The Forgotten Conflict. The Course of the Mau Mau Uprising and its Impact on Kenyan Independence
4. Przebieg powstania Mau Mau
Wydarzeniem zapalnym było zamordowanie sprzyjającego administracji bry-tyjskiej wodza Kikuju, Waruhiu Wa Kungu. Padł on ofiarą zamachowców 7 paź-dziernika 1952 r. w pobliżu Nairobi. Zaledwie kilka dni wcześniej wyraził publicz-ną dezaprobatę wobec przejawiających coraz większą agresję Mau Mau. Wydarze-nie zaskoczyło społeczność europejską kolonii oraz przybyłego właśWydarze-nie z konty-nentu nowego gubernatora, Evelyna Baringa. Skontaktował się on z Londynem prosząc o pozwolenie na wprowadzenie stanu wyjątkowego, który ogłoszono 20 października. Na wstępie powstańcy posiadali istotny dla dalszej walki czynnik – inicjatywę. Reakcja administracji brytyjskiej była jednak natychmiastowa. Klu-czowym dla dalszych losów powstania był wybór przywództwa – zarówno w zakresie ideologii, jak i walorów osobistych21. Mao Zedong wskazywał, że jednoli-te dowództwo jest kluczowym elemenjednoli-tem dobrze rozwijającej się walki party-zanckiej. Urzędnicy kolonialni doskonale to rozumieli – następnego dnia po wpro-wadzeniu stanu nadzwyczajnego rozpoczęła się „Operacja Jock Scott”. Przewidy-wała użycie brytyjskiego garnizonu wspieranego przez siły policji celem okrążenia i pojmania liderów powstania. Zakończyła się sukcesem – zatrzymano około stu osób uważanych za przywódców rewolty, w tym także Kenyattę. Przez następny miesiąc wojsko i policja zatrzymała kolejnych 8 tys. podejrzanych o uczestnictwo w Mau Mau22.
Przeprowadzana obława, choć zakończona sukcesem, doprowadziła do istotnej dla przebiegu powstania zmiany. Aresztowano afrykańską elitę, ludzi
wykształco-19N. Ćwik, Antykolonialne ruchy religijne w Afryce Wschodniej. Tło historyczne, geneza, charak-terystyka, [w:] Afryka na progu XXI wieku. Polityka. Kwestie społeczne i gospodarcze, t. 2, red.
D. Kopiński, A. Żukowski, Warszawa 2009, s. 51.
20Tamże, s. 51-52.
21E. Guevara, Kuba: Wojna Partyzancka, 2011, s. 11. Autor korzystał z elektronicznej wersji pracy dostępnej na stronie internetowej „Władza Rad”, [online] http://www.1917.net.pl/sites/default/
files/Ernesto%20Che%20Guevara%20Wojna%20partyzancka_1.pdf, 12 V 2015.
22Zob. A. Axelrod, Little-known Wars of Great and Lasting Impact. The Turning Points in Our History We Should Know More About, Beverly 2009, s. 259.
nych. Na czele ruchu stanęli więc ludzie działający najczęściej pod wpływem emo-cji, bardziej skłonni do wiary w magię. Właśnie od tego momentu zauważalna była radykalizacja i brutalizacja zachowań członków ruchu, czego rezultatem były pierw-sze ofiary po stronie Europejczyków. Powstańcy, najczęściej działający w kilkudzie-sięcioosobowych grupach, ukryli się w lasach, skąd łatwiej było im prowadzić akcje zaczepne. Przypominały one swym charakterem opisywane przez Mao Zedonga bły-skawiczne, nagłe i skryte wypady.
