Projekt GLOBE – dziewięć wymiarów kultury

Projekt GLOBE (akronim od The Global Leadership and Organizational Behavior Effectiveness) to kolejne międzykulturowe przedsięwzięcie badawcze dotyczące wymiarów kultury w znacznym stopniu inspirowane dokonaniami Hofstedego. Pomimo że swoją skalą zdecydowanie przewyższa wszystkie dotychczasowe projekty tego rodzaju, nie zyskało ono popularności porównywalnej do tej, którą cieszą przedstawieni wcześniej badacze. W polskim dyskursie naukowym przywoływany jest rzadko, a pozycje książkowe zawierające wyniki badania do dziś nie doczekały się tłumaczenia na język polski. Istnieje jednak, jak się wydaje, przynajmniej kilka powodów, by osiągnięcia Projektu GLOBE uznać za istotny i w pewnych aspektach nowatorski wkład w rozwój badań międzykulturowych.

Zawarte w książce Culture, Leadership, and Organizations. The Study of 62 Societies informacje są efektem zapoczątkowanej w 1991 r. przez Roberta J. House’a i jego zespół międzynarodowej inicjatywy badawczej, w której udział wzięło 170 ¹⁸¹ naukowców z 62 badanych społeczeństw . W ramach Projektu GLOBE ¹⁸² przeprowadzono badanie wybranych kultur w trzech obszarach: przemyśle, organizacjach biznesowych oraz ogólnie pojętym społeczeństwie, przy czym w każdym przypadku w centrum zainteresowania znajdowało się zagadnienie przywództwa . ¹⁸³ Główne narzędzie badawcze stanowił bardzo rozbudowany kwestionariusz, w którym odniesiono się do wymiarów kultury wyróżnionych przez Hofstedego oraz kolejnych trzech, określonych jako asertywność, orientacja humanistyczna oraz orientacja ¹⁸⁴ na jakość wykonania . Co istotne, przyjęto, że każdy z tych aspektów powinien być ¹⁸⁵ badany na dwóch poziomach: na poziomie wartości, czyli pewnego ideału wyrażanego

H. C. Triandis, Foreword, [w:] R. J. House (red.), dz. cyt., s. xxi. Jedną z ambicji Projektu GLOBE

181

było stworzyć prawdziwie międzynarodowy projekt i tym samym „uwolnić badania nad zachowaniami w organizacji spod amerykańskiej hegemonii”; Tamże, s. xxv.

Termin „społeczeństwo” jest tutaj używany za autorami cytowanej pozycji.

182

Tamże, s. xvi.

183

W polskiej literaturze można się też spotkać z tłumaczeniem „orientacja humanitarna”. Zob.

184

np. M. Komor, Charakterystyka country cluster według wymiarów kultury GLOBE, „Organization and Management”, 2013, nr 115, s. 99-119.

Autorzy przedstawiają swój model z zastosowaniem podziału na tzw. trzy triady: w skład pierwszej

185

wchodzą unikanie niepewności, orientacja krótkoterminowa i na jakość wykonania, w kolejnej mieszczą się dystans władzy oraz kolektywizm rodzinny i instytucjonalny, a w trzeciej równość płci, asertywność i orientacja humanistyczna.

w postaci preferencji („jak być powinno”) oraz praktyk, czyli realnych standardów postępowania („tego, jak jest”) . W sumie w okresie od 1994 do 1997 r. zebrano dane ¹⁸⁶ od ponad 17 000 menedżerów średniego szczebla z 951 organizacji . ¹⁸⁷

Zarówno na poziomie teoretycznym, jak i metodologicznym oraz empirycznym badanie Projektu GLOBE należy uznać za najbardziej rozbudowane spośród wszystkich przywoływanych w tym rozdziale. Działania zespołu nie zakończyły się zresztą wraz z wydaniem omawianej tutaj książki, lecz mają charakter wieloetapowy i były kontynuowane jeszcze w 2018 r. , głównie w obszarze przywództwa w organizacjach ¹⁸⁸ biznesowych. Ze względu na cele niniejszej pracy najważniejsza będzie nie tyle historia Projektu GLOBE czy szczegółowe omówienie tego przedsięwzięcia, co będący jego rezultatem model wymiarów kultury, dostarczający nowych kategorii analitycznych.

Z tego samego powodu zasadne będzie skoncentrowanie się na tych elementach, które dotyczą kultury w ogóle, nie zaś stricte problematyki przywództwa.

