), jednak z istotnymi modyfikacjami. Różnice między rozumieniem konsumentów reprezentacji w teorii Millikan i teorii bronionej w mojej pracy zostaną omówione w sekcji 4.2.1.

22 Jak zobaczymy, niektóre idee sformułowane przez Ramseya w jego pracy

Repre-sentation Reconsidered (2007) odegrają znaczącą rolę w prowadzonym tu

wy-wodzie. Prezentowana książka stanowi do pewnego stopnia próbę uzupełnienia i rozwinięcia niektórych twierdzeń wyrażonych przez tego autora, jak również próbę podjęcia polemiki z niektórymi z nich (zwłaszcza z argumentacją Ram-seya na rzecz antyreprezentacjonizmu – por. podrozdział 4.3).

proof

Traktowanie wymienionych na początku tego podrozdziału „problemów reprezentacji” jako całkowicie niezależnych byłoby po-myłką. Między tymi zagadnieniami zachodzą bardziej lub mniej wi-doczne na pierwszy rzut oka interakcje. Można zatem oczekiwać, że poczynione tu ustalenia dotyczące metaprzedmiotowego proble-mu statusu eksplanacyjnego reprezentacji pozwolą na wyciągnię-cie określonych konsekwencji zarówno dla przedmiotowego proble-mu reprezentacji w kognitywistyce, jak i dla zagadnień związanych z projektem naturalizacji intencjonalności. Wskazanie i opisanie tych konsekwencji wyznacza dwa kolejne cele teoretyczne tej książki.

Drugim celem moich rozważań będzie zajęcie stanowiska w sprawie przedmiotowego problemu statusu eksplanacyjnego re-prezentacji mentalnych w kognitywistyce. Będę zmierzał do pokaza-nia, że bronione często twierdzenia o schyłku kognitywistyki opartej na pojęciu reprezentacji mentalnych są nieuzasadnione i  przed-wczesne. Zgodnie z zajmowaną tu przeze mnie (na poziomie me-taprzedmiotowym) pozycją wyjaśnienia mechanistyczne odwołują-ce się do konsumowanych modeli są pełnoprawnie reprezentacyjne. Dopóki konsumowane modele stanowią istotny element eksplana-cyjnego repozytorium nauk kognitywnych, dopóty poprawne po-zostaje twierdzenie, że reprezentacje stanowią istotny element tego repozytorium. Mówiąc obrazowo, proponowane tu rozwiązanie me-taprzedmiotowego problemu statusu eksplanacyjnego reprezenta-cji pozwala wyznaczyć warunki, w których kognitywistyka jest (na poziomie przedmiotowym) reprezentacjonistyczna. W  ramach tej pracy zostanie wskazany szereg przykładowych, teoretycznie i em-pirycznie uzasadnionych wyjaśnień zjawisk kognitywnych, któ-re odwołują się do mechanizmów wyposażonych w konsumowane modele, a zatem spełniają sformułowane przeze mnie kryteria by-cia wyjaśnieniem reprezentacyjnym. Koncepcje te są nowe lub sto-sunkowo nowe w teoretycznym krajobrazie kognitywistyki: powsta-ły na przestrzeni ostatnich dwudziestu-trzydziestu lat, już po tym, jak szczytową popularność osiągnął koneksjonizm. Nie należą one zatem do przeszłości nauk kognitywnych, lecz stanowią ich teraź-niejszość. Tym samym można twierdzić, że – wbrew głosom anty-reprezentacjonistów – kognitywistyka nie znajduje się

w postrepre-proof

zentacjonistycznym stadium swojej historii. Istnieją podstawy, by sądzić, że system poznawczy jest, przynajmniej w pewnym nietrywi-alnym stopniu, systemem reprezentacyjnym.

Trzecim wreszcie celem stawianym w  tej pracy będzie wska-zanie konsekwencji, jakie przyjęte tu mechanistyczne podejście do wyjaśniania reprezentacyjnego w kognitywistyce niesie dla projek-tu naprojek-turalizacji intencjonalności. Mówiąc dokładniej, skupię się na przemyśleniu relacji między projektem naturalizacji a kwestią eks-planacyjnego statusu reprezentacji w kognitywistyce. Kluczową rolę w  mojej propozycji odegra fakt, że podejście mechanistyczne po-zwala na nadanie precyzyjnego sensu idei, że systemy poznawcze są systemami wielopoziomowymi. Cechują się one wielopoziomową or-ganizacją oraz mogą być na różnych poziomach analizowane (opi-sywane i wyjaśniane). Postaram się pokazać, że wyjaśnienia działań formułowane za pomocą psychologii potocznej – a zatem te wyja-śnienia, które odwołują się do postaw propozycjonalnych – znajdu-ją się na innym poziomie niż wyjaśnienia formułowane w ramach kognitywistyki. Psychologia potoczna może zostać zinterpretowana jako mechanistycznie neutralne narzędzie eksplanacyjne. Jeśli jest to poprawna teza, to okazuje się, że powodzenie projektu naturaliza-cji intencjonalności nie wymaga z konieczności, aby było możliwe zidentyfikowanie postaw propozycjonalnych z  wewnętrznymi sta-nami lub strukturami systemu poznawczego (czyli, ostatecznie, we-wnętrznymi stanami lub strukturami biologicznego mózgu). Ozna-cza to, że postawy propozycjonalne mogą być realne nawet wtedy, gdy mechanistyczna dekompozycja systemu poznawczego pokaże, iż na poziomie jego wewnętrznej organizacji nie istnieje nic, co funk-cjonalnie lub intenfunk-cjonalnie tym postawom odpowiada. Spróbuję zatem pokazać, że filozoficzne „wymagania” nakładane zazwyczaj na udaną naturalizację intencjonalności są zbyt restrykcyjne. Problem statusu eksplanacyjnego reprezentacji w  kognitywistyce i  problem naturalizacji intencjonalności są bardziej autonomiczne, niż się na ogół zakłada.

Jak zatem widać, chociaż prezentowana książka koncentruje się na metaprzedmiotowym aspekcie sporu między reprezentacjonista-mi a antyreprezentacjonistareprezentacjonista-mi, to jej główne założenia i tezy niosą ze

proof

sobą konsekwencje obejmujące sporą część krajobrazu problemowe-go związaneproblemowe-go z pojęciem reprezentacji mentalnych. Teoretycznym spoiwem łączącym wszystkie bronione tu idee pozostaje jednak za-łożenie, że system poznawczy to hierarchiczny układ mechanizmów, a wyjaśnianie w naukach kognitywnych stanowi formę wyjaśniania mechanistycznego. Zanim będzie można przejść do realizacji posta-wionych tu celów teoretycznych, należy zatem przedstawić mechani-styczne podejście do kwestii wyjaśniania w kognitywistyce.

proof

Rozdział 2