Ankiety przeprowadzono dwukrotnie: w październiku 2011 roku, w czasie wykładu dla studentów I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej Uniwersytetu Łódzkiego, oraz w maju 2012 roku, na zajęciach dla studentów dziennikarstwa i komunikacji społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego (I i II rok), Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (I rok) oraz wśród słuchaczy filologii polskiej Uniwersytetu Łódzkiego (I rok). Proszono o udział wyłącznie studentów I i II roku tych dwóch kierunków huma-nistycznych, zakładając, że ich kompetencje komunikacyjne i językowe są wystarczające do rzetelnego przeprowadzenia badania. Nie angażowano wyższych roczników tych kierunków ze względu na przewidywane zbyt duże kompetencje i świadomość języ-ka, komunikacji oraz gatunków dziennikarskich. Badani, wśród których znajdują się studenci pokrewnych kierunków humanistycznych dwóch tylko roczników, zapewniali też homogeniczność próby.
Przedstawione niżej badanie przeprowadzono w dwóch grupach dla kilku głównych jego wariantów. W wariancie pierwszym grupa respondentów otrzymała tylko tekst felietonu, by można było zweryfikować, jaki wizerunek może zostać konstruowany wyłącznie na podstawie wypowiedzi językowej. Nie podawano żadnych informacji na temat tożsamości twórcy tej wypowiedzi. W drugim wariancie inna grupa respon-dentów otrzymała wydruk strony z tygodnika „Newsweek”, na której znajdował się felieton ze zdjęciem jego autora. Przeczytanie tekstu poprzedzało pytanie o znajo-mość felietonisty i wyobrażenie na jego temat (tzw. wizerunek publiczny). W trzecim wariancie dana grupa określała wizerunek Szymona Hołowni jedynie na podstawie fotografii, co umożliwiło sprawdzenie, jaki image może powstać, kiedy odbiorca ma do dyspozycji wyłącznie zdjęcie. Zestawienie wyników z powyższych trzech wariantów pozwalało zbadać wzajemne zależności między obrazem i słowem oraz relacje między wizerunkami powstającymi w wyniku działania tych dwóch kodów, dało możliwość ustalenia, jak wiele / jak niewiele w budowaniu wizerunku zależy od języka, a także pozwoliło zaobserwować, na ile wizerunek publiczny może wpływać na wizerunek tworzony przez odbiorców na postawie tekstu.
Dwie pierwsze grupy otrzymały tekturową teczkę, w której znajdowały się materiały potrzebne do realizacji poszczególnych etapów badania. Wszystkie kartki, z wyjątkiem pierwszej, były odwrócone niezadrukowaną stroną do otwierającego teczkę. Respondenci brali udział w badaniu dobrowolnie. Przed rozdaniem teczek zostali poinformowani, że nie należy ich otwierać, dopóki prowadzący wyraźnie tego nie zasygnalizuje. Zwró-cono również uwagę, by po otwarciu teczek wykonywać tylko te polecenia, o których mowa na kartce znajdującej się na wierzchu materiałów stanowiących zawartość
teczki. Podkreślono, że w celu zachowania rzetelności i ważności badania nie wolno sprawdzać, co znajduje się na kolejnych kartkach, dopóki nie zrealizuje się bieżącego zadania. Prowadzący w trakcie badania monitorował przestrzeganie tych reguł. Pro-cedura ta miała na celu zapewnienie rzetelności badania i uniknięcie wykonania przez respondentów wcześniejszych zadań pod kątem łatwiejszej realizacji kolejnych. Czas przeznaczony na wykonanie zadań pozostawał nielimitowany, nie przekraczał jednak 15–20 minut. Ankiety tych, którzy wykonali polecenia w czasie dłuższym niż 20 minut, zostały pominięte w procesie analizy wyników.
Po otworzeniu teczki grupa pierwsza widziała wyłącznie tekst felietonu (zob. ilustr. 1).
Po jego przeczytaniu odwracano pierwszą kartę formatu A5 i realizowano polecenie:
„Mając za podstawę tekst przeczytanego felietonu, jakimi słowami opisałby Pan / opi-sałaby Pani autora tego tekstu?”. Na wydruku podanych było pięć ponumerowanych punktorów, tak aby każdy z respondentów podał pięć cech autora. Po wykonaniu tego zadania badani odwracali kolejną kartkę formatu A5 z poleceniem: „Proszę do każdej wskazanej przez Pana/Panią cechy autora felietonu wypisać z tekstu słowa/zdania/
fragmenty, które stały się podstawą do wyłonienia danej cechy”. Na zapewnionej kartce znajdowały się punkty od 1 do 5 oraz zostawione wielowersowe wykropkowa-ne miejsce na wypisanie wykładników językowych wyłonionych określeń. W badaniu przeprowadzonym w maju 2012 roku ostatnim etapem było odwrócenie jeszcze jednej, ostatniej kartki formatu A5 i odpowiedź na pytanie: „Czy zna Pan/Pani nazwisko: Szy-mon Hołownia? Proszę zaznaczyć swoją odpowiedź krzyżykiem”. Respondenci mogli zaznaczyć „Tak” lub „Nie”. Jeśli odpowiedzieli twierdząco, przechodzili do drugiego polecenia, które brzmiało: „Jakimi słowami opisałby Pan/Pani osobę publiczną: Szymon Hołownia? Proszę wypisać 5 skojarzeń”2.