Jak zostało wspomniane, aż sześć spośród dziewięciu wymiarów stosowanych przez Projekt GLOBE było inspirowanych dorobkiem Hofstedego. Wymiary unikania niepewności oraz dystansu władzy zachowały oryginalne nazewnictwo oraz są definiowane w bardzo zbliżony sposób . Orientacja przyszłościowa jest w pewnej ¹⁸⁹ mierze zbieżna z Hofstedowską kategorią orientacji długoterminowej , z tą zasadniczą ¹⁹⁰ różnicą, że zrezygnowano z odniesień do konfucjanizmu. Z kolei w ramach wymiaru kolektywizm-indywidualizm, wyszczególniono dwie kategorie: kolektywizm instytucjonalny (Institutional Collectivism) oraz rodzinny (In-Group Collectivism;

tłumaczony czasami jako grupowy). Podstawowe rozumienie tej opozycji jest jednakowe z wersją Hofstedego, Projekt GLOBE stawia jednak na bardziej wnikliwe przyjrzenie się tej kwestii. Kolektywizm instytucjonalny jest definiowany jako stopień,

R. J. House, M. Javidan, Overview of GLOBE, [w:] R. J. House (red.), dz. cyt., s 11. W dalszej części

186

projektu zastosowano także metody jakościowe (wywiady indywidualne i fokusowe oraz analizę zawartości mediów). Tamże, s. 15.

R. J. House, Ilustrative Example of GLOBE Findings, [w:] R. J. House (red.), dz. cyt., s. 3.

187

Taka informacja widniała w sekcji „Aktualności” na stronie internetowej projektu jeszcze

188

w pierwszym kwartale 2018 r. Obecnie jednak strona nie działa. Zob. http://globeproject.com/news [dostęp: 2.03.2018/13.01.2020].

Komparatystyki wymiarów zaprezentowanych przez GLOBE i Hofstedego oraz stopnia ich zbieżności

189

empirycznej dokonał P. Boski w poświęconym Projektowi GLOBE rozdziale swojej książki. Zob.

P. Boski, Kulturowe ramy…, s. 130.

Autorzy odnoszą się także do kategorii orientacji na przyszłość, teraźniejszość i przeszłość

190

zaproponowanej przez Kluckhohn i Strodtbecka.

w jakim to wspólne działanie oraz kolektywna dystrybucja dóbr są pozytywnie postrzegane, wspierane i nagradzane na poziomie organizacyjnym oraz społecznym.

Z kolei kolektywizm rodzinny odnosi się do kwestii związania z rodziną lub organizacją, lojalności względem niej oraz gotowości do poświęceń.

Kolejne dwa wymiary odnoszą się do Hofstedowskich kategorii męskości i kobiecości, prawdopodobnie jednak ze względu na związane z tą nomenklaturą kontrowersje zdecydowano się na zupełnie odmienne nazewnictwo. Pierwszy, określony jako równość płci (Gender Egalitarianism; Bywa tłumaczony jako ¹⁹¹ równouprawnienie płci, równość rodzajowa oraz egalitaryzm płci) , rozumiany jest ¹⁹² jako stopień, w jakim dąży się do zminimalizowania nierówności wynikających z odmiennego postrzegania każdej z płci . Pozwala on więc odzwierciedlić ¹⁹³ przekonania na temat tego, czy płeć biologiczna powinna determinować rolę odgrywaną przez jednostkę w społeczeństwie (w domu, w organizacji itd.) . W praktyce oznacza ¹⁹⁴ to, że im niższy poziom równości płci, tym niższa pozycja społeczna kobiet – ich poziom wykształcenia, decyzyjność, udział w rynku pracy itd. . ¹⁹⁵

Drugi wymiar związany z męskością i kobiecością to asertywność (Assertiveness), a jego charakterystyka ma oddawać stopień, w jakim przedstawiciele danych kultur są „asertywni, twardzi, dominujący i konfrontacyjni w relacjach społecznych” . Na kategorię tę składa się wiele cech (np. pozytywnie konotująca ¹⁹⁶ asertywność i pokrewna jej, ale pejoratywnie nacechowana agresywność ), które mają ¹⁹⁷

Takie tłumaczenie jest najpowszechniejsze w literaturze, być może jednak w związku z coraz

191

intensywniejszym rozwojem gender studies w Polsce zaproponowane zostanie inny przekład tej kategorii.

P. Boski, który na gruncie polskim bodaj w największym stopniu korzystał z modelu GLOBE,

192

w swoich pracach używa zamiennie określeń równość rodzajowa oraz egalitaryzm płci (zob. np. P. Boski, Męskość – Kobiecość jako wymiar kulturowy. Koncepcje – problemy – pytania – badania, [w:] Kobieta w kulturze – kultura w kobiecie, A. Chybicka, M. Kaźmierczak (red.), s. 19-54.), a z kolei w podręczniku Kulturowe ramy zachowań społecznych stosuje termin „równość płci”. Nie dziwi więc fakt, że również w innych pracach odnoszących się do tego modelu trudno o spójność terminologiczną. Należy przypuszczać, że trudności te wynikają nieoczywistym do dziś funkcjonowaniem terminu gender w języku polskim.

Egalitarianism, [w:] R. J. House (red.), dz. cyt., s. 347.

Tamże, s. 359.

