Wymiary kultur Geerta Hofstedego

Nie ulega wątpliwości, że to pomimo upływu lat to Geert Hofstede jest niezmiennie najbardziej rozpoznawalnym badaczem w obszarze studiów nad kulturami narodowymi.

Światową sławę zyskał, jak się wydaje, w równym stopniu dzięki wynikom swoich nowatorskich badań, kontrowersjom, które wzbudził jego warsztat badawczy oraz zdolnościom marketingowym. Holenderski psycholog społeczny w latach 1968-1972 przeprowadził badania ilościowe na niespotykaną wcześniej skalę. Zaprojektowany przez niego kwestionariusz dotyczący kultury organizacyjnej został wypełniony przez ponad 116 000 pracowników z ustanowionych w 50 krajach lokalnych przedstawicielstw koncernu informatycznego IBM (International Business Machines Corporation). Nie było to jednakże badanie ani stricte naukowe (trudno mówić o jego jakichkolwiek podstawach teoretycznych), ani międzykulturowe – pierwotną intencją Hofstedego było uzyskanie danych wyłącznie na użytek wewnętrzny firmy. Podczas ich analizy dostrzegł on jednakże wyraźną tendencję do udzielania podobnych odpowiedzi przez osoby pochodzące z tych samych krajów. Postanowił więc dokonać komparatystyki zgromadzonych danych pod kątem narodowości, a w konsekwencji zaproponował opisaną poniżej koncepcję wymiarów kultury. Choć powstałe niejako przypadkiem, takie podejście do badań porównawczych nad kulturami narodowymi (i na taką skalę) stanowiło absolutne novum i w krótkim czasie zyskało ogromną i utrzymującą się w wielu kręgach do dziś popularność . ¹²⁴

Tamże, s. 182.

122

Zob. U. Kusio, Proksemiczne labirynty – kulturowe różnice w doświadczaniu przestrzeni,

123

[w:] Labirynty kultury, U. Kusio (red.), Lublin 2015, s. 16-17.

P. Boski, Kulturowe ramy…, s. 91.

124

Wyniki badania Hofstede opublikował po raz pierwszy w 1980 r. w książce Culture Consequences, która w krótkim czasie została przetłumaczona na wiele języków. Przez kolejną dekadę autor wielokrotnie przy różnych okazjach prezentował efekty swoich dociekań, rozpoczął także karierę wykładowcy. W 1991 r. wydał kolejną książkę na ten sam temat: Cultures and Organizations: Software of the Mind, skierowaną do szerszego grona odbiorców, wznowioną w rozszerzonej i uaktualnionej wersji w roku 2005 . W dużej mierze to dzięki niej zaproponowany przez niego ¹²⁵ model kultury zyskał tak dużą popularność.

W efekcie pierwotnego badania Hofstede wyodrębnił cztery wymiary, z których każdy, jak wyjaśnia, „jest pewnym aspektem kultury, dającym się zmierzyć i pozwalającym określić pozycję danej kultury wobec innych kultur” . Pierwszy, ¹²⁶ nazwany przez niego dystansem władzy, dotyczy stosunku do nierówności społecznych.

Autor definiuje go jako „zakres oczekiwań i akceptacji dla nierównego rozkładu władzy, wyrażany przez mniej wpływowych (podwładnych) członków instytucji lub organizacji” . Zgodnie z tym podejściem można opisywać kultury w skali od małego ¹²⁷ do dużego dystansu władzy , czyli od postawy uznającej równość wszystkich ludzi do ¹²⁸ takiej, w której nierówności między ludźmi w społeczeństwie są akceptowane i uznawane za uzasadnione. Aspekt ten przekłada się właściwie na wszelkiego rodzaju relacje społeczne: w miejscu pracy, związkach, rodzinie, a nawet na rodzaj systemu politycznego . ¹²⁹

Druga kategoria, mająca bodaj najdłuższą spośród tutaj wymienionych tradycję w badaniach nad kulturą, odnosi się do relacji między jednostką a grupą i jest określana za pomocą przeciwstawnych terminów: kolektywizm oraz indywidualizm. Ten pierwszy służy do opisu społeczeństw, w których jednostki od momentu narodzin stają się częścią silnych, spójnych grup, których członkowie są połączeni od siebie w dużym stopniu

G. Hofstede , G. J. Hofstede, M. Minkov, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, Warszawa

125

2011, s. 13-14. Rola pozostałych autorów tej książki została omówiona w dalszej części niniejszego rozdziału.