2 Tę część dodano po weryfikacji metodologii badania przeprowadzonego w październiku 2011 roku.
Stwierdzono, że zasadne będzie dodanie zadania pozwalającego odtworzyć (choćby w ograniczonym do jednego pytania wymiarze) tzw. wizerunek publiczny autora felietonu, jeśli taki został przed badaniem ukształtowany przez respondentów. Polecenie uzyskało kształt analogiczny do pozostałych pytań ankieto-wych. W niniejszym artykule przedstawiane są wyniki dotyczące 14 uczestników badania z maja 2012 roku, którzy generowali widoczne w odpowiednich tabelach odpowiedzi na pozostałe pytania.
Dla grupy drugiej, dysponującej wydrukiem strony z „Newsweeka” (zob. ilustr. 2), se-kwencja realizowanych zadań wyglądała podobnie: również w pierwszym etapie czytano tekst, w drugim przypisywano cechy autorowi tekstu, w trzecim notowano wykładniki językowe wyłonionych określeń. Cele poszczególnych pytań również pozostały takie same. Na stronie z felietonem widoczne jednak było nazwisko Szymona Hołowni oraz jego zdjęcie. W pytaniach również pojawiała się informacja o imieniu i nazwisku, zatem miały one brzmienie kolejno: „Mając za podstawę tekst przeczytanego felietonu, jakimi słowami opisałby Pan / opisałaby Pani autora Szymona Hołownię?” oraz „Proszę do każdej wskazanej przez Pana/Panią cechy Szymona Hołowni wypisać z tekstu słowa/
zdania/fragmenty, które stały się podstawą do wyłonienia danej cechy”. W tej grupie podczas realizacji równoległych badań wizerunków Magdaleny Środy, Krzysztofa Vargi i Piotra Zaremby respondenci w czwartym – ostatnim etapie realizowali trzeci wariant badania, tj. odwracali kartę formatu A4, na której widniało zdjęcie Szymona Hołowni (identyczne jak na oryginalnej stronie felietonu), a następnie odpowiadali na umiesz-czone na odrębnej kartce formatu A5 pytanie: „Mając za podstawę przedstawione zdjęcie, jakimi słowami opisałby Pan / opisałaby Pani przedstawioną na tej fotografii osobę?”. Poniżej tego polecenia znajdowało się pięć ponumerowanych wersów, tak aby każdy z respondentów podał pięć cech widocznego na zdjęciu Szymona Hołowni.
Ilustracja 1. Tekst felietonu anonimowego autora Ilustracja 2. Tekst felietonu z layoutem „Newsweeka”
Źródło: opracowanie własne. Źródło: opracowanie własne.
W dolnej części kartki znajdowało się ostatnie pytanie: „Czy wie Pan/Pani, kogo przed-stawia zdjęcie? Proszę zaznaczyć swoją odpowiedź krzyżykiem”. Można było udzielić odpowiedzi twierdzącej „Tak” lub przeczącej „Nie”. Przy pierwszej z nich proszono o doprecyzowanie, pytano „Kogo?” i zostawiono wykropkowane miejsce na odpowiedź3. Oprócz samego tekstu felietonu i karty ze zdjęciem (format A4), wszystkie kartki z pole-ceniami miały format A5, aby ograniczyć długość odpowiedzi badanych. Na wydruku wstawione zostały punkty i wykropkowania, aby zapewnić jednolitość odpowiedzi i tym samym większą porównywalność wyników. Pierwsze pytanie (dotyczące określeń autora) pozwala wyłonić konkretne cechy felietonisty, odpowiedź na drugie z kolei umożliwia określenie wykładników językowych wskazanych cech. Pytanie o znajomość autora tekstu i ewentualne skojarzenia z jego nazwiskiem zadawano w celu zweryfikowania, na ile wcześniejsze wyobrażenie o autorze (jeśli takie jest) może wypływać na jego odbiór w tekście. Celem pytania dotyczącego samego zdjęcia było sprawdzenie, jakie cechy, będące elementami składowymi wizerunku, respondenci wyłaniają na podstawie jego warstwy wizualnej.