Guevara pisał: partyzant szarpie i ucieka, następnie poczeka trochę i znowu robi zasadzkę, znowu atakuje, ucieka i tak ciągle, nie dając nieprzyjacielowi odetchnąć23. Celem Mau Mau były placówki, w których znajdowała się broń. Oddziały dążyły do szybkiego zakończenia potyczek, po czym znikały w niedostępnych terenach24. Pow-stanie przybierało na sile, by osiągnąć swój moment kulminacyjny w 1953 r. Wkrótce okazało się, że siły, jakimi dysponował gubernator kolonii, są zbyt słabe. Oddziały wsparcia lądowego przybyły niebawem z sąsiedniego Egiptu. Konieczną stała się także obecność Królewskich Sił Powietrznych, których zadaniem było przede wszystkim bombardowanie pozycji powstańców w gęstych i niedostępnych lasach Kenii. Rozpo-częła się największa od czasów wojny burskiej operacja brytyjskich sił zbrojnych na kontynencie afrykańskim skierowana przeciw jego mieszkańcom.
Siłą początkowych ataków sił powstańczych były operacje przeprowadzane w nocy. Guevara pisał o nich, iż są charakterystyczne dla partyzantki i umożliwiają zaskoczenie przeciwnika25. Głównymi celami nocnych wypadów byli kenijscy lojali-ści. Przykładem tak przeprowadzonego ataku była masakra w nocy 26 marca 1953 r.
w Lori. Rebelianci zabili wtedy około setkę stronników Korony, w tym kobiety i dzieci26. Stosowany przez powstańców terror, często przesadnie akcentowany przez zachodnie media, uniemożliwił zdaniem autora zdobycie szerszego poparcia zrywu przez społeczność kolonii. Guevara zwracał na tę kwestię uwagę, przekonu-jąc, że terror indywidualny bywa pożyteczny […], natomiast nie należy przeprowa-dzać zamachów, gdy chodzi o ludzi bez znaczenia, gdyż takie akcje powodują nasi-lenie represji27. Operacje lotnicze przeprowadzone przez RAF, zwłaszcza w latach 1953-1956, przyczyniły się do stłumienia powstania. Zastosowanie lotnictwa woj-skowego zostało zanalizowane bardzo dokładnie przez Stephena Chappella28. Zba-dał on konflikt kenijski z pespektywy modelu Johna Wardena, pułkownika Amery-kańskich Sił Zbrojnych, który uważany jest za autora koncepcji five rings models.
23E. Guevara, Kuba…, s. 3.
24M. Zedong, Zagadnienia strategii wojny partyzanckiej…, s. 8.
25E. Guevara, Kuba…, s. 16.
26Zob. J. H. Meriwether, Proudly We Can Be Africans: Black Americans and Africa, 1935-1961, Cha-pel Hill 2002, s. 136.
27E. Guevara, Kuba…, s. 7.
28S. Chappell, Airpower in the Mau Mau conflict: the government's chief weapon, „ Small Wars
& Insurgencies” 2011, vol. 22, no. 3.
Centrum pięciu pierścieni, które składają się na całkowity obraz sił przeciwnika, sta-nowi przywództwo. Koncentracja uderzenia w owe jądro prowadzi do rozkładu i sys-tematycznego słabnięcia pozostałych czterech, tj. kluczowych elementów systemu, infrastruktury, populacjii sił polowych. W przeciwieństwie do operacji przeprowa-dzonej w trakcie I wojny w Zatoce Perskiej, w trakcie której liczyło się uderzenie w najważniejszy z elementów, czyli przywództwo, w trakcie rewolty Mau Mau na pierwszy plan wysunięto populację i siły polowe, które nękane były licznymi bom-bardowaniami29.
Z czasem przewaga techniczna, merytoryczna i logistyczna sił brytyjskich zaczę-ła dominować nad powstańcami. Dużym uproszczeniem byłoby jednak stwierdze-nie, że powstańcy ograniczali się tylko do działań defensywnych. Z początkiem 1953 r.
podjęli szereg operacji o charakterze ofensywnym, z których największym było star-cie pod Naivasha, gdzie opanowali m.in. posterunek policji. Zedong w następujący sposób pisał o wadze inicjatywy: w każdej wojnie obydwie strony wojujące starają się za wszelką cenę uchwycić w swe ręce inicjatywę na polu walki […]. Wojska, które utraciły inicjatywę, skazują się na bierność, pozbawiają się swobody działania i stają w obliczu groźby klęski lub zniszczenia30. Problemem rebeliantów było jednak zbyt późne, zdaniem autora, przystąpienie do ofensywy strategicznej.