Tamże, s. 46

126

Tamże, s. 73-74.

127

Tamże, s. 46.

128

Tamże, 78-87. Hofstede omawia każdy z wymiarów w sposób znacznie bardziej szczegółowy

129

i wieloaspektowy, prezentuje także dostrzeżone korelacje między nimi. Dla celów niniejszej pracy wystarczające będzie jednak przedstawienie najważniejszych założeń jego koncepcji.

zależni. Z jednej strony grupa jest źródłem wsparcia i poczucia bezpieczeństwa, z drugiej natomiast jednostka musi być grupie oddana, lojalna i posłuszna.

Analogicznie, indywidualizm jest właściwy takim społecznościom, w których człowiek jest skupiony na własnych potrzebach i najbliższej rodzinie, a więzi międzyludzkie są stosunkowo luźne . ¹³⁰

Kolejny wymiar określono jako męskość i kobiecość, przez co między innymi stał się jednym z najczęściej krytykowanych elementów teorii wymiarów Hofstedego.

W najogólniejszym ujęciu odnosi się on do wyobrażeń dotyczących ról społecznych związanych z płcią. Za męską kulturę zostanie zatem uznana taka, w której oczekiwania względem przedstawicieli obu płci są wyraźnie odrębne i ściśle określone – mężczyźni mają odznaczać się asertywnością, twardością i ambicją zawodową, kobiety natomiast opiekuńczością, skromnością i troską o jakość życia. Z kolei w społeczeństwie określonym jako kobiece nie istnieje wyraźny podział ról związany z płcią, a ogólnie pożądana jest postawa pełna troski, empatii i dbałości o drugiego człowieka . ¹³¹

Zgodnie z ostatnim wyróżnionym wówczas wymiarem, kultury można opisywać jako charakteryzujące się słabym lub silnym unikaniem niepewności. Termin ten, użyty po raz pierwszy przez amerykańskiego socjologa Jamesa G. Marcha, odnosi się do problemu radzenia sobie z poczuciem niepewności w codziennych sytuacjach . ¹³² Hofstede w kontekście swojego badania zdefiniował unikanie niepewności jako

„stopień zagrożenia odczuwany przez członków danej kultury w obliczu sytuacji nowych, nieznanych lub niepewnych” . W kulturach, które odznaczają się wysokim ¹³³ stopniem unikaniem niepewności, istnieje duża potrzeba przewidywalności i poczucia bezpieczeństwa, która na ogół zaspokajana jest dzięki regulowaniu różnych aspektów codzienności za pomocą różnego rodzaju przepisów, praw i zwyczajów. Orientacja przeciwna wiąże się z uznawaniem niepewności i nieprzewidywalności za normalną część życia, a także z przyzwoleniem na nieprzestrzeganie odgórnie narzuconych zasad . ¹³⁴

Tamże, s. 102.

130

Tamże, s. 149.

131

Tamże, s. 197.

132

Tamże, s. 200.

133

Tamże.

134

Pisanie o dorobku Hofstedego jest w równym stopniu interesujące, co trudne – od pierwszego badania w latach 60. XX w. właściwie do dziś nie zaprzestał on działań w tym zakresie . Badania kultur były kilkukrotnie replikowane, poszerzane ¹³⁵ i modyfikowane, a publikacje popularyzujące ich wyniki aktualizowane i wznawianie.

Wśród najważniejszych zmian poczynionych przez Hofstedego od momentu współpracy z przedsiębiorstwem IBM wymienić należy przede wszystkim uzupełnienie oryginalnego czterowymiarowego modelu różnic kulturowych o dwa kolejne wskaźniki.

Piąty wymiar został zaczerpnięty z dokonań kanadyjskiego psychologa Michaela Bonda, który na podstawie przeprowadzonych w 1985 r. badań wartości kulturowych w 23 krajach tzw. Dalekiego Wschodu dostrzegł, że społeczeństwa różnią się pod względem zorientowania na przyszłość lub teraźniejszość . Hofstede określił tę cechę ¹³⁶ jako orientację długo- oraz krótkoterminową i przyjął jako kolejny wymiar kultury . ¹³⁷ Uznał tym samym, że w społeczeństwach zorientowanych długoterminowo dąży się do rozwijania cnót, które przynoszą korzyści w przyszłości, w szczególności uporu oraz oszczędności. Orientacja krótkoterminowa natomiast związana jest z koncentracją na przeszłości oraz teraźniejszości i w konsekwencji dbałością o poszanowanie tradycji, wypełnianie różnego rodzaju społecznych zobowiązań (m.in. względem krewnych oraz osób o wyższym statusie) oraz zachowanie twarzy . ¹³⁸