195

D. N. Den Hartog, Assertiveness, [w:] R. J. House (red.), dz. cyt., s. 395.

196

Tamże, s. 396. Trudno zdecydować, jakie tłumaczenie angielskiego aggressiveness byłoby tutaj

197

najbardziej odpowiednie, ponieważ wyraz ten może oznaczać zarówno jednoznacznie negatywną agresję, jak i zdeterminowanie czy gotowość do konkurowania z innymi.

wpływ na różnorakie sytuacje społeczne. W kulturach odznaczających się wysokim poziomem asertywności powszechne są takie postawy jak ambicja, dążenie do sukcesu, bezpośredniość, zadaniowość i skłonność do wspierania silniejszego, podczas gdy w kulturach raczej nieasertywnych większą wagę przywiązuje się do współpracy (przy jednoczesnej niechęci do konkurowania z innymi), harmonijnych i empatycznych stosunków międzyludzkich, a komunikacja jest niebezpośrednia . ¹⁹⁸

Genezy przedostatniego wymiaru – orientacji humanistycznej (Humane Orientation) – należy szukać w pracach Kluckhohn i Strodtbecka, którzy zwrócili uwagę na tendencję do postrzegania natury ludzkiej jako dobrej, złej lub jako łączącej dobre i złe cechy. W ujęciu Projektu GLOBE wymiar ten służy określaniu, jakie znaczenie przypisuje się takim cechom i postawom jak uczciwość, altruizm, hojność, opiekuńczość, przyjacielskość oraz życzliwość . W kulturach sklasyfikowanych jako ¹⁹⁹ odznaczające się dużym zorientowaniem humanistycznym w centrum zainteresowania są inni ludzie, a pożądane relacje międzyludzkie opierają się na altruizmie, życzliwości i gotowości do pomocy. Za wskazane uznaje się wspieranie słabszych i walkę z dyskryminacją. Jednostki odczuwają dużą potrzebę przynależności do grupy, są też od niej w dużej mierze zależne. W przypadku postawy odwrotnej zasadniczą wartość stanowią indywidualne cele i pragnienia, własna przyjemność i poczucie komfortu.

Relacje w rodzinie są luźne, a jej członkowie nie są od siebie uzależnieni, panuje też ogólne przekonanie, że jednostka powinna dbać przede wszystkim o siebie i też sama sobie radzić, ponieważ jest „kowalem własnego losu” . ²⁰⁰

Wreszcie orientacja na jakość wykonania (Performance Orientation) dotyczy stopnia, w jakim kładzie się nacisk na innowację, zdobywanie nowych umiejętności, rozwój i dążenie do doskonałości . Autorzy przyznają, że podczas opracowywania ²⁰¹ tego komponentu ich modelu również skorzystali z dwóch orientacji zaproponowanych przez Kluckhohn i Strodtbecka: dotyczących stosunku człowieka do czasu oraz do środowiska. W kulturach zorientowanych na jakość wykonania typowe jest

Tamże, s. 405.

198

M. Javidan, R. J. House, P. W. Dorfman, A Nontechnical Summary…, [w:] R. J. House (red.), dz. cyt.,

199

s. 30.

H. Kabaskal, M. Bodur, Humane Orientation in Societies, Organizations and Leader Atributes,

200

[w:] R. J. House (red.), dz. cyt., s. 570.

M. Javidan, R. J. House, P. W. Dorfman, A Nontechnical Summary…, [w:] R. J. House (red.), dz. cyt.,

201

s. 30.

współistnienie takich postaw i zachowań jak m.in.: nastawienie na ciągły rozwój i na konkurowanie z innymi, efektywność, asertywność, materializm, bezpośredniość, zadaniowość oraz monochroniczny stosunek do czasu. Z kolei w kulturach, w których aspekt ten nie odgrywa zbyt dużej roli, ważne są przede wszystkim bliskie relacje międzyludzkie, życie w harmonii z otoczeniem, przywiązanie do tradycji, a konkurowanie z innymi lub bezpośrednie wyrażanie swoich opinii, zwłaszcza krytycznych, jest negatywnie oceniane.

Projekt GLOBE uznać należy za znaczące rozwinięcie wcześniejszych badań nad kulturami narodowymi. Choć przedsięwzięcie to nie zyskało należnego mu, jak się wydaje, rozgłosu w środowisku badaczy międzykulturowych, jest ono stosunkowo często multiplikowane (z wykorzystaniem całego kwestionariusza lub jego fragmentu) przez studentów oraz doktorantów psychologii . Trudno oprzeć się wrażeniu, ²⁰² że znacznie mniejsza popularność tego projektu niż modeli Hofstedego i Trompenaarsa (a także nieprzetłumaczenie żadnej z publikacji GLOBE na język polski) wynika z faktu, że zarówno koncepcja dziewięciu wymiarów kultury, jak i wyniki badań nie są przedstawione w tak przystępnej, niemal poradnikowej formie, jak w przypadku wymienionych badaczy. Z perspektywy zawartych w tej pracy rozważań Projekt GLOBE stanowi istotny przykład podejścia do badań nad kulturami narodowymi typu cross- i jest traktowany jako interesująca propozycja instrumentarium pozwalającego na ujmowanie cech kulturowych w pewne ramy.