Problemy definicyjne

To, jak zostanie zdefiniowany terroryzm, ma decydujący wpływ na to, jak ocenia się to zjawisko. Terroryzm jest pojęciem nieostrym, uwikłanym w poli-tyczne spory, traktowanym często jako polityczna etykieta, mająca na celu oczer-nić przeciwnika. Takie ujęcie prowadzi niektórych badaczy do określania go mia-nem politycznej broni², często pozbawionej analitycznej wartości³. Gearty twier-dził, że termin ten sam w sobie jest pusty i pozbawiony treści⁴. Próby zdefinio-wania fenomenu terroryzmu tkwią pomiędzy lingwistyczną intuicją⁵a ścisłością pojęć i wyłącznością definicji. Alex P. Schmid wskazywał, że istnieje około stu definicji terroryzmu⁶. Najpoważniejsze dylematy związane z definicją terroryzmu można podzielić na pięć grup tematycznych.

2 A. Valls, Can Terrorism Be Justified?, [w:] Ethics in International Affairs: Theories and Cases, red. A. Valls, V. Held, Oxford 2000, s. 67.

3 L. Lustgarten, National Security, Terrorism and Constitutional Balance, [w:] Ethics of Terrorism and Counter-Terrorism, red. G. Meggle, Heusenstamm 2005, s. 226.

4 C. Gearty, Terroryzm, tłum. M. Hesko-Kołodzińska, Warszawa 1998, s. 10.

5 O. L. Müller, Benign Blackmail. Cassandra's Plan or What Is Terrorism?, [w:] Ethics of Terrorism…, s. 44.

6 A. P. Schmid, Political Terrorism: A New Guide to Actors, Authors, Concepts, Data Bases, The-ories, and Literature, Amsterdam 1983.

Po pierwsze, chodzi o neutralność definicji. Rozważania nad etyką terrory-zmu są bezcelowe, gdy już na wstępie uznaje się to zjawisko za definicyjnie złe i moralnie nieakceptowalne. Taki zarzut stawia się m.in. Michaelowi Walzerowi, Jenny Teichmann czy Paulowi Wilkinsonowi⁷. Zdecydowana większość badaczy stara się opracować ramy definicyjne dla terroryzmu umożliwiające następnie rozważanie jego etyczności. Gearty zwracał uwagę, żeterroryzmstał się pojęciem nacechowanym pejoratywnie dopiero w latach 30. XX w. Rosyjscy anarchiści z końca XIX w. z dumą nazywali się terrorystami, a Maximilien de Robespierre głosił wręcz, że terror to emanacja cnoty. Napiętnowanie terroryzmu jako strate-gii prowadzenia konfliktu wynika, zdaniem Gearty'ego, z przemian cywilizacyj-nych – humanitaryzacji i demokratyzacji polityki. Problem tych, którzy próbują zdefiniować terroryzm, polega na konieczności oczyszczenia pojęcia z jego nega-tywnych konotacji, które są głęboko zakorzenione w kulturze⁸.

Po drugie, pytanie brzmi, kogo można uznać za terrorystę? Zagadnienie to sprowadza się do pytania, czy państwo również może prowadzić działania terro-rystyczne. Jedni, np. Coady, Walzer i Igor Primoratz, za Müllerem przestrzegają przed wywróceniem stołów⁹i traktują terroryzm jako strategię aktorów niepań-stwowych. Primoratz wskazywał jednak, że należy odróżniać metody terrory-styczne stosowane przez państwa wobec swoich obywateli od tych wykorzysty-wanych za granicą¹⁰. Inni – jak choćby Held – analizując działania Rosjan w trak-cie wojny w Czeczeni, wspieranie contrasprzez administrację Ronalda Reagana czy terror argentyńskiej juntywojskowej¹¹nie wahają się uznać, że państwo też stosuje terror¹². W ramach badań dotyczących tzw. terroryzmu państwowego wyróżnia się state-sponsored terrorismi state terrorism. Ten nurt badań rozważa zarówno konfederację państw terrorystycznych(confederation of terrorist states) Reagana i późniejszą oś zła(axis of evil) George'a W. Busha, jak i działania samej administracji amerykańskiej, kryjącej pod maskami tzw. globalnej wojny z terro-ryzmem (Global War on Terror, GWOT) czy tzw. wojny w samoobronie nielegal-ne działania oparte na przemocy¹³. Punktem wyjścia dla teoretyków z tego nurtu jest założenie, że state terrorism zawsze jest zbrodnią przeciwko ludzkości.

Ponieważ w niniejszym artykule rozważana jest hipotetyczna moralność terrory-zmu, skupiono się na terroryzmie aktorów niepaństwowych, czyli zjawisku,

7 A. Schwenkenbecher, Terrorism, Supreme Emergency and Killing the Innocent, „Perspectives.

Review of International Affairs” 2009, vol. 17, nr 1, s. 105.

8 Zob. C. Gearty, Terroryzm…

9 W oryginale: With such a notion tables are suddenly turned. O. L. Müller, Benign Blackmail…, s. 44.

10I. Primoratz, Terrorism: A Philosophical Investigation, Cambridge 2013.

11Zob. rozdział Pawła Szelegieńca „Brudna wojna” jako strategia kontrpowstańcza. Doświadczenia Algierii i Argentyny w niniejszej pracy (s. 111-128).