Drugie i jak dotąd ostatnie rozszerzenie modelu wymiarów również było inspirowane dorobkiem innego badacza. Bułgarski antropolog Michael Minkov, kolejny realizator kwestionariuszowych badań międzykulturowych, wyróżnił trzy wymiary, z których jeden nie był skorelowany z kategoriami wyróżnionymi wcześniej przez Hofstedego. Holenderski badacz postanowił włączyć go do dotychczasowego zbioru

Zob. https://hi.hofstede-insights.com/about-us [dostęp: 10.10.2017].

135

Podczas analizy uzyskanych wyników dostrzeżono m.in. silny związek między wartościami

136

deklarowanymi przez respondentów a fundamentami nauk Konfucjusza. Z tego powodu wymiar ten bywa nazywany „dynamizmem konfucjańskim”. Tamże, s. 244.

Tamże, s. 52-53. M. Minkov i G. Hofstede w sposób szczegółowy przedstawiają założenia związane

137

z uzupełnieniem dotychczasowego modelu o nowy wymiar w następującym artykule: M. Minkov, G. Hofstede, Hofstede’s Fifth Dimension: New Evidence From the World Values Survey, Journal of Cross-Cultural Psychology, 2010, nr 43, s. 3-14, https://journals.sagepub.com/doi/abs/

10.1177/0022022110388567?journalCode=jcca [dostęp: 18.12.2019].

Tamże, s. 246.

138

kategorii . Na jego jednym biegunie znajduje się cecha określona jako ¹³⁹ przyzwolenie , rozumiane jako „zgoda na zaspokajanie podstawowych i naturalnych ¹⁴⁰ pragnień jednostki związanych z czerpaniem radości z życia i zabawy” . Na drugim ¹⁴¹ natomiast umieszczono restrykcyjność, czyli pogląd, zgodnie z którym wspomniane pragnienia powinny być nadzorowane i regulowane normami społecznymi . ¹⁴²

Zaznaczyć należy, że powyższa charakterystyka wymiarów kultury stanowi jedynie krótki opis elementów składowych modelu stworzonego przez Hofstedego i jego współpracowników. Każda ze wspomnianych kategorii jest szeroko analizowana i omawiana w różnych obszarach życia społecznego, od tych podstawowych, jak życie rodzinne czy praca, po specyficzne, jak np. służba zdrowia, polityka i in.

W wielokrotnie przywoływanej w niniejszym podrozdziale publikacji pt. Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu zawarto bardzo liczne przykłady oraz anegdoty, dzięki którym czytelnik może dostrzec, w jaki sposób wyodrębnione cechy przejawiają się w codziennym życiu . Nie bez powodu dzięki tej książce Hofstede ¹⁴³ bywa uznawany za najczęściej cytowanego autora z zakresu nauk społecznych ¹⁴⁴ (i to pomimo tego, że jego dorobek naukowy nie jest zbyt pokaźny).

Liczba cytowań i światowy rozgłos nie są jednakże wyłącznie efektem oryginalności i nowatorstwa badań holenderskiego socjologa. Krytyków, którzy podważali całość lub wybrane komponenty teorii Hofstedego, trudno zliczyć, a analizie poszczególnych zarzutów można by poświęcić odrębny rozdział. Badacz zresztą niejednokrotnie osobiście odnosił się do tych głosów. W dyskusji na ten temat najbardziej nieprzychylne wydają się opinie dotyczące metodologii, zwłaszcza tej zastosowanej w oryginalnym badaniu. Zarzuty kierowane w tym kontekście dotyczą przede wszystkim kwestii związanych z samą procedurą badawczą oraz późniejszym formułowaniem założeń teoretycznych (pracownicy IBM jako niereprezentatywni

Tamże, s. 59.

139

Oryginalne nazewnictwo tych wymiarów to Indulgence oraz Restraint.

140

Tamże, s. 291.

141

Tamże s. 291.