Istotny dla dalszego przebiegu powstania moment miał bowiem miejsce w 1954 r. Brytyjczycy rozpoczęli wtedy zakrojoną na szeroką skalę operacją „Anvil”.
Polegała ona na odizolowaniu Nairobi od reszty kolonii i stopniowym przeszukiwa-niu miasta celem pojmania zwolenników i członków ruchu Mau Mau. W najwięk-szą w czasie rewolty akcję logistyczną zaangażowano regiment białych osadników, siły Królewskich Strzelców, policję i straż domową Kikuju31. Największy wkład w końcowe zwycięstwo wniosły tzw. pseudogangi (pseudo-gangs), powstałe z kon-cepcji Franka Kitsona. Ich członkowie rekrutowali się ze zreformowanych Mau Mau, zwerbowanych przez rząd kolonialny do walki z rebeliantami. W dalszej walce pomocne okazało się prowadzenie operacji zaczepnych w oparciu o stworzone bazy oporu. Postulował to również Mao Zedong, pisząc, że wojny partyzanckiej nie można długo prowadzić i rozwijać bez baz oporu32. W przypadku Mau Mau były nimi pasma gór Aberdare oraz gęste lasy, zapewniające powstańcom schronienie i wyżywienie. W szczytowym momencie powstania schronienie znalazło w nich ok.
20 tys. Mau Mau33. Znaczącą rolę w rozpracowywaniu powstańców odegrał także wywiad brytyjski. Dzięki zeznaniom pojmanych rebeliantów szybko ustalono
pozy-29Tamże, s. 496, 499.
30M. Zedong, Zagadnienia strategii wojny partyzanckiej przeciwko najeźdźcom japońskim, 2012, s. 10. Autor korzystał z elektronicznej wersji pracy dostępnej na stronie internetowej Maoistow-skiego Projektu Dokumentacyjnego, [online] http://maopd.files.wordpress.com/2012/02/
zagadnienia-strategii-wojny-partyzanckiej-przeciwko-najezdzcom-japonskim-1938.pdf, 12 V 2015.
31Zob. J. Black, A Military History of Britain from 1775 to the Present, Westport 2006, s. 148.
32M. Zedong, Zagadnienia strategii wojny partyzanckiej…, s. 19.
33Zob. A. Alao, Mau-Mau…, s. 26.
cje powstańców. Nie bez znaczenia było także pojmanie najwyższego rangą genera-ła Mau Mau, Waruhiu Itote, znanego bardziej jako „Generał China” i uzyskanie od niego kluczowych informacji o rozmieszczeniu wojsk powstańczych.
Ostatnie dwa lata powstania upłynęły na generalnych atakach brytyjskich na leśne pozycje powstańców (styczeń-luty 1955 r.), przesiedleniach podejrzanych o współpracę z Mau Mau Kikuju oraz na likwidacji dotychczasowych siedzib Kikuju i zbudowaniu dla nich nowych wiosek34. Kolejne sukcesy wojsk Korony powodowa-ły zwątpienie w szeregach rebeliantów. Kolejni dowódcy wpadali w ręce Brytyjczy-ków. Zastosowana nowa taktyka polegająca na systematycznej wycince leśnych połaci w poszukiwaniu powstańców okazała się skuteczna. Oddziały brytyjskie opu-ściły Kenię w listopadzie 1956 r. W trakcie trwającego cztery lata powstania zginęło 11 tys. osób. Liczba ta jest oczywiście szacunkowa – dokładna liczba ofiar zapewne nigdy nie zostanie ustalona35.