Problemy zarządzania ochroną środowiska przyrodniczego na poziomie gminnym

W Polsce, w większości gmin uwaga koncentruje się na rozwiązaniu proble­

mów związanych z ochroną środowiska przyrodniczego, wymuszonych przepi­

sami prawnymi lub lokalnymi względami społecznymi i gospodarczymi. Wśród zadań, którymi zajmuje się gmina, najczęściej wymienia się szeroko rozumianą ochronę środowiska (np. kontrola ładu przestrzennego, zaopatrzenie w wodę

Wybrane problemy finansowania ochrony środowiska.. 81

i odprowadzanie ścieków, utrzymanie czystości urządzeń sanitarnych, wysypisk odpadów, zieleni miejskiej itp.), gospodarkę komunalną lokalne drogi i trans­

port, ochronę zdrowia, oświatę, kulturę i handel. Każda z tych form aktywności ma aspekt ekologiczny i w większym lub mniejszym stopniu wpływa na stan środowiska przyrodniczego czy środowiskowe uwarunkowania jakości życia mieszkańców. Gmina realizuje swoje zadania w dziedzinie ochrony środowiska przyrodniczego na kilka sposobów drogą:

- wprowadzania zakazów i nakazów dotyczących sposobu użytkowania po­

wierzchni, przestrzeni oraz zasobów naturalnych oraz inspirowania budowy ko­

munalnych urządzeń ochronnych;

- inspirowania, opracowywania i wdrażania jednostkowych programów roz­

wojowych na danym terenie;

- wdrażania zarządzania środowiskowego w danej gminie;

- opracowania i realizacji programu ekorozwoju gminy.

Samorządy gminne, a także urzędy gmin mogą skupić swoją uwagę na admi­

nistrowaniu sprawami ochrony środowiska przyrodniczego, podejmowaniu kon­

kretnych pojedynczych przedsięwzięć ochronnych lub opracowaniu i konsek­

wentnym wdrażaniu planu działań na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego.

Administrowanie polega przede wszystkim na zajmowaniu się problemami ochrony przyrody, ochrony wód i gleb, ochroną przed zanieczyszczeniami po­

wietrza atmosferycznego tylko w zakresie posiadanych kompetencji. Gmina wydaje np. pozwolenia: na wycinanie drzew i krzewów, na wydobywanie żwiru lub piasku, tworzy budżetowy zakład gospodarki komunalnej lub spółkę komu­

nalną. Koncentracja uwagi władz gminnych na jednostkowych problemach bez­

pośredniej ochrony środowiska, np. budowie wysypiska śmieci, oczyszczalni ścieków, zadrzewieniach, może być mało efektywna w dłuższej perspektywie, a nawet prowadzić do spowolnienia rozwoju danej gminy. Wójtowie i burmi­

strzowie często wybierają „strategię małych kroków” z kilku przyczyn, takich jak:

- brak przygotowywania do podjęcia wyzwania, jakim jest wdrożenie bar­

dziej skomplikowanych systemów zarządzania środowiskiem;

- łatwiejsza realizacja małych projektów, zarówno z punktu widzenia środ­

ków finansowych, zaangażowania organizacyjnego, jak i uzyskania konkretne­

go efektu w okresie danej kadencji politycznej.

Gospodarka w skali gminy ma złożoną, wielowarstwową strukturę we­

wnętrzną. Najbardziej istotne znaczenie ma poznanie następujących elementów:

- podstawowych funkcji gospodarczych gminny;

- gałęziowej i branżowej struktury produkcji;

- stosowanej techniki i technologii produkcji;

6 - Zarządzanie gospodarką...

82 Agnieszka Becla, Stanisław Czaja, Janusz Słodczyk

- struktury konsumpcji ludności zamieszkałej (stale i czasowo) na obszarze gminny;

- struktury wiekowej i zawodowej mieszkańców gminy;

- struktury własnościowej w gospodarce gminie;

- stanu organizacji gospodarki gminy.

Najprostszym systemem nowoczesnego, proekologicznego zarządzania w gmi­

nie jest opracowywanie i realizacja planu działań na rzecz ochrony środowiska (gminnej polityki ekologicznej).