142

Obecnie można też skorzystać z internetowego narzędzia Country Comparison Tool, pozwalającego na

143

porównanie wyników dotyczących każdego z wymiarów w wybranych państwach. Zob. https://

www.hofstede-insights.com/product/compare-countries/ [dostęp: 1.03.2018]/

M. L. Jones, Hofstede – Culturally Questionable? University of Wollogong, Research Online, 2007,

144

http://ro.uow.edu.au/cgi/viewcontent.cgi?article=1389&context=commpapers [11.01.2020].

przedstawiciele opisywanych społeczeństw; próba badawcza złożona w ponad 90%

z mężczyzn; brak ambicji naukowych w momencie projektowania i przeprowadzania badania; nieodpowiedni i nieuzasadniony dobór nomenklatury, nieuwzględnianie kulturowych zmian zachodzących w czasie). Zastrzeżenie budzi też sposób interpretacji wyników, uważany za bardzo stronniczy czy wręcz – paradoksalnie – etnocentryczny . Wiele o obszarach krytyki mówią zresztą same tytuły opracowań ¹⁴⁵ podważających lub negatywnie oceniających omawiane tutaj badania, takie jak m.in.

The Absence of Women’s Voices in the Hofstede’s Cultural Consequences:

A Postcolonial Reading, Hofstede’s Model of Cultural Differences and their Consequences: A Triumph of Faith – a Failure of Analysis, Decolonizing and Re-presenting Culture’s Consequences: A Postcolonial Critique of Cross-Cultural Studies of Management, Hofstede – Culturally Questionable? czy wreszcie dobitny Hofstede Never Studied Culture . Jednocześnie, na co zwraca uwagę Boski, ogromna jest liczba ¹⁴⁶ przedstawicieli świata akademii, którzy dzieło holenderskiego badacza przyjmują i wykorzystują w swej pracy w sposób bezkrytyczny . ¹⁴⁷

Biorąc pod uwagę przedstawione we wspomnianych publikacjach zarzuty oraz uwagi, należy stwierdzić, że o ile dorobek Hofstedego stanowi istotny wkład w rozwój porównawczych badań międzykulturowych, o tyle jego walory poznawcze wyników jego badań są ograniczone . Poświęcenie koncepcjom tego badacza stosunkowo dużo ¹⁴⁸ miejsca w niniejszej pracy wydało się wskazane z dwóch powodów: po pierwsze, są one uważane za pionierskie studium kulturowe na taką skalę, po drugie stanowiły

P. Boski, Kulturowe ramy…, s. 126.

145

A. Moulettes, The Absence of Women’s Voices in the Hofstede’s Cultural Consequences: A postcolonial

146

reading, Women in Management Review, 2007, nr 6, 2007, s. 443-455; R. McSweeney, Hofstede’s Model of Cultural Differences and their Consequences: A Triumph of Faith – a Failure of Analysis, „Human Relations”, „Human Relations”, 2002, nr 55, s. 89-118; D. Kwek, Decolonizing and Re-presenting Culture’s Consequences: A Postcolonial Critique of Cross-Cultural Studies of Management [w:] Postcolonial Theory and Organizational Analysis: A Critical Engagement, A. Prasad (red.), New York 2003, s. 121-146; M. L. Jones, dz. cyt.; R. Baskerville, Hofstede Never Studied Culture, Accounting, Organizations and Society, 2003, nr 28, s. 1-14, 2003. Do innych istotnych opracowań z tego zakresu należy także tekst T. Fang, A Critique of Hofstede’s Fifht National Cultural Dimension, „International Journal of Cross Cultural Management”, 2003, nr 3, s. 347-368. W literaturze polskiej na ten temat wypowiedział się m.in. cytowany już P. Boski, który poświęcił tej kwestii odrębny podrozdział podręcznika pt. Kulturowe ramy zachowań społecznych (s. 124-126).

P. Boski, tamże, s. 125.

147

Sama koncepcja badań pozostaje punktem wyjścia do kolejnych międzykulturowych eksploracji. Zob.

148

M. Y. Wu, Hofstede’s Cultural Dimensions 30 Years Later: A Study of Taiwan and the United States,

„Intercultural Communication Studies”, 2006, nr 15, s. 33-42, https://web.uri.edu/iaics/files/04-Ming-Yi-Wu.pdf, [dostęp: 11.01.2020].

i wciąż stanowią inspirację do kolejnych badań o zbliżonej tematyce, tak jak w przypadku tych opisanych w dalszej części niniejszego rozdziału.

2.1.4. Wymiary kultury Fonsa Trompenaarsa i Charlesa Hampdena-Turnera