12V. Held, How Terrorism Is Wrong. Morality and Political Violence, Oxford 2008, s. 36.

13L. Westra, Faces of State Terrorism, Leiden 2012, s. 168.

które Mark Selden i Alvin Y. So nazywali oppositional terrorism¹⁴, a Michał Cho-rośnicki – terroryzmem¹⁵. Ostatni z wymienionych autorów sformułował intere-sującą propozycję, aby dla state terrorismzarezerwować pojęcie terroru¹⁶.

Po trzecie, problematyczne jest określenie celu ataku. Najczęściej ofiarami terrorystów są cywile. Ale czy intencjonalne atakowanie cywilów jest esencją ter-roryzmu? Odpowiedzi negatywnej udzielają Held, Andrew Valls, Robert Young¹⁷ i Walter Laqueur. W tym kontekście najczęściej przypomina się zamach dokona-ny na amerykańskich żołnierzach Korpusu Piechoty Morskiej w Libanie w paź-dzierniku 1983 r. Zasadnicza trudność polega na problemach w zdefiniowaniu, kto jest niewalczącym (non-combatant). Szeregowy pracownik administracyjny Departamentu Obrony Stanów Zjednoczonych, wyborca Ariela Sharona i opera-tor dronasą cywilami, ale czy rzeczywiście nie biorą udziału w konflikcie?

Po czwarte, należy odpowiedzieć na pytanie, co jest sensem (sednem) terro-ryzmu? Czy jest nim szerzenie strachu, czy raczej stosowanie przemocy? Etymo-logicznie terroryzm pochodzi od łacińskiego terrere – zastraszyć. Jednocześnie Tony Judt zwracał uwagę, że celem organizacji Baskonia i Wolność (Euskadi Ta Askatasuna, ETA) było nie tyle szerzenie strachu, co pokazywanie hiszpańskiemu rządowi, że Baskonia jest ungovernable¹⁸. Carl Wellman sprowadzał terroryzm do zastraszania, jednak zauważał, że taka definicja i z niego czyni terrorystę za każ-dym razem, gdy grozi swoim studentom konsekwencjami nieoddania pracy semestralnej w terminie¹⁹. Z kolei Walzer jako jeden z niewielu wskazywał na przypadkowość (randomness) jako cechę charakterystyczną terroryzmu²⁰, co z kolei krytykował Robert Abele²¹. Jan Narveson uważał zaś, że ideologicznie

14W ich ujęciu oppositional terrorism to walka prowadzona przez aktorów niepaństwowych prze-ciwko państwu lub armii. Gdy ofiarą stają się jedynie cywile, autorzy mówią wprost o violent crime. M. Selden, A. Y. So, Introduction, [w:] War and State Terrorism: The United States, Japan, and the Asia-Pacific in the Long Twentieth Century, red. M. Selden, A. Y. So, New York 2004, s. 5.

15Zob. M. Chorośnicki, Terroryzm – analizy i fakty, Kraków 2002.

16Podejście takie ma niewątpliwy atut – unika paradoksalnej sytuacji, w której terrorism z adno-tacją state jest zawsze traktowany jako zbrodnia, zaś ten z określnikiem oppositional może być analizowany jako dopuszczalna forma prowadzenia walki. Anglojęzyczni autorzy zajmujący się terrorem/state terrorism traktują terrorism jako naganną etykietę dla działań administracji pań-stwowej, wyrządzają zatem dużą krzywdę badaniom analityków terroryzmu, którzy usiłują niu-ansować pojęcie.

17R. Young, Political Terrorism as a Weapon of the Politically Powerless, [w:] Terrorism. The Philosophical Issues, red. I. Primoratz, New York 2004, s. 58-60.

18T. Judt, Postwar. A History of Europe Since 1945, London 2005, s. 466.

19W oryginale: I must confess that I often engage in nonviolent terrorism myself, for I often threaten to flunk any student who hands in his paper after the due date. C. Wellman, On Ter-rorism Itself, „The Journal of Value Inquiry” 1979, vol. 13, nr 4, s. 252.

20M. Walzer, Just And Unjust Wars. A Moral Argument With Historical Illustrations, New York 1977, s. 198.

21R. P. Abele, The Anatomy of a Deception. A Reconstruction and Analysis of the Decision to Inva-de Iraq, Lanham 2010, s. 104.

rzecz ujmując terroryzm nie zakłada, że terror jest dobrą rzeczą, ale […] jest bli-żej stanowiska, że terror może być stosowany w osiąganiu politycznych i moral-nych celów²².

Po piąte, istotną kwestią jest skuteczność terroryzmu. Odrzucanie go jako niemoralnego często wynika z oceny tego działania jako nieskutecznego i prowa-dzącego do odwracania się opinii publicznej od sprawy terrorystów. Tymczasem Held wymieniała działania terrorystyczne, które jej zdaniem zakończyły się suk-cesem: wspomniany już zamach z Libanu czy działalność Afrykańskiego Kongre-su Narodowego (ANC). Niektóre wojny domowe zakończone Kongre-sukcesem zaczynały się przecież od zamachów terrorystycznych, by z czasem przerodzić się w party-zantkę i otwarty konflikt.