Proces zarządzania środowiskiem w gminie wymaga także uwzględnienia oczekiwań oraz wkładu (pozytywnego i negatywnego) czterech głównych grup:

mieszkańców, przedsiębiorców, grup interesu (jednostkowego, społecznego lokal­

nego i społecznego ponadlokalnego), a także instytucji i urzędów rządowych.

W systemie demokratycznym mieszkańcy danej gminy stanowią najważniej­

sze ogniwo zarządzania. Wybierają samorząd gminny, szczególnie istotne spra­

wy mogą rozstrzygać w referendum (np. w celu ustanowienia specjalnego podat­

ku ekologicznego), zapewniają istotną część dochodów gminy. Samorząd gmin­

ny wybierają tylko mieszkańcy uprawnieni do głosowania, jednak w procesie zarządzania środowiskiem nie można pominąć innych grup, zwłaszcza młodzie­

ży, osób niezamieszkałych, ale pracujących w danej gminie, a nawet osób prze­

bywających czasowo na terenie gminy, np. letników (turystów), użytkowników ciągów komunikacyjnych. Zwiększenie roli mieszkańców w systemie zarządza­

nia środowiskiem może nastąpić, m.in., w wyniku stosowania różnych form sondaży oraz bezpośredniego zaangażowania w tworzenie i realizację proekolo­

gicznych programów wdrożeniowych.

Grupy interesów są tworzone samodzielnie przez mieszkańców gminy (bez inspiracji władz samorządowych). Celem ich działania jest dążenie do zapew­

nienia korzystnych warunków dla realizacji swoich własnych przedsięwzięć.

Najczęściej powstają grupy, które dążą do ochrony określonych obiektów lub wartości środowiska oraz do zapewnienia najkorzystniejszych warunków użyt­

kowania lub kształtowania środowiska przyrodniczego. Z reguły grupa intere­

sów jest skupiona na jednym, konkretnym zagadnieniu, mniej lub bardziej ważnym dla pozostałych mieszkańców i dla stanu środowiska przyrodniczego gminy.

Przedsiębiorcy pełnią najważniejszą rolę w zapewnieniu danej społeczności odpowiednich warunków egzystencji, utrzymaniu lokalnej stabilności gospodar­

czej i tworzeniu miejsc pracy. Zakłady produkcyjne i usługowe stanowią ważne źródło dochodów gminy. Ta grupa najszerzej korzysta z komponentów środo­

wiska przyrodniczego. Ze względu na obowiązujące rozwiązania prawne przed­

siębiorcy powinni być zainteresowani ochroną lokalnego środowiska przyrodni­

Wybrane problemy finansowania ochrony środowiska. 83

czego. Jednocześnie nie chcą akceptować rozwiązań, które mogą pogorszyć zdolność konkurencyjną.

Instytucje i urzędy rządowe odgrywają istotną rolę przy rozwiązaniu proble­

mów ponadlokalnych oraz takich, które wykraczają poza kompetencje władz samorządowych. Ich celem jest przestrzeganie ogólnokrajowych przepisów ochrony środowiska.

W Polsce zdecydowanie większość gmin zarządzanie użytkowaniem, ochro­

ną i kształtowaniem środowiska traktuje jako jedno z zadań bieżących w działalności samorządu terytorialnego i urzędów gminnych. Podejście takie nie sprzyja ekologicznej, gospodarczej i społecznej racjonalności działania.

Biorąc jednak pod uwagę konieczność realizacji wytycznych Agendy 21 i mię­

dzynarodowych umów ekologicznych, wszystkie społeczności lokalne i organy władzy samorządu terytorialnego będą musiały wypracować i wdrażać lokalne strategie ekorozwoju. Takie podejście wymaga spełnienia kilku istotnych wa­

runków związanych z identyfikacją stanu i zasobów lokalnego środowiska przy­

rodniczego, określeniem podstawowych problemów ekologicznych, wyborem głównych celów i zasad strategii ekorozwoju, sprecyzowaniem metod i narzędzi ich realizacji oraz wyznaczeniem źródeł i sposobów finansowania. Warunki te są szczególnie złożone w regionach problemowych, a zwłaszcza w małych i średnich ośrodkach miejskich funkcjonujących na takich terenach. Dobrą tego egzemplifikacją jest miasto i gmina Strzegom znajdująca się na obszarze daw­

nego województwa wałbrzyskiego.

3. Środowisko i problemy ekologiczno-przyrodnicze, społeczne