Posłużono się felietonami Szymona Hołowni z następujących wydań „Newsweeka”:
28.03.2012, 10.04.2012, 16.04.2012, 23.04.2012, 27.04.2012, 7.05.2012, 14.05.2012, 24.07.2011, 31.07.2011, 7.08.2011, 15.08.2011, 18.09.2011, 25.09.2011, 2.10.2011. Teksty z końca marca, z kwietnia oraz maja 2012 roku wy-korzystano w badaniu w maju 2012 roku. Wypowiedzi dziennikarskie z końca lipca, z sierpnia, września i początku października pojawiły się w ankietach realizowanych w październiku 2011 roku. Taki dobór felietonów podyktowany był jedną z jego cech gatunkowych, tj. zajmowaniem się najczęściej aktualnymi w danym momencie wydarzeniami. Dzięki temu czytający teksty mieli szansę znać ewentualny kontekst, jeśli taki był potrzebny do zrozumienia całości. Ponieważ taki tekst publikuje się co siedem dni i musi on dotyczyć tego, co ma szansę być aktualne co najmniej przez kolejny tydzień, założono, że użycie wydań z ostatnich siedmiu tygodni nie powinno zakłócać komunikatywności publikowanych treści. Przerwa Szymona Hołowni w pu-blikowaniu felietonów w sierpniu 2011 roku zaburzyła nieco idealną cotygodniową cykliczność, jednak zasada posłużenia się siedmioma ostatnio publikowanymi tekstami
3 Polecenie związane z przypisaniem cech osobie widniejącej na zdjęciu realizowano w ostatnim etapie badania w grupie, która otrzymywała wcześniej do przeczytania felieton kogoś innego i tożsamość autora została respondentom podana. Wówczas jasne było, że przedstawione zdjęcie nie jest fotografią autora (respondenci na przykład czytali podany w oryginalnym layoucie z tygodnika felieton Magdaleny Środy wraz z jej zdjęciem, a następnie otrzymali zdjęcie Krzysztofa Vargi i byli proszeni o wskazanie wynikających z fotografii cech osoby widniejącej na zdjęciu). Nie proszono o wykonanie tego polecenia w grupie, która otrzymywała tekst anonimowego autora. Przeniesienie cech z autora felietonu na osobę ze zdjęcia było zbyt prawdopodobne.
została utrzymana. Każdy z felietonów wykorzystanych w pierwszym terminie został przytoczony dwukrotnie, zarówno w grupie nieposiadającej wiedzy o autorze, jak i w tej dysponującej wszystkimi informacjami. Ta sama cecha dotyczy tekstów wykorzystanych w drugim okresie. Na jedną grupę (np. grupę nieznającą tożsamości autora), łączącą respondentów z dwóch terminów, przypada tym samym 14 felietonów czytanych przez 28 osób. Lektura pojedynczego felietonu dotyczy więc tylko dwóch osób. Tak duża liczba tekstów w obrębie jednej grupy przy jednoczesnej niskiej powtarzalności tytułów podyktowana jest uniknięciem determinacji wizerunku przez tematykę felietonu4. Łącznie zatem omówione zostaną wyniki dotyczące 98 kompletnych ankiet, po 28 na każdą z trzech grup (pierwsza grupa dysponująca samym tekstem, druga grupa otrzymująca felieton i informacje o tożsamości autora, trzecia grupa mająca określić wizerunek wyłącznie na podstawie zdjęcia) oraz 14 na grupę odtwarzającą tzw. wizeru-nek publiczny. Tabela 1 przedstawia rozkład liczbowy respondentów przypadających na każdą z wyłonionych grup ze względu na kierunek i rok studiów oraz afiliację. Badania te są prowadzone i kontynuowane na większej próbie i dodatkowo dla trzech różnych felietonistów. Poniżej przedstawiane są cząstkowe wyniki, które zostaną zweryfikowane pozytywnie lub negatywnie na większej próbie.
Tabela 1. Podział respondentów ze względu na kierunek i rok studiów oraz afiliację
Typ grupy Termin Kierunek Uczelnia Rok
studiów
4 Na przykład każdy respondent czytający felieton Kurs wystawiania języka wskazywał cechę Hołowni
„świadomy swoich praw”. Gdyby więc posłużyć się w badaniu jednym lub dwoma felietonami, wyniki mo-głyby być nierzetelne. Dopiero dywersyfikacja tematyczna daje podstawę do pewnej generalizacji wyników.
3. wyłącznie zdjęcie
październik
2011 diks UŁ I 14 50,00
28 100
maj 2012 filologia
polska UŁ I 14 50,00
4. wizerunek
publiczny maj 2012
filologia
polska UŁ I 7 50,00
14 100
diks UWr I 3 21,44
II 2 14,28
UKW I 2 14,28
Źródło wszystkich tabel w tym artykule: opracowanie